Przejdź do zawartości

Gniezno: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Rozbudowa rozdziału: Judaizm
→Warunki naturalne: źródła/przypisy, przeredagowanie
Linia 83: Linia 83:
== Warunki naturalne ==
== Warunki naturalne ==
[[Plik:Rynek z lotu ptaka.jpg|thumb|215px|[[Rynek w Gnieźnie|Rynek]] w Gnieźnie]]
[[Plik:Rynek z lotu ptaka.jpg|thumb|215px|[[Rynek w Gnieźnie|Rynek]] w Gnieźnie]]
Gniezno, podobnie jak [[Rzym]], zbudowano na siedmiu wzniesieniach. Jednakże z powodu rozwoju gospodarczego i kulturowego nie można odnaleźć na mapie wzniesienia Żnińskiego{{r|autonazwa16}}. Wzgórze Lecha jest największym wzniesieniem w mieście – wybudowano na nim katedrę, dawny zamek książęcy<ref>Prawdopodobnie na jego miejscu zbudowano [[kościół św. Jerzego w Gnieźnie]].</ref> (obecnie) oraz kolegiaty{{r|autonazwa16}} wraz z [[kościół św. Jerzego w Gnieźnie|kościołem św. Jerzego]]. [[Wzgórze Panieńskie (Gniezno)|Wzgórze Panieńskie]] mieści się nieopodal [[Wzgórze Lecha (Gniezno)|Wzgórza Lecha]] – znajduje się tam [[Rynek w Gnieźnie|Rynek miasta]]. Wzgórze św. Piotra mieści się w zachodniej części miasta – umiejscowiono tam cmentarz świętych Piotra i Pawła oraz wybudowano kościół pod tym samym wezwaniem. Na wzgórzu św. Wawrzyńca wzniesiono kościół pod wezwaniem tego świętego, a także powstało tam [[targ]]owisko. Wzgórze św. Michała oraz kościół św. Michała mieszczą się w pobliżu drugiego targowiska we wschodniej części miasta. Na wzgórzu Krzyżackim, oddzielonym od Wzgórza Panieńskiego tzw. Doliną Pojednania, wybudowano klasztor Bożogrobców (obecnie kościół św. Jana) oraz [[szpital]] i [[gimnazjum]].
Gniezno, podobnie jak [[Rzym]], zbudowano na siedmiu wzniesieniach<ref name="Encyklopedia Gniezna">{{Cytuj książkę | nazwisko = Towarzystwo Miłośników Gniezna | tytuł = Encyklopedia Gniezna i Ziemi Gnieźnieńskiej | miejsce = Gniezno | data = 2011 | isbn = 978-83-932928-0-6}}</ref>. [[Wzgórze Lecha (Gniezno)|Wzgórze Lecha]] jest największym wzniesieniem w mieście – wybudowano na nim [[Bazylika prymasowska Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gnieźnie|katedrę gnieźnieńską]], dawny zamek książęcy wraz z kaplicą zamkową (obecnie znajduje się tam [[Kościół św. Jerzego w Gnieźnie|kościół św. Jerzego]] oraz zespół kolegiat, obecnie mieszkania kanoników, siedziby [[Muzeum Archidiecezjalne w Gnieźnie|Muzeum Archidiecezjalnego]] oraz [[Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie|Archiwum Archidiecezjalnego]]{{r|Encyklopedia Gniezna}}. [[Wzgórze Panieńskie (Gniezno)|Wzgórze Panieńskie]] mieści się nieopodal [[Wzgórze Lecha (Gniezno)|Wzgórza Lecha]] – znajduje się tam [[Rynek w Gnieźnie|Rynek miasta]] oraz klasztor Ojców Franciszkanów Konwentualnych wraz z [[Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Antoniego w Gnieźnie|kościołem]]{{r|Encyklopedia Gniezna}}. Kolejnym wzgórzem jest tzw. Zajezierze, mieszczące się na północny-zachód od Jeziora Jelonek. Znajduje się tam [[Kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Gnieźnie|kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła]] wraz z cmentarzem{{r|Encyklopedia Gniezna}}. Przez środek wzgórza przebiega droga wojewódzka nr 190 w kierunku Kłecka. Wzgórze Świętokrzyskie mieści się przy [[Jezioro Świętokrzyskie|Jeziorze Świętokrzyskim]]. Zbudowano na nim [[Kościół Świętego Krzyża w Gnieźnie|kościół Świętego Krzyża]] wraz z najstarszym w Gnieźnie cmentarzem{{r|Encyklopedia Gniezna}}. Wzgórze Krzyżackie znajduje się nieopodal Wzgórza Panieńskiego i jest oddzielone od niego tzw. Doliną Pojednania. Na tym wniesieniu znajdował się klasztor bożogrobców wraz z kościołem (obecnie [[Kościół św. Jana Chrzciciela w Gnieźnie|kościół św. Jana]] oraz [[Gimnazjum nr 1 im. Zjazdu gnieźnieńskiego w Gnieźnie|gimnazjum]] - najstarsza szkoła w Gnieźnie i szpital{{r|Encyklopedia Gniezna}}. Kolejnym wzniesieniem jest Targowisko, gdzie od średniowiecza po czasy współczesne znajduje się plac handlowy oraz [[Kościół św. Wawrzyńca w Gnieźnie|kościół św. Wawrzyńca]]. Ostatnim wzgórzem jest Wzgórze Zbarskie, na którym znajduje się [[Kościół św. Michała Archanioła w Gnieźnie|kościół św. Michała Archanioła]]{{r|Encyklopedia Gniezna}}.


== Historia ==
== Historia ==

Wersja z 12:02, 11 sty 2017

Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Szablon:POL miasto infobox Szablon:Audio box

Zapis nutowy

Gniezno (łac. Gnesna, niem. Gnesen) – miasto w województwie wielkopolskim, pierwsza stolica Polski[1][2], pierwsza metropolia kościelna, miasto św. Wojciecha. Siedziba władz powiatu gnieźnieńskiego i gminy Gniezno oraz archidiecezji (arcybiskupów gnieźnieńskich i prymasów Polski). Było miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego[3].

Według danych GUS w roku 2015 miasto liczyło 69 312 mieszkańców[4].

Pochodzenie nazwy

Denar Bolesława Chrobrego z XI w. z łacińską nazwą miasta Gniezno – GNEZDVN CIVITAS
Pieczęć z herbem Gniezna
Konfesja św. Wojciecha z 1915 roku
Obecna konfesja św. Wojciecha
Herb Gniezna z księgi radzieckiej z 1779.

Według legendarnego wywodu nazwa miasta pochodzi od polskiego słowa „gniazdo” oraz „gnieździć się” i związana jest z legendą powstania państwa polskiego. Jedną z pierwszych wzmianek o miejscowości Gnesin urbs, Gnesni suburbium oraz Gnesen zamieścił w łacińskiej kronice Thietmari merseburgiensis episcopi chronicon spisanej w latach 1012-1018 biskup merseburski oraz kronikarz Thietmar[5]. Gall Anonim w 1112 roku w rozdziale pierwszym I księgi Kroniki polskiej[6] wspomina nazwę miasta oraz podaje jej znaczenie „...Był mianowicie w mieście Gnieźnie, które po słowiańsku znaczy tyle co „gniazdo”, książę imieniem Popiel...”[7]. Z nazwą miasta Gniezna związana jest stara legenda polska o Lechu, Czechu i Rusie, zapisana pierwszy raz po łacinie w Kronice Wielkopolskiej z przełomu XIII i XIV wieku.:

Gdy zaś (Lech) ze swoim potomstwem wędrował przez rozległe lasy, gdzie teraz istnieje królestwo polskie, przybywszy wreszcie do pewnego uroczego miejsca, gdzie były bardzo żyzne pola, wielka obfitość ryb i dzikiego zwierza, tamże rozbił swe namioty. A pragnąc tam zbudować pierwsze mieszkanie, aby zapewnić schronienie sobie i swoim rzekł „Zbudujmy gniazdo”! Stąd i owa miejscowość aż do dzisiaj zwie się Gniezno, to jest „budowanie gniazda”[8].

Do legendy tej odwołał się również inny polski kronikarz, Jan Długosz: „Tutaj także znalazł na wysokich i wyniosłych drzewach orle gniazdo”[9], od którego, według legendy pochodzi nazwa miasta”[10]. Legendę pochodzenia nazwy w opisie miasta przytacza także XIX-wieczny Słownik geograficzny Królestwa Polskiego[11].

Najwcześniejsze zapisy nazwy Gniezna pojawiły się na denarze Bolesława Chrobrego (ok. 1000): Gnezdvn; czeski kronikarz Kosmas żyjący na przełomie XI i XII wieku podaje po łacinie – Gnezden, tę nazwę w formie Gnezden spotykamy również w spisanej po łacinie Bulli Gnieźnieńskiej z roku 1136, Gnezdna – zapis taki pojawia się w dokumentach np. w 1238. Świadczy to o podstawie toponimicznej „Gnezd-”[10]. W roku 1154 arabski geograf Al-Idrisi w swoim dziele pt. Księga Rogera zamieścił nazwę Gniezna jako „G(i)nazna” pośród innych polskich miast: Krakowa, Wrocławia, Sieradza, Łęczycy oraz Santoka[12][13].

Część uczonych sceptycznych wobec przekazów kronikarzy wysuwa przypuszczenia[10], że nazwa Gniezno pochodzi od nazwy jeziora. Dzisiejsze jeziora Jelonek, Świętokrzyskie i Winiary stanowią najprawdopodobniej relikty oblewającego tysiąc lat temu gród gnieźnieński wielkiego jeziora Gniezno, od którego pochodzi nazwa miasta. O istnieniu jeziora Gniezno świadczy chociażby mapa wykonana w 1887 roku, a także dostrzegalne obecnie obniżenie terenu w pobliżu seminarium i kościoła św. Krzyża[10]. Dziś na skutek licznych deformacji (zarówno materiałów źródłowych, jak i geografii Gniezna) trudno zrekonstruować pierwotne brzmienie nazwy stolicy pierwszych Piastów i jednoznacznie ustalić jej pochodzenie[10].

Na cześć miasta Gnieznem nazwano:

Położenie

Administracyjnie miasto leży we wschodniej części woj. wielkopolskiego (ok. 10 km od granicy z woj. kujawsko-pomorskim), w powiecie gnieźnieńskim. Dawniej należało do woj. kaliskiego, od 1768 do II rozbioru Polski istniało odrębne woj. gnieźnieńskie. Od 1919 do 1998 miasto nieprzerwanie znajdowało się w granicach województwa poznańskiego, czego nie zmieniły reformy w latach 1938, 1950, 1957 i 1975.

Geograficznie leży na Nizinie Wielkopolskiej, powstało na siedmiu wzgórzach (Lecha, św. Piotra, św. Wawrzyńca, św. Michała, Panieńskim, Krzyżackim i Żnińskim[22]) wśród jezior – według regionalizacji fizycznogeograficznej mezoregionu charakteryzującego się wieloma polodowcowymi jeziorami otoczonymi lasami mieszanymi[23]. Mezoregion ten należy do makroregionu Pojezierze Wielkopolskie[24] – Pojezierza Gnieźnieńskiego.

Warunki naturalne

Rynek w Gnieźnie

Gniezno, podobnie jak Rzym, zbudowano na siedmiu wzniesieniach[25]. Wzgórze Lecha jest największym wzniesieniem w mieście – wybudowano na nim katedrę gnieźnieńską, dawny zamek książęcy wraz z kaplicą zamkową (obecnie znajduje się tam kościół św. Jerzego oraz zespół kolegiat, obecnie mieszkania kanoników, siedziby Muzeum Archidiecezjalnego oraz Archiwum Archidiecezjalnego[25]. Wzgórze Panieńskie mieści się nieopodal Wzgórza Lecha – znajduje się tam Rynek miasta oraz klasztor Ojców Franciszkanów Konwentualnych wraz z kościołem[25]. Kolejnym wzgórzem jest tzw. Zajezierze, mieszczące się na północny-zachód od Jeziora Jelonek. Znajduje się tam kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła wraz z cmentarzem[25]. Przez środek wzgórza przebiega droga wojewódzka nr 190 w kierunku Kłecka. Wzgórze Świętokrzyskie mieści się przy Jeziorze Świętokrzyskim. Zbudowano na nim kościół Świętego Krzyża wraz z najstarszym w Gnieźnie cmentarzem[25]. Wzgórze Krzyżackie znajduje się nieopodal Wzgórza Panieńskiego i jest oddzielone od niego tzw. Doliną Pojednania. Na tym wniesieniu znajdował się klasztor bożogrobców wraz z kościołem (obecnie kościół św. Jana oraz gimnazjum - najstarsza szkoła w Gnieźnie i szpital[25]. Kolejnym wzniesieniem jest Targowisko, gdzie od średniowiecza po czasy współczesne znajduje się plac handlowy oraz kościół św. Wawrzyńca. Ostatnim wzgórzem jest Wzgórze Zbarskie, na którym znajduje się kościół św. Michała Archanioła[25].

Historia

Katedra Gnieźnieńska z około 1843 roku
Widok z wieży kościoła ewangelickiego (rys. Władysław Trelewski, 1861)
Gniezno na rysunku z 1861 roku z widokiem na Hotel du Nord
Gniezno (rys. Napoleon Orda)1880 r.
Jan Paweł II w Gnieźnie podczas pielgrzymki do Polski w 1979 r.
Widok z wieży katedralnej
 Osobny artykuł: Historia Gniezna.

Pierwsze ślady osadnictwa na terenach dzisiejszego Gniezna pochodzą z końca paleolitu, tj. sprzed 8–10 tys. lat. Od końca VIII do połowy X wieku na Górze Lecha wznosił się otoczony fosą o szerokości 12 metrów kamienny kurhan o średnicy 10-12 metrów[26]. Pierwszy gród w Gnieźnie, jeden z grodów centralnych państwa Polan, został wzniesiony na Wzgórzu Lecha w latach 940–941[27]; znacznie rozbudowany i zmodernizowany w czasach Mieszka I, stał się siedzibą władców piastowskich jako główny gród państwa Polan[28][29]. Mieszko I po 966 zbudował kościół, w którym pochowano jego żonę Dobrawę, zaś na obszarze grodu wzniósł kamienny zamek z kaplicą, na miejscu kaplicy wzniesiono kościół św. Jerzego. W X w. Gniezno stanowiło jeden z grodów stołecznych państwa Piastów, obok m.in. Ostrowa Lednickiego, Poznania i Giecza (grodów stołecznych, czyli miejsc, gdzie wzniesiono tzw. palatia książęce było kilka, lecz zgodnie z dokumentem „Dagome iudex” z ok. 991 roku, jedyną formalną stolicą państwa polskiego było Gniezno). W owym czasie był to także gród o bardzo ważnym znaczeniu militarnym. Gall Anonim w swojej Kronice polskiej spisanej w latach 1112–1116 we fragmencie opisującym polskie siły bojowe Bolesława Chrobrego rozmieszczone w poszczególnych grodach notuje, że miał on w Gnieźnie „1500 pancernych i 5000 tarczowników”[30].

W 1000 roku odbył się w Gnieźnie zjazd, w którym uczestniczył Bolesław I Chrobry i Otton III; utworzono wtedy arcybiskupstwo i metropolię gnieźnieńską na czele z bratem św. Wojciecha – Radzimem Gaudentym[31][32]. Także wtedy świątynię[33] wybudowaną przez Mieszka I wyniesiono do rangi katedry. W 1018 roku pożar strawił podgrodzie wraz z kościołem katedralnym, który do 1025 roku przebudowano na romańską katedrę. W 1025 roku w Gnieźnie miała miejsce koronacja Bolesława Chrobrego na króla Polski. W 1038 roku do Gniezna wtargnął książę czeski Brzetysław I, pozostawiając po sobie spalone podgrodzia i zniszczoną, ograbioną katedrę oraz zburzony zamek książęcy. Na skutek tego Kazimierz Odnowiciel przeniósł stolicę do Krakowa. Pożar w 1192 roku zniszczył kamienny zamek na Wzgórzu Lecha.

Pomyślne dla Gniezna były rządy Władysława Odonica, który dążył do odbudowy znaczenia ośrodka, wzniósł tu w latach 1234-1237 swój zamek i poczynił przygotowania do lokacji miasta na prawie niemieckim. Dokument lokacyjny miasta nie zachował się, przypuszcza się jednak, że został wydany przed śmiercią Władysława Odonica w 1239 roku. Dokument lokacyjny Powidza z 1243 roku wymienia już Gniezno jako pełnoprawne miasto. Tym samym Gniezno stanowi najstarszą udokumentowaną lokację miejską w Wielkopolsce[1].

W 1295 roku odbyła się po 219-letniej przerwie w katedrze gnieźnieńskiej koronacja króla Przemysła II. W 1300 roku koronował się w mieście Wacław II Czeski. Lokacyjnie miasto w XIII i XIV w. otaczały mury, a od wschodu fosa. Do miasta wiodły trzy bramy: Poznańska (Tumska), Toruńska i Pyzdrska[34].

W 1331 roku miasto zajęli Krzyżacy, rabując je i niszcząc. Odbudowę i rozwój gospodarczy miasto zawdzięcza Kazimierzowi Wielkiemu. Za panowania Władysława Jagiełły (1419) dzięki staraniom Mikołaja Trąby, gnieźnieńskim arcybiskupom przyznano tytuł prymasa Polski oraz zastrzeżono dla nich purpurę kardynalską, dzięki czemu Gniezno umocniło swoją pozycję jako polska „stolica” chrześcijaństwa. Gniezno było drugim po Krakowie ośrodkiem polskiej kultury, szczególnie muzycznej. Działała tu także założona w XI w. szkoła katedralna, mająca początkowo status wyższej uczelni – kształcił się w niej m.in. św. Stanisław – w czasach swej świetności porównywana z Akademią Krakowską.

Od XV w. do upadku I Rzeczypospolitej, Gniezno było siedzibą sądów szlacheckich: ziemskiego i grodzkiego[35].

W 1768 roku Gniezno stało się stolicą województwa. Po II rozbiorze Rzeczypospolitej znalazło się pod zaborem pruskim. W 1794 roku objęte było powstaniem kościuszkowskim. W tym czasie w Gnieźnie przebywał generał Dąbrowski. Między 1807 a 1815 rokiem leżało w granicach Księstwa Warszawskiego, w latach 1815–1848 w wyniku postanowień kongresu wiedeńskiego – Wielkiego Księstwa Poznańskiego wchodzącego w skład Prus.

Po kolejnym pożarze w 1819 roku zadecydowano o nowym układzie przestrzennym miasta. Wytyczono rynek i nową ulicę Bolesława Chrobrego, na której wyeksponowana była katedra gnieźnieńska. W ciągu XIX w. wybudowano m.in.: Ratusz, stację kolejową, szpital, rzeźnię, gazownię, koszary, urząd miejski. W 1894 roku otwarto w Gnieźnie Wojewódzki Szpital dla Nerwowo i Psychicznie Chorych Dziekanka.

W latach 1918–1919 było jednym z głównych ośrodków powstania wielkopolskiego[36]. Po włączeniu w 1919 roku do państwa polskiego Gniezno stało się siedzibą władz powiatowych, a pięć lat później uzyskało status miasta wydzielonego. Przywrócono dawny herb miasta z orłem w koronie.

W okresie okupacji niemieckiej Gniezno wchodziło w skład Rejencji Inowrocławskiej Kraju Warty. Z miasta i okolic Niemcy dokonywali wysiedleń ludności polskiej oraz prowadzili zasiedlenia niemieckimi kolonistami z Besarabii, krajów bałtyckich i ZSRR.

21 stycznia 1945 roku do miasta wkroczyły oddziały Armii Czerwonej, a dwa dni późnej, 23 stycznia o godzinie 15 wywołały pożar archikatedry wystrzeliwując w jej kierunku pocisk artyleryjski z sowieckiego czołgu, który trafił w jedną z wież katedry[37]. W 1947 roku Gniezno zostało odznaczone przez Radę Państwa Wielką Wstęgą Orderu Odrodzenia Polski za „wytrwałą tysiącletnią walkę z naporem germańskim”[38][39]. W 1966 roku w Gnieźnie miały miejsce Centralne Uroczystości Tysiąclecia Tysiąclecia Chrztu Polski oraz Państwa Polskiego. W 1979 roku Gniezno po raz pierwszy odwiedził Jan Paweł II.

W 1992 podczas reorganizacji Kościoła Katolickiego w Polsce, kard. Józef Glemp pełniący dotychczas funkcję metropolity gnieźnieńskiego i warszawskiego został mianowany metropolitą warszawskim. Tym samym Gniezno straciło tytuł stolicy prymasowskiej nadanej w 1419 roku. W marcu 1994 roku Gniezno otrzymało tytuł „miasta Świętego Wojciecha” nadany przez Kongregację do spraw Kultu Bożego i Sakramentów. W czerwcu 1997 roku uroczyście obchodzono milenium śmierci św. Wojciecha. W uroczystościach uczestniczył Jan Paweł II, prezydenci siedmiu państw Europy Środkowej i Wschodniej oraz ok. 280 tys. pielgrzymów z Polski i Świata[40].

Obraz Rodzącego się Kościoła w kościele bł. Radzyma Gaudentego

W 2000 roku obchodzono milenium Zjazdu Gnieźnieńskiego, którego kulminacją było pierwsze i jedyne w historii odrodzonej Rzeczypospolitej, odbyte 29 kwietnia 2000 w auli I LO w Gnieźnie wyjazdowe, 77 w kadencji, posiedzenie Sejmu RP[41][42]. Przez cały 2006 rok w Gnieźnie miały miejsce główne Uroczystości Millenium Śmierci bł. Radzyma Gaudentego – pierwszego arcybiskupa metropolity gnieźnieńskiego na Ziemiach Polskich. 19 grudnia 2009 abp Henryk Muszyński został mianowany przez Benedykta XVI prymasem Polski[43]. Tym samym tytuł ten, po prawie dwudziestoletniej przerwie wrócił do Gniezna, gdzie metropolita jest jednocześnie prymasem, bez unii z inną diecezją[44]. Prezydent Lech Kaczyński w ostatnią z podróży w Polsce przed śmiercią wybrał się właśnie do Gniezna na Zjazd Gnieźnieński.

8 maja 2010 roku papież Benedykt XVI mianował nowego metropolitę gnieźnieńskiego prymasa Polski – abp Józefa Kowalczyka, dotychczasowego nuncjusza apostolskiego w Polsce, którego ingres do katedry gnieźnieńskiej nastąpił 26 czerwca.

Koronacje Królewskie

 Osobny artykuł: Koronacje królewskie w Gnieźnie.

Architektura

Urbanizacja

Ulica Bolesława Chrobrego

Intensywny rozwój miasta miał miejsce po pożarze w 1819 roku. Zmieniono układ Rynku oraz ulic i skrzyżowań centrum miasta. W trakcie II wojny światowej hitlerowcy planowali bardzo intensywny rozwój miasta. Spośród ich planów znacznie rozbudowano gnieźnieński węzeł kolejowy[45] zmodernizowano Garbarnię oraz wykonano prace remontowe ulic. Oprócz tego Niemcy przebudowali budynki urzędów oraz budynki mieszkalne, niszcząc ślady polskości w mieście[46]. Po II wojnie światowej zaczęły powstawać dzielnice na obrzeżach miasta na zachód, południe i wschód od centrum[47]. Z biegiem lat, szczególnie po zakończonych rządach komunistycznych oraz od 1990 roku nastąpił okres intensywnego rozwoju miasta. Na obrzeżach miasta powstały centra handlowe[48] („Goja”, „Galeria Gniezno”). Rozpoczęto renowację ulic głównych, obwodnicy oraz ulic centrum miasta, a później także osiedlowych[49]. Zmodernizowano i unowocześniono sieć komunikacji autobusowej i kolejowej[50]. Powstało też dużo miejsc noclegowych – hoteli i schronisk[51]. W ciągu ostatnich lat utworzono nowe ulice[52], otworzono pierwszą w mieście galerię[53] (Galeria Gniezno) wraz z hipermarketem. Wybudowano bloki socjalne dla rodzin ubogich[54] oraz rozpoczęto remonty starych kamienic. Obecnie w mieście jest kilkanaście stacji benzynowych[55].

Zabytki

Bazylika archikatedralna Wniebowzięcia NMP i św. Wojciecha
Drzwi Gnieźnieńskie
 Osobny artykuł: Zabytki Gniezna.

Największym zabytkiem jest Katedra Gnieźnieńska wraz z Wzgórzem Lecha. W katedrze znajdują się Drzwi Gnieźnieńskie przedstawiające życiorys św. Wojciecha, Srebrny Relikwiarz tego świętego oraz dwa portale gotyckie. Ponadto nawa główna katedry otoczona jest czternastoma kaplicami, w których pochowano dawnych metropolitów gnieźnieńskich. W podziemiach katedry można zobaczyć m.in. najstarszy w Polsce napis nagrobkowy z ok. 1006, odkryte podczas badań archeologicznych relikty budowli kamiennej z końca IX wieku, a także fragmenty murów bazyliki Mieszka I. Przy katedrze, na Wzgórzu Lecha znajduje się Kolegiata – zespół średniowiecznych budynków wraz z Kościołem św. Jerzego oraz budynkiem Muzeum Archidiecezjalnego, w którym znajduje się m.in. skarbiec katedralny, który obok jasnogórskiego i krakowskiego jest najbogatszym skarbcem katedralnym w Polsce, oraz Archiwum Archidiecezjalne, posiadające jeden z najstarszych i najzasobniejszych w kraju zbiorów muzykaliów, kartografii, rubryceli, schematyzmów diecezjalnych i zakonnych oraz ikonografii.

W pobliżu katedry, w północnej części rynku, mieści się Kościół Wniebowzięcia NMP i św. Antoniego i klasztor oo. franciszkanów, ufundowany przez Przemysła II ok. 1270, z grobem bł. Jolenty. Klasztor wybudowany został w stylu gotyckim i o wystroju barokowym. Na północ od klasztoru znajduje się budynek Gimnazjum nr 1 im. Zjazdu Gnieźnieńskiego, w którym w latach 1906–1907 odbywał się strajk szkolny. Oba zabytki oddziela Dolina Pojednania, w której podczas II Zjazdu Gnieźnieńskiego zasadzono drzewa pokoju. Tuż obok szkoły mieści się Kościół św. Jana Chrzciciela wraz z klasztorem bożogrobców, a także sąd rejonowy z 1870 wzniesiony na miejscu zburzonego decyzją władz zaborczych klasztoru Klarysek – jest to miejsce procesu uczestników strajku szkolnego we Wrześni.

Od południowej strony Wzgórza Lecha mieści się klasycystyczna Rezydencja Metropolitów Gnieźnieńskich i Prymasów Polski oraz Rezydencja sufraganów gnieźnieńskich z 1 połowy XIX w. Od strony zachodniej katedry mieści się Plac św. Wojciecha, niedaleko od niego jest Prymasowskie Wyższe Seminarium Duchowne z 1782. Do zabytków sakralnych Gniezna zalicza się także Kościół św. Trójcy – farny – w stylu barokowym, w którego pobliżu znajdują się fragmenty muru obronnego, Kościół bł. Michała Kozala wraz ze szpitalem Dziekanka oraz pięć innych kościołów. Na terenie parafii bł. Michała Kozala mieści się cmentarz, na którym znajduje się kaplica grobowa rodziny Piotrowskich z 1935. Na cmentarzu przy ul. Witkowskiej mieści się kaplica cmentarna z 1912[56].

Stary Ratusz

Do zabytków zalicza się także koszary wojenne przy ul. Wrzesińskiej i J. Sobieskiego, dworzec kolejowy na Winiarach z lat 1887–1894 oraz Stary Ratusz z 1830 wraz z Rynkiem. W pobliżu głównego dworca znajduje się neogotycka poczta z 1890, a także neorenesansowy Urząd Miejski z 1899. Pozostałe zabytki tworzą: willa właściciela dawnej cukrowni z 1883, Budynek dawnej gminy żydowskiej w Gnieźnie (obecnie Szkoła Muzyczna) z 1880, wieża ciśnień z 1889, a także budynek administracyjny dawnych Zakładów Mięsnych z końca XIX w., Zespół Szkół Ekonomiczno-Odzieżowych z 1899–1901, dawny pałac rodziny Grabskich z końca XIX wieku na Kustodii oraz budynek straży pożarnej z początku XX wieku, Miejski Ośrodek Kultury z początku XX wieku,neorenesansowy dawny Uniwersytet Ludowy na Dalkach z 1919–1920, Szkoła Podstawowa nr 6 z 1913–1915 i trybuna stadionu żużlowego przy ul. Wrzesińskiej z 1929[56].

W 2015, w czasie remontu pomieszczeń dyżurnego Komendy Powiatowej Policji, odkryto freski z początku XX wieku, autorstwa Stanisława Smoguleckiego. Malowidła przedstawiają sceny biblijne, m.in. wskrzeszenie Łazarza. Zbudowany w 1826 budynek komendy pełnił pierwotnie (do okresu międzywojennego) funkcję szpitala św. Jana, a ozdobione polichromiami pomieszczenie - rolę kaplicy szpitalnej. Odkryte malowidła wpisano do rejestru zabytków[57][58].

Pomniki

Pomnik Bolesława Chrobrego
Pomnik św. Wojciecha

W Gnieźnie znajdują się pomniki i monumenty pamięci. Upamiętniają poległych w wojnach czy powstaniach, a także pierwszych władców Polski[59][60]. Są to:

  • pomnik Bolesława Chrobrego przy katedrze;
  • pomnik Mieszka I i Bolesława Chrobrego przy Muzeum Początków Państwa Polskiego;
  • pomnik św. Wojciecha przy kościele garnizonowym;
  • pomnik kard. Stefana Wyszyńskiego w katedrze;
  • pomnik Jana Pawła II w kościele bł. Bogumiła;
  • pomnik Powstańców Wielkopolskich 1918–1919, na cmentarzu św. Piotra i Pawła;
  • pomnik Powstańców Wielkopolskich 1806, na cmentarzu św. Piotra i Pawła;
  • pomnik Aleksandra Piotrowskiego – założyciela szpitala „Dziekanka”, na terenie tego szpitala;
  • pomnik Harcerzy Pomordowanych i Poległych za Ojczyznę - na skwerze im. Orląt Lwowskich;
  • pomnik ku czci poległych w latach II wojny światowej - na terenie Parku im. T. Kościuszki;
  • pomnik upamiętniający pielgrzymki Jana Pawła II do Gniezna usytuowany na Placu Świętego Wojciecha[61];
  • pomnik przyjaźni Polsko-Azerbejdżańskiej przy I Liceum Ogólnokształcącym.

Rzeźby i płaskorzeźby

W Gnieźnie znajdują się również rzeźby i płaskorzeźby. Są to:

  • rzeźba pt. „Obraz Rodzącego się Kościoła” w kościele bł. Radzyma Gaudentego,
  • płaskorzeźba Prymasa Tysiąclecia kard. Stefana Wyszyńskiego na froncie Domu parafialnego parafii bł. Radzyma Gaudentego.

Instalacje

  • Krąg Darczyńców - ułożonych w nawierzchni Rynku, ponad sto spiżowych i kilkanaście granitowych tablic z wyrytymi herbami miast i nazwami instytucji które wsparły finansowo miasto w organizacji obchodów 1000-lecia śmierci św. Wojciecha[62].
  • Kamienna mapa Europy - u zbiegu ulic: A Piotrowskiego i J Kostrzewskiego, mapa ułożona przez młodzież szkolną z 70 tysięcy (symbolizują liczbę mieszkańców Gniezna) z kamieni polnych, z okazji milenium Zjazdu Gnieźnieńskiego[potrzebny przypis].

Zieleń miejska

W mieście znajduje się kilka parków miejskich. Należy do nich przede wszystkim główny park im. gen. Władysława Andersa (15,9 ha), Park XXV-lecia (14,2 ha), Park Piastowski (8,19 ha), Park Trzech Kultur (3,5 ha) a także park im. Tadeusza Kościuszki i Dolina Pojednania razem zajmujące obszar 2,9 ha. Również zieleń miejską stanowią cmentarze (14,8 ha) i zieleń uliczna oraz osiedlowa o łącznej powierzchni ok. 104 ha[63], czy Skwer Orląt Lwowskich[60]. Elementem zieleni miejskiej jest także teren szpitala „Dziekanka”, który otoczony jest lasem mieszanym, oraz 25 ogrody działkowe zajmujące powierzchnię ok. 140 ha. Tereny zieleni zajmują 541 ha z czego grunty leśne wraz z terenami Nadleśnictwa Gniezno leżącymi w mieście zajmują 494,4 ha[64]. Tereny leśne znajdują się również nad jeziorami Winiary i Jelonek i stanowią ok. 75% zalesienia Gniezna[64]. Na południowych kresach miasta rozciąga się Las Miejski należący do gnieźnieńskiego Nadleśnictwa. Charakteryzuje się on drzewostanem mieszanym o lesistości 14,9%[65].

Stosunki wodne

Gniezno znajduje się na Pojezierzu Gnieźnieńskim. Na terenie miasta jest pięć jezior: Jezioro Jelonek (Wenecja) na zachodzie, Jezioro Winiary (Łazienki) na północy, Jezioro Świętokrzyskie w centrum, Jezioro Koszyk na północnym wschodzie i Jezioro Zacisze na południowym zachodzie miasta. Wokół miasta znajduje się wiele innych jezior, np. jezioro Wierzbiczany, Jezioro Pyszczyńskie, Jezioro Wełnickie. Przez północno-wschodnią część miasta przepływa rzeka Wełna – dopływ Warty, a przez środkową część (od jeziora Zacisze przez jezioro Jelonek i jezioro Świętokrzyskie oraz jezioro Pyszczyńskie, uchodząca do rzeki Wełny za mostem w leśniczówce „Brody”) rzeka Struga Gnieźnieńska (tzw. Wełnianka). Teren miasta pokryty jest wieloma stawami, głównie w południowej części[60].

Turystyka

Katedra widziana z uliczek starego miasta

Miasto posiada zabytki i atrakcje turystyczne[66]. Aby ułatwić turystom zwiedzanie pierwszej stolicy Polski, w mieście znajdują się trzy punkty informacji turystycznej wraz z możliwością wykupienia przewodnika[67]. W Gnieźnie znajduje się obecnie dziewięć hoteli, z czego cztery oferują własne restauracje. Większość hoteli jest cztero- lub trzygwiazdkowa. W mieście, przy Gimnazjum nr 2 działa Szkolne Schronisko Młodzieżowe, a także Internat Medycznego Studium Zawodowego i Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy nr 2[68]. Przez Gniezno przebiega kilka szlaków turystyczne: Szlak Piastowski, Szlak Romański, Wielkopolska Droga św. Jakuba[69][70] oraz Szlak Pałaców i Dworów Powiatu Gnieźnieńskiego. Ponadto w Gnieźnie są także szlaki piesze: żółty, niebieski, czerwony oraz Szlak Lednicki. Szlak żółty jest szlakiem pamięci ofiar II wojny światowej, a czerwony to szlak wyprawy gimnazjalistów trzemeszeńskich w 1863 roku[69].

Demografia

 Osobny artykuł: Ludność Gniezna.

Powierzchnia miasta obejmuje 41 km², co daje gęstość zaludnienia równą 1718 osób na 1 km². Miasto pod względem powierzchni zajmuje 74. lokatę w Polsce, a pod względem liczby ludności 29. miejsce[71].

Ludność miasta w wiekach produkcyjnych
Typ wieku 1998 2008
Przedprodukcyjny 14 988 10 642
Produkcyjny 47 966 45 537
Poprodukcyjny 9421 10 948
Ludność miasta na przestrzeni lat[72]
Rodzaj 1995 2001 2008
Ogółem 71 234 70 217 69 667
Faktycznie zamieszkałych 70 977 70 156 69 716

Według danych z 2008 ludność miasta w wieku przedprodukcyjnym wynosi 10 642, w wieku produkcyjnym 45 537, a w wieku poprodukcyjnym 10 948. W porównaniu z 1998 rokiem ludność w dwóch pierwszych grupach wiekowych zmalała kolejno o ok. 4000 i 2000 osób. Odnotowano jednak wzrost liczby mieszkańców w grupie wiekowej poprodukcyjnej, gdzie wzrost wynosi ok. 1000 mieszkańców[73]. W 1995 przyrost naturalny wynosił 27 osób, a w ciągu 13 lat wzrósł o ok. 100 osób i w 2008 wyniósł 129 osób[74].

  • Piramida wieku mieszkańców Gniezna w 2014 roku.


Gospodarka

Galeria Gniezno

W Gnieźnie znajduje się około pięćdziesięciu dużych przedsiębiorstw i zakładów przemysłowych; liczne grono stanowią też małe przedsiębiorstwa[75]. Główne podmioty gospodarcze miasta stanowią takie przedsiębiorstwa, jak: NB Polska – VELUX – producent okuć i okien dachowych, Panasonic Energy Poland S.A. – największy w Europie i jedyny w Polsce producent baterii cynkowo-węglowych[76][77], Jeremias sp. z.o.o. – największy producent kominów w Europie, Polanex Sp. z o.o. – producent koszul męskich[78], Trepko Sp. z o.o. – producent maszyn i urządzeń pakujących dla przemysłu spożywczego, Scanclimber Sp. z o.o. – producent wind i dźwigów budowlanych, Tompla Koperty Sp. z o.o. – producent kopert i opakowań firmowych, Polmo-Gniezno – producent kół zębatych i przekładni zębatych, Kornecki – fabryka obuwia, Alliance Confection Sp. z o.o. – producent pokrowców meblowych oraz Euroverlux Sp. z o.o. – firma zajmująca się zdobnictwem butelek[75][79][80][81]

Do głównych podmiotów należy również Enea S.A. – dystrybutor energii elektrycznej w Gnieźnie – oferująca klientom wachlarz usług związanych z energią elektryczną i uzupełniających jej sprzedaż przede wszystkim na terenie województwa wielkopolskiego i kujawsko-pomorskiego[82]. Są to największe zakłady przemysłowe i usługowe w mieście, stanowiące znaczącą część gnieźnieńskiej gospodarki[83]. Swój kapitał zaangażowały w Gnieźnie różne koncerny naftowe, budując nowoczesne stacje benzynowe z zapleczem usługowo-handlowym[83].

Rynek pracy

Liczba pracujących według kategorii
Rok 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Ogółem 19860 20314 21122 20112 17901 16423 16749 15949 16405 16094 16324 16186 16716 17584 18239 17431 16774 16835 16992
Rolnictwo 183 145 122 131 126 129 139 127 122 – – – – – – – – – -
Przemysł 9531 9618 10265 9460 8642 7612 6858 6003 6085 – – – – – – – – – -
Usługi 10146 10551 10735 10521 9133 8682 9752 9819 10198 – – – – – – – – – -

Źródło – Bank Danych Lokalnych GUS, dostęp 27.11.2014

Bezrobocie

W 2009 roku nastąpił gwałtowny wzrost bezrobocia (osób zarejestrowanych w urzędzie). Od października, gdzie liczba bezrobotnych wynosiła ponad 5000 osób, do sierpnia 2009 liczba zarejestrowanych wzrosła o ponad 20%. Największy wzrost miał miejsce między styczniem a marcem oraz w sierpniu. Według danych Powiatowego Urzędu Pracy w sierpniu stopa bezrobocia wyniosła ponad 8,5% mieszkańców miasta, z czego ok. 70% stanowią kobiety. Zaledwie około 13% bezrobotnych ma prawo do zasiłku[81][84].

Administracja

Urząd Miasta
Budynek Sądu Rejonowego w Gnieźnie

Gniezno jest gminą o statusie miasta. W Radzie Miasta Gniezna zasiada 23 radnych[85]. Organem wykonawczym władz jest prezydent, którym obecnie jest Tomasz Budasz. Siedzibą władz jest budynek Urzędu Miejskiego w Gnieźnie przy ul. Lecha.

Prezydenci Gniezna
Imię Nazwisko Okres sprawowania urzędu
Bogdan Trepiński 1990–2002
Jaromir Dziel 2002–2006
Jacek Kowalski od 2006 (ponownie wybrany w 2010 r.)[86]
Tomasz Jakub Budasz od 1 grudnia 2014

Rada miasta

Ugrupowanie Kadencja 2002-2006[87] Kadencja 2006-2010[88] Kadencja 2010-2014[89] Kadencja 2014-2018[90]
Nowe Gniezno - Nowy Powiat 10 - - -
Sojusz Lewicy Demokratycznej 3 (SLD-UP) 6 (LiD) 8 3
Prawo i Sprawiedliwość - 5 3 1
Platforma Obywatelska - 6 7 9
Obywatelska Wspólnota Samorządowa 11 3 - -
Stowarzyszenie „Ziemia Gnieźnieńska” 9 3 - -
Ziemia Gnieźnieńska-Gniezno XXI - - 5 3
SOS dla Gniezna - - - 1
JPL - - - 1
Stowarzyszenie „Wielkopolanie” - - - 1
Czas na Zmiany - - - 1
KWW Józef Witkowski - - - 2
KWW Bogusława Młodzikowska - - - 1

Gniezno jest członkiem Związku Miast Polskich.

Miasto jest siedzibą starostwa gnieźnieńskiego oraz gminy wiejskiej Gniezno. W Gnieźnie działa prokuratura rejonowa, sąd rejonowy[91], a także urzędy rangi powiatowej i gminnej.

Mieszkańcy Gniezna wybierają posłów na Sejm z okręgu wyborczego nr 37 (Konin), a posłów do Parlamentu Europejskiego z okręgu wyborczego nr 7.

W celu podkreślenia tradycji stołeczności Gniezna, jak również związków ze św. Wojciechem, w stosunku do organu stanowiącego miasta stosuje się w uroczystych momentach nazwę Rada Miasta Gniezna – Pierwszej Stolicy Polski – Miasta św. Wojciecha – Stołecznego Królewskiego Miasta Gniezna[92].

Podział administracyjny

Winiary (osiedle)
Kawiary (osiedle)

W Gnieźnie jest 12 jednostek pomocniczych, zwanych osiedlami, których mieszkańcy wyłaniają rady osiedlowe, a te z kolei zarządy rad osiedlowych. Osiedla Gniezna:

  1. Stare Miasto[93]
  2. Tysiąclecie[94]
  3. Ustronie
  4. Winiary[95]
  5. Arkuszewo[96]
  6. Kawiary-Osiniec[97]
  7. Grunwaldzkie[98]
  8. Pustachowa-Kokoszki[99]
  9. Dalki[100]
  10. Piekary[101]
  11. Skiereszewo[102]
  12. Róża[103]

Miasta partnerskie

Miasta partnerskie Gniezna
Miasto i państwo Obszary współpracy Data rozpoczęcia współpracy
Włochy Anagni (Włochy) podtrzymywanie więzi pomiędzy władzami obu miast, wspieranie wymiany między mieszkańcami w wymiarze społecznym, kulturalnym i ekonomicznym 8 listopada 1995[104]
Szwecja Falkenberg (Szwecja) współpraca w zakresie organizacji administracji, wymiana szkolna, kulturalna i sportowa, wymiana doświadczeń, wspieranie turystyki 29 października 1990[105]
Ukraina Humań (Ukraina) rozpowszechnianie wiedzy o obu miastach, wymiana kulturalna, oświatowa oraz sportowa 2 maja 2005[106]
Węgry Ostrzyhom (Węgry) Klub Polsko-Węgierski, mniejszość polska na Węgrzech, wymiana kulturalna, oświatowa i sportowa 23 kwietnia 1994(w Gnieźnie) 23 października 1994 (w Ostrzyhomie)[107]
Litwa Radziwiliszki (Litwa) wymiana kulturalna i sportowa 2006/2007[108]
Francja Saint-Malo (Francja) wymiana szkolna, kulturalna, sportowa, tematyka ochrony środowiska początek lat 90.[109]
Rosja Siergijew Posad (Rosja) wymiana kulturalna, ekumenizm między Kościołem katolickim a Cerkwią prawosławną 2 listopada 2007[110]
Niemcy Spira (Niemcy) spotkania kulturalne i historyczne mieszkańców obu miast 6 kwietnia 1992[111]
Holandia Veendam (Holandia) wymiana historyczna i kulturalna 2 maja 1990[112]
Dania Roskilde (Dania) wymiana kulturalna i oświatowa 11 grudnia 1991 – czerwiec 2007[113]

Infrastruktura

Dworzec stacji Gniezno (2015)
Stacja Gniezno Winiary
Parowóz należący do Gnieźnieńskiej Kolei Wąskotorowej

Transport

Transport drogowy

Przez Gniezno przebiegają, trasa europejska, oraz dwie drogi krajowe: 5 i 15. W pobliżu Muzeum Początków Państwa Polskiego, na ul. Poznańskiej krzyżują się i dalej, przez Trasę Zjazdu Gnieźnieńskiego przebiegają razem[114][115].

Trasa europejska

  • E261 - trasa drogowa kategorii B, odgałęzienie drogi ze Świecia

Drogi krajowe:

Przez Gniezno przebiegaj również trzy drogi wojewódzkie (w mieście są to: ul. Dworcowa, Kiszkowska, Kłeckoska, Lecha, J. Sobieskiego, T. Kościuszki, Warszawska i Witkowska).

Drogi wojewódzkie:

Część ulic w Gnieźnie stanowią drogi powiatowe powiatu gnieźnieńskiego. Są to przede wszystkim drogi wylotowe z miasta takie jak: Al. Reymonta, ul. Dalkoska, Gdańska, Powstańców Wlkp., Orcholska i Mnichowska[116].

Przewozy autobusowe i autokarowe
MPK Gniezno

W Gnieźnie funkcjonuje Przedsiębiorstwo Komunikacji Samochodowej (PKS)[117]. Wykonuje ono przewozy autokarowe i autobusowe poza miastem:

Komunikacja miejska
 Osobny artykuł: Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne w Gnieźnie.

W mieście działa 15 linii dziennych i jedna nocna. Docierają one do dworców, centrum miasta i osiedli mieszkaniowych.

Transport kolejowy

Znajdują się tu 3 stacje kolejowe: Gniezno i Gniezno Winiary, Gniezno Wąskotorowe. Przez Gniezno przechodzą następujące linie kolejowe:

  • Linia 281 – Oleśnica-Chojnice
  • Linia 353 – Poznań Wsch.-Skandawa
  • Linia 377 – Gniezno Winiary-Sława Wielkopolska

W Gnieźnie znajduje się także nieczynna Parowozownia Gniezno. Na dworcu zatrzymują się wszystkie przejeżdżające przez miasto pociągi pasażerskie. W sezonie letnim kursuje ponadto zabytkowa Gnieźnieńska Kolej Wąskotorowa, na odcinku 37 km, pomiędzy Gnieznem a Anastazewem[118].

Transport lotniczy

Ok. 11 km na północny zachód od miasta funkcjonuje prywatne lądowisko Działyń.

Ochrona środowiska

W miejscowości Lulkowo mieści się Zakład Zagospodarowania Odpadów obejmujący swoim zasięgiem 14 gmin z powiatów gnieźnieńskiego i wrzesińskiego. Zakład funkcjonuje w technologii mechaniczno - biologicznego przetwarzania odpadów. W mieście uruchomiono program ochrony środowiska[119]. Obejmuje on przede wszystkim segregację odpadów poprzez pojemniki na szkło bezbarwne i kolorowe, makulaturę oraz butelki PET[120][121]. W specjalnie do tego wyznaczonych miejscach[119] zbierane są odpady elektroniczne[119][122]. Wszystkie odpady zostają umieszczone na wysypisku i tam, zdatne do przetworzenia przechodzą segregację do recyklingu[123].

Miejska oczyszczalnia ścieków, mieszcząca się nad Jeziorem Świętokrzyskim to mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia, która uzyskuje parametry zgodne z określonymi w porozumieniu wodno-prawnym i stwarza możliwości podłączenia dodatkowych obiektów[124][125][126].

Według danych z 2008 miasto wytworzyło 50,1 tys. ton odpadów z czego 44,7 tys. ton oddano odzyskowi[64].

Gospodarka komunalna

Do budynków mieszkalnych i budynków zbiorowego zamieszkania (bloków) w 2008 prowadzonych było 6036 połączeń wodociągowych oraz 3229 połączeń kanalizacyjnych[64].

W mieście sprawami wodociągów i kanalizacji zajmuje się Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w Gnieźnie. Jest ono współwłaścicielem oczyszczalni oraz jedynym w mieście dostawcą wody. Spółka URBiS zajmuje się wywozem śmieci oraz częściowym sprzątaniem ulic i dbaniem o zieleń miejską. W większości do dbania o zieleń i czystość ulic Urząd Miasta zatrudnia prywatne firmy.

W 2008 doprowadzono do mieszkań 2 242,7 dam³ wody oraz odprowadzono 2 710,0 dam³ ścieków.

Kultura i oświata

Teatr Aleksandra Fredry
Muzeum Początków Państwa Polskiego
Muzeum Archidiecezji Gnieźnieńskiej
Collegium Europaeum Gnesnense
Prymasowskie Wyższe Seminarium Duchowne w Gnieźnie

W Gnieźnie przez cały rok odbywają się cykliczne wydarzenia kulturalne takie, jak: nawiązujące do średniowiecza „Festa Fatuorum”, Międzynarodowy Festiwal Organowy „Muzyka w murach gnieźnieńskiej katedry”[127][128] organizowany pod koniec czerwca, Międzynarodowy Festiwal Jazzowy „Jazz pod Piątką”[129], który odbywa się w drugiej połowie czerwca oraz Ogólnopolski Festiwal Filmów Amatorskich i Niezależnych „Offeliada”[128], w sierpniu i wrześniu Gniezno jest obok Poznania i Jarocina współgospodarzem Akademii Gitary: festiwal[130]. Tradycją władz miasta Gniezna jest organizowanie Dni oraz Imienin Gniezna, które zazwyczaj odbywają się 23 kwietnia, a także w maju[128]. Poza tym cyklicznie organizowane są[128]: Juwenalia (zazwyczaj w maju)[131], Świętojanki (w święto św. Jana – 24 czerwca), Turniej Łuczniczy o Złoty Trzos Gnieźnieńskiego Grodu (pierwsza połowa sierpnia)[132] oraz Turniej o Koronę Bolesława Chrobrego – Pierwszego Króla Polski (na przełomie maja i czerwca)[133]

Placówki kulturalne

W Gnieźnie do placówek kulturalnych zalicza się: Teatr im. Aleksandra Fredry, Kino „Helios” (mieści się ono w Galerii Gniezno), Miejski Ośrodek Kultury[134] oraz Centrum Kultury „Scena To Dziwna”[135]. Przedstawicielami grup artystycznych w Gnieźnie są: Grupa widowisk historycznych „Comes”, Teatr „Czerwona Główka” oraz Zespół Tańca Ludowego „Gnieźnianie”[136].

Muzea i archiwa

W mieście znajdują się dwa muzea: Muzeum Początków Państwa Polskiego[137] oraz Muzeum Archidiecezji Gnieźnieńskiej, w których mieszczą się eksponaty m.in. z X w. oraz późniejszego średniowiecza[137]. W Gnieźnie mają również swoje siedziby Archiwum Archidiecezjalne oraz gnieźnieński oddział Archiwum Państwowego.

Biblioteki

Biblioteki gnieźnieńskie mają bogaty zasób pozycji opisujących wiele dziedzin. Największy zbiór mieści się w Bibliotece Publicznej Miasta Gniezna (Biblioteka Główna wraz z Wypożyczalnią dla Dzieci oraz filie nr 1, 2, 9)[138][139]. Również wiele zbiorów posiada Biblioteka Seminarium Duchownego[139] oraz biblioteki przymuzealne i biblioteka katedralna[139]. W Gnieźnie mieści się też filia Publicznej Biblioteki Pedagogicznej w Poznaniu. Również bogate zbiory posiadają biblioteki wyższych uczelni gnieźnieńskich: Kolegium Europejskiego oraz Gnieźnieńskiej Szkoły Wyższej „Milenium”[139][140].

Chóry

W Gnieźnie istnieje pięć zarejestrowanych chórów wokalnych dających koncerty artystyczne. Jednym z nich jest Towarzystwo Śpiewacze „Dzwon” – jeden z najstarszych chórów istniejących w Polsce. Działa przy Miejskim Ośrodku Kultury. W 2014 roku obchodził 150-lecie istnienia. Do pozostałych chórów zalicza się: Chór Mieszany „Metrum”, Chór Katedralny, Gnieźnieński Chór Akademicki[141], Kwartet Wokalny „Ad Libitum” oraz przyparafialne zespoły muzyczne.

Media

Pierwszym polskim dziennikiem prasowym wydawanym jeszcze w okresie zaboru pruskiego do czasu wybuchu II wojny światowej był Lech Gazeta Gnieźnieńska. Obecnie do prasy gnieźnieńskiej należą: tygodnik „Przemiany na Szlaku Piastowskim”[142] wydawane w całym powiecie, „Gnieźnieński Tydzień” (dodatek Głosu Wielkopolskiego) „Przewodnik Katolicki Archidiecezji Gnieźnieńskiej” (dodatek diecezjalny Przewodnika Katolickiego) oraz „Bezpłatna Gazeta Wielkopolska” – dwutygodnik regionalny. Na terenie miasta nadają też dwie stacje radiowe „Radio Gniezno” i „Radio Plus”[143][144]. Działa też gnieźnieńska telewizja TV Gniezno[145] oraz Internetowa Brama Miasta wraz z wieloma portalami i forami tematycznymi[144].

Oświata

 Osobny artykuł: Lista szkół w Gnieźnie.

Gniezno w kulturze

Religia

Synagoga reformowana, zdjęcie z ok. 1920

Judaizm

Jak podaje Dawid Jung: Gniezno jako pierwsze miasto w Polsce trafiło do żydowskiej legendy, gdy o polańskim grodzie opowiadano w języku hebrajskim lub jidisz. Nawet dzisiaj intryguje jeszcze ten mit, nie mający wprawdzie potwierdzenia w historii: zgodnie z jego narracją poselstwo żydowskie przybyłe z Niemiec prosiło już w 893 r. w Gnieźnie księcia Polan - Leszka o zgodę na osiedlenie się Żydów w jego państwie[147]. Jak podaje Encyclopaedia Judaica, legenda głosi że w Gnieźnie synagoga stała już w 905 roku[148]. Po II wojnie światowej zlikwidowano stary cmentarz żydowski znajdujący się przy ul. Bolesława Chrobrego, oraz nowy cmentrz przy ul. F D Roosevelta. W miejscu starego cmentarza powstało Centrum Ratowania Życia, a na jego ścianie widnieje tablica w języku hebrajskim, polskim i angielskim upamiętniająca pochowanych w tym miejscu. W miejscu nowego cmentarza wybudowano obecne Gimnazjum nr 3. Przy ulicy Mieszka I zachowany jest budynek po byłej siedzibie Gminy Żydowskiej i jej Rabinów w którym obecnie mieści się państwowa szkoła muzyczna, a na budynku umieszczona jest upamiętniająca tablica[149]. Poza tym w mieście odbywa się Dzień Judaizmu[150][151]. Żydzi przed II wojną światową stanowili dużą część mieszkańców miasta[151]. W Gnieźnie, przy ul. Mieszka I mieściła się też od 1846 synagoga, rozebrana przez hitlerowców w 1940. Wcześniej, już od XVI wieku w mieście istniała drewniana świątynia. Obecnie miasto Gniezno administracyjnie przypisane jest do Poznańskiej Filii Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP.

Katolicyzm

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Antoniego w Gnieźnie
Poewangelicki Kościół bł. Michała Kozala w Gnieźnie

Gniezno jest pierwszą podległą wyłącznie papieżowi metropolią kościelną w Polsce. Archidiecezji podlegały inne biskupstwa w kraju. W 1419 roku dzięki staraniom ówczesnego arcybiskupa, Gniezno stało się stolicą prymasowską. Pomimo iż stolica kraju została przeniesiona do Krakowa, Gniezno nadal utrzymywało tytuł polskiej stolicy chrześcijaństwa. Po dwóch pożarach, które strawiły miasto oraz po zaborze pruskim i okupacji hitlerowskiej, Gniezno nadal utrzymywało swoje znaczenie religijne. Do 1992 roku Archidiecezja Gnieźnieńska i Warszawska tworzyły jedną diecezję, która była stolicą prymasowską. W 1992 roku kard. Józef Glemp przestał pełnić funkcję metropolity gnieźnieńsko-warszawskiego i został metropolitą warszawskim. Tym samym nowy metropolita gnieźnieński abp Muszyński nie został mianowany prymasem. Tytuł ten jednak powrócił do Gniezna 19 grudnia 2009 roku. Nowy podział administracyjny w tym samym roku w Kościele katolickim sprawił, że w skład nowo utworzonej Metropolii Gnieźnieńskiej weszły trzy diecezje: Archidiecezja gnieźnieńska, Diecezja bydgoska i Diecezja włocławska. Pod koniec lat 80. XX w. powstały dwa gnieźnieńskie dekanaty: Dekanat Gniezno I i Dekanat Gniezno II[152][153]. Od 1996 roku Gniezno liczy 14 parafii w dwóch dekanatach: 9 w pierwszym i 5 w drugim[154].

Parafie

Parafie katolickie rozmieszczone są na całym terenie miasta. Najwięcej parafii mieści się w centrum miasta(6) oraz na osiedlach Ustronie i Winiary (razem 3). W części zachodniej miasta znajduje się Parafia bł. Michała Kozala, we wschodniej Parafia bł. Jolenty, w południowej Parafia Chrystusa Wieczystego Kapłana, a w południowo-wschodniej parafia Matki Bożej Zbawiciela oraz Matki Bożej Miłosierdzia. Niedaleko kościoła Wniebowzięcia NMP (klasztor oo. Franciszkanów) mieści się zabytkowy kościół św. Jana. Większość kościołów[155] ma charakter zabytkowy i podlega ochronie konserwatora zabytków.

Zakony

W Gnieźnie działa kilka katolickich zgromadzeń zakonnych – dwa męskie: franciszkanie i michalici oraz pięć żeńskich: karmelitanki, pallotynki, elżbietanki, szarytki, niepokalanki[156].

Cmentarze

Na terenie miasta znajdują się cztery zabytkowe cmentarze. Są to:

  • Cmentarz przy ul. Dalkoskiej – zarządzany przez Kurię Metropolitalną. Znajduje się tam grobowiec rodziny Piotrowskich, w którym pochowany został pierwszy polski dyrektor szpitala Dziekanka w Gnieźnie. Pochówki odbywają się nieregularnie, cmentarz jest zniszczony i zaniedbany. Znajdują się na nim groby pacjentów i pracowników szpitala, a także członków Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego.
  • Cmentarz parafialny pw. św. Wawrzyńca przy ul. Witkowskiej – zarządzany przez trzy gnieźnieńskie parafie – Parafię pw. św. Wawrzyńca, Parafię pw. Świętej Trójcy i Parafię pw. Chrystusa Wieczystego Kapłana. Znajdują się tam pomnik i groby poległych w czasie II wojny światowej. Na cmentarzu wybudowana została także kaplica przedpogrzebowa.
  • Cmentarz parafialny pw. św. Piotra i Pawła przy ul. Kłeckoskiej – zarządzany przez Parafię Archikatedralną, znajdują się tam pomniki poległych w powstaniu wielkopolskim 1918/1919 oraz w 1806. Pierwszy z nich mieści się w tzw. Kręgu Poległych, gdzie pochowani są gnieźnieńscy powstańcy. Na terenie cmentarza znajduje się kościół filialny pw. św. Piotra i Pawła.
  • Cmentarz parafialny pw. Świętego Krzyża przy ul. Świętokrzyskiej – zarządzany przez Parafię pw. św. Michała Archanioła oraz Parafię pw. Wniebowzięcia NMP oo. Franciszkanów. Jest najstarszym cmentarzem w Gnieźnie. Na jego terenie został wybudowany kościół pw. Świętego Krzyża.

Protestantyzm

W Gnieźnie znajduje się pięć Kościołów protestanckich:

Inne

W mieście działalność kaznodziejską prowadzą dwa zbory Świadków Jehowy korzystające z Sali Królestwa (ul. Kołłątaja 1A)[157]. Oprócz tego działa Świecki Ruch Misyjny „Epifania”, czy zgromadzenie Buddystów[158] W mieście istnieją m.in. Karma Kagyu i Buddyjski Związek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu. W Gnieźnie organizowany jest Dzień Islamu, jako element dialogu z religiami niechrześcijańskimi. Elementem dialogu są Zjazdy gnieźnieńskie organizowane przez Forum św. Wojciecha z inicjatywy abpa Henryka Muszyńskiego.

Sport

Hokejowe derby Gniezna (2009)

Imprezy sportowe

Raz w roku w Gnieźnie odbywają się cykliczne zawody sportowe. Należą do nich: Żużlowy Turniej o koronę Bolesława Chrobrego, Bieg Lechitów, Memoriał Alfonsa Flinika w hokeju na trawie, Międzynarodowy Turniej Koszykówki[159], Bieg Europejski, Turniej tenisowy Firepower Cup, Memoriał Mariana Grotowskiego oraz Bieg Osiedla Winiary. Ponadto Gnieźnieński Ośrodek Sportu i Rekreacji organizuje we współpracy z miastem wiele imprez z wielu dyscyplin sportowych[160].

W Gnieźnie w dniach 29–30 sierpnia 2009 roku zorganizowano Pierwsze Oficjalne Mistrzostwa Polski w Nordic Walking[161].

Piłka nożna

Gnieźnieńskim klubem piłkarskim jest Mieszko Gniezno. Klub ten występuje w rozgrywkach 4. ligi grupy wielkopolska (północ). Stadion mieści się przy ul. Strumykowej[162]. W klubie działa zarówno drużyna seniorów, jak i drużyny młodzieżowe[163]. Ponadto przy klubie istnieje Akademia Piłkarska. Oprócz tego przy ul. Strumykowej mieści się bezpłatny kompleks piłkarski wybudowany w ramach projektu Orlik 2012. W Gnieźnie istnieją również inne kluby piłkarskie: KS Gniezno, Techmet Orliki Gniezno oraz KS Gniewko Gniezno.

Żużel

Stadion żużlowy w Gnieźnie

Miasto w tej dyscyplinie sportu reprezentuje TŻ Start Gniezno. Klub po trzynastu latach przerwy wywalczył w sezonie 2012 awans do ekstraligi. Stadion żużlowy mieści się przy ul. Wrzesińskiej[164]. Przy klubie działa również szkółka żużlowa[165].

Inne dyscypliny

Stadion imienia Alfonsa Flinika w Gnieźnie

Pozostałe dyscypliny sportowe reprezentują m.in. drużyny hokeja na trawie – męskie: Start 1954 Gniezno, KS Stella Gniezno i żeńska: Sparta Gniezno. Stella Gniezno posiada także sekcję boksu i tenisa stołowego. Pozostałe kluby i drużyny sportowe specjalizują się w dyscyplinach lekkoatletycznych (Gnieźnieński Klub Kolarstwa Górskiego, Klub Górski „Ornak”, Altom Gniezno, MKL Gniezno, UKS Chrobrzak Gniezno), futsalu (KS Gniezno i UKS Medan Gniezno), tenisie ziemnym (GK Tenisowy), piłce ręcznej (MKS MOS Gniezno) oraz koszykowej (TS Basket Gniezno i Miejski Klub Koszykówki). W Gnieźnie działają też kluby: szachów (Chrobry Gniezno), Brazylijskiego Jiu Jitsu (Walka Gniezno),Capoeira Gniezno(Uncao), rugby (Tytan Gniezno) oraz speedrowera (GKS Orzeł Gniezno)[166].

Hale sportowe

Gnieźnieński Ośrodek Sportu i Rekreacji posiada trzy sale sportowe[167][168][169] oraz jedną halę widowiskowo-sportową[170]. Innym ośrodkiem sportowym jest jeszcze Stado Ogierów Gniezno (1994-2003 Stado Ogierów Skarbu Państwa Gniezno; w 2003 Stado Ogierów Gniezno włączone w skład Stada Ogierów w Sierakowie Wielkopolskim Sp. z o.o.[171]), gdzie odbywają się kwartalne zawody i prezentacje konne. Ponadto prawie każda szkoła posiada wyremontowane boiska sportowe ze sztucznymi nawierzchniami[169].

Związani z Gnieznem

Pałac Prymasowski według projektu Friedricha Schinkla

Arcybiskupi gnieźnieńscy i prymasi Polski

Do 1992 Arcybiskupstwo Gnieźnieńskie i Warszawskie podlegało jednemu arcybiskupowi, który jednocześnie sprawował urząd prymasa. Po zmianach administracyjnych Kościoła w Polsce unia między arcybiskupstwami wygasła, lecz tytuł prymasa pozostał w Warszawie do 18 grudnia 2009, po czym wrócił do Gniezna, które ponownie zostało stolicą prymasowską.

Członkowie polskich ekip olimpijskich związani z Gnieznem

imię nazwisko dyscyplina reprezentant klubu

miasto igrzysk

Antoni Adamski Hokej na trawie Spójnia Gniezno, AZS Szczecin

OWKS Wrocław, OWKS Poznań

Helsinki 1952
Marian Babirecki jeździectwo WKKW Pań. Stado Ogierów Gniezno

trener C. Matławski

Rzym 1960
Aleksander Ciążyński Hokej na trawie Sparta i Stella Gniezno, Grunwald Poznań Monachium 1972
Bolesław Czaiński Hokej na trawie Stella Gniezno, Grunwald Poznań Monachium 1972
Eugeniusz Czajka Hokej na trawie Chrobry i Spójnia Gniezno

OWKS Wrocław, OWKS Poznań

Helsinki 1952
Kazimierz Dąbrowski Hokej na trawie Sparta Gniezno Rzym 1960
Alfons Flinik Hokej na trawie Spójnia, Stella, Sparta Gniezno Helsinki 1952, Rzym 1960
Henryk Flinik Hokej na trawie Stella i Sparta Gniezno Helsinki 1952, Rzym 1960
Jan Flinik Hokej na trawie Spójnia, Stella i Sparta Helsinki 1952, Rzym 1960
Jan Górny Hokej na trawie Warta Poznań Rzym 1960
Henryk Grotowski Hokej na trawie Stella Gniezno, Lech Poznań Monachium 1972
Rafał Grotowski Hokej na trawie Pocztowiec Poznań, Stella Gniezno - trener Sydney 2000
Robert Grzeszczak Hokej na trawie Start 1954 Gniezno, Grunwald Poznań Sydney 2000
Leszek Hensler Hokej na trawie Stella Gniezno, Lech Poznań, Grunwald Poznań Moskwa 1980
Stanisław Kasprzyk Hokej na trawie Sparta Gniezno Monachium 1972
Czesław Kubiak Hokej na trawie Ogniwo Gniezno, OWKS Wrocław

OWKS Poznań, Grunwald Poznań

Rzym 1960
Mariusz Kubiak Hokej na trawie Grunwald Poznań, Pocztowiec Poznań Moskwa 1980
Mieczysław Łopatka Koszykówka Kolejarz Gniezno, Lech Poznań, Śląsk Wrocław Rzym 1960, Tokio 1964, Monachium 1972
Narcyz Maciaszczyk Hokej na Trawie Chrobry Gniezno,Spójnia Gniezno, OWKS Wrocław

OWKS Poznan, trener LKS Rogowo

Helsinki 1952, Rzym 1960
Maksymilian Małkowiak Hokej na trawie Stella Gniezno, Kolejarz Gniezno Helsinki 1952
Jan Małkowiak Hokej na rawie Stella Gniezno, Kolejarz Gniezno, Start Gniezno Helsinki 1952
Ryszard Marzec Hokej na trawie Stella Gniezno, OWKS Wrocław, CWKS Warszawa,

OWKS Poznań, Grunwald Poznań

Helsinki 1952, Rzym 1960
Marian Mikołajewski masażysta - piłka nożna --- Monachium 1972
Piotr Mikuła Hokej na trawie Start Gniezno, Pocztowiec Poznań, Mönchengladbach Sydney 2000
Bronisław Pawlicki Hokej na trawie Stella Gniezno, Sparta Gniezno Helsinki 1952
Piotr Tobolski wioślarstwo AZS-AWF Warszawa Moskwa 1980
Stanisław Wegnerski Hokej na trawie Sparta Gniezno, Grunwald Poznań Monachium 1972
Leon Wiśniewski Hokej na trawie Sparta Gniezno Rzym 1960

Urodzeni w Gnieźnie lub okolicach, szczególnie związani z miastem

Honorowi Obywatele Miasta

 Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Gnieznem.

Zobacz też

  1. ↑ a b Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie autonazwa16
    BŁĄD PRZYPISÓW
  2. ↑ Gniezno – Pierwsza Stolica Polski. [dostęp 2010-01-17].
  3. ↑ Magazin für die neue Historie und Geographie Angelegt, t. XVI, Halle, 1782, s. 12.
  4. ↑ http://poznan.stat.gov.pl/vademecum/vademecum_wielkopolskie/portrety_gmin/powiat_gnieznienski/gm_miejska_gniezno.pdf
  5. ↑ „Thietmari meseburgensis episcopi chronicon”, Fridericus Kurze, Hannoverae, Impensis Bibliopolii Hahniani, 1889, s. 269.
  6. ↑ Gerard Labuda, „Słowiańszczyzna pierwotna. Wybór tekstów. Materiały źródłowe do historii Polski epoki feudalnej”, cz. I, Warszawa 1954, s. 126-128.
  7. ↑ Gall Anonim „Kronika Polska” – wydanie III uzupełnione, Wrocław 1968.
  8. ↑ Kronika wielkopolska, wstęp i tłum. K. Abgarowicz, Warszawa 1965.
  9. ↑ Jan Długosz „Lech, Czech i Rus” s. 164.
  10. ↑ a b c d e Gniezno – Symbole Miasta. [dostęp 2010-01-18].
  11. ↑ „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich”, Tom II.
  12. ↑ „Dzieje Wielkopolski w wypisach”, PZWS, Warszawa 1963, s. 41-43.
  13. ↑ Tadeusz Lewicki, Polska i kraje sąsiednie w świetle „Księgi Rogera” geografa arabskiego z XII w. Al Indrisi’ego, cz.I, Polska Akademia Nauk. Komitet Orientalistyczny, PWN, Kraków 1945.
  14. ↑ Name Details: Gniezno Glacier (Poland Gazetteer).
  15. ↑ Report on Class Withdrawal from 1 January as at the end of 31 October 2007.[dostęp 2014-08-14]
  16. ↑ Full Ahaed-Gniezno II.[dostęp 2014-08-14]
  17. ↑ Seria monet: „Historyczne Miasta w Polsce”. Narodowy Bank Polski.{dostęp 2015-03-13]
  18. ↑ Awers. Narodowy Bank Polski.{dostęp 2015-03-13]
  19. ↑ Rewers. Narodowy Bank Polski.{dostęp 2015-03-13]
  20. ↑ Narodowy Bank Polski - Internetowy Serwis Informacyjny [online] [dostęp 2016-04-18].
  21. ↑ Katolicka Agencja Informacyjna, KAI, Gniezno: prezentacja jubileuszowego banknotu podczas obrad Episkopatu - ekai.pl [online], ekai.pl [dostęp 2016-04-18].
  22. ↑ Nazwa i położenie miasta. [dostęp 2009-09-01].
  23. ↑ Położenie Gniezna. [dostęp 2009-08-22].
  24. ↑ Jerzy Kondracki: Geografia regionalna Polski. Warszawa: PWN, 2002. ISBN 83-01-13897-1.
  25. ↑ a b c d e f g Towarzystwo Miłośników Gniezna: Encyklopedia Gniezna i Ziemi Gnieźnieńskiej. Gniezno: 2011. ISBN 978-83-932928-0-6.
  26. ↑ T.Sawicki „Badania przy kościele św. Jerzego w Gnieźnie”, [w:] Gniezno w świetle ostatnich badań archeologicznych, Gniezno 2001, s.177 nn.
  27. ↑ Andrzej Buko: Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej. Odkrycia, hipotezy, interpretacje. Warszawa: Wydawnictwo „Trio”, 2005, s. 231. ISBN 83-7436-023-2.
  28. ↑ Gniezno – dzieje miasta. [dostęp 2009-08-22].
  29. ↑ Według innych[potrzebny przypis]: stał się jedną z siedzib pierwszych władców piastowskich tzw. sedes regni principales
  30. ↑ „Kronika polska, Gall Anonim”, seria „Kroniki polskie”, Zakł. Nard. Ossolińskich, Wrocław, ISBN 978-3-939991-64-9, s. 25.
  31. ↑ Piśmiennictwo czasów Bolesława Chrobrego – tłum. K. Abgarowicz, Warszawa 1968.
  32. ↑ Historia Archidiecezji Gnieźnieńskiej. [dostęp 2009-08-16].
  33. ↑ Gabriela Mikołajczyk: Zabytki Katedry Gnieźnieńskiej. Gniezno: Prymasowskie Wydawnictwo „Gaudentinum”, 1992. ISBN 83-85654-01-1.
  34. ↑ Historia Gniezna. [dostęp 2009-09-29].
  35. ↑ M. Pawlikowski, Sądownictwo grodzkie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012, tenże, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.
  36. ↑ Udział Gnieźnian w Powstaniu wielkopolskim. [dostęp 2009-09-09].
  37. ↑ Czołg strzela do katedry, Julian fotografuje. Gazeta Wyborcza.pl. [dostęp 2015-01-14].
  38. ↑ Dzieje Polski. [dostęp 2009-07-30].
  39. ↑ Monitor Polski Nr 81 z 4 czerwca 1947. [dostęp 2015-03-20].
  40. ↑ Pielgrzymka Papieża do Gniezna w 1997r. [dostęp 2009-08-31].
  41. ↑ Aleksander Wojciech Mikołajczak: Gmieźnieńska Księga Tysiąclecia. Gniezno: Prymasowskie Wydawnictwo „Gaudentinum”, 2003. ISBN 83-89270-12-9.
  42. ↑ UCHWAŁA SEJMU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ w 1000. rocznicę´ Zjazdu Gnieźnieńskiego.. MONITOR POLSKI 2000 R. NR 13, POZ. 255.
  43. ↑ Abp Muszyński prymasem 3 lata i 3 miesiące. Gazeta Wyborcza. [dostęp 2009-08-16]. (pol.).
  44. ↑ Od czasów zaborów osoba prymasa była metropolitą gnieźnieńskim i poznańskim, a od okupacji hitlerowskiej gnieźnieńskim i warszawskim.
  45. ↑ Miron Urbaniak: Zabytkowa stacja kolejowa Gniezno. Od Kolei Górnośląskiej do programu „Otto”. Łódź: 2010.
  46. ↑ Urbanizaja miasta podczas II wojny światowej.
  47. ↑ Po wojnie Winiary zostały przyłączone do miasta od północnej strony. Podczas zaboru pruskiego i wojny były osobną wsią niemiecką.
  48. ↑ Centra handlowe w Gnieźnie.
  49. ↑ Prace modernizacyjne dróg w Gnieźnie w roku 2008. [dostęp 2010-01-04].
  50. ↑ Historia MPK Gniezno. [dostęp 2009-09-25].
  51. ↑ Noclegi w Gnieźnie. [dostęp 2009-07-24].
  52. ↑ Inwestycje drogowe w Gnieźnie w roku 2008. [dostęp 2009-09-09].
  53. ↑ Otwarcie Galerii Gniezno. [dostęp 2009-09-10].
  54. ↑ Budowa bloku komunalnego w Gnieźnie. [dostęp 2009-09-25].
  55. ↑ Stacje benzynowe w Gnieźnie. [dostęp 2009-09-01].
  56. ↑ a b Polska niezwykła. [dostęp 2009-08-16].
  57. ↑ Historyczne freski na ścianach komendy policji w Gnieźnie
  58. ↑ Freski w gnieźnieńskiej komendzie
  59. ↑ Plan wycieczki po Gnieźnie. [dostęp 2010-02-21].
  60. ↑ a b c Gniezno plus 3 1:15 000. Warszawa: Demart SA, 2008. ISBN 978-83-8947-29-15.
  61. ↑ abp Muszyński poświęcił pomnik upamiętniający pielgrzymki Jana Pawła II. Franciszkanska3.pl. [dostęp 2015-02-12].
  62. ↑ Aleksander Wojciech Mikołajczak: Gmieźnieńska Księga Tysiąclecia. Gniezno: Prymasowskie Wydawnictwo „Gaudentinum”, 2003. ISBN 83-89270-12-9.
  63. ↑ PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA DLA MIASTA GNIEZNA. Urząd Miejski w Gnieźnie. [dostęp 2015-02-24].
  64. ↑ a b c d Dane dla jednostki podziału terytorialnego, Dane roczne – Gniezno. [w:] Bank Danych Regionalnych [on-line]. Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2010-02-28]. (pol.).
  65. ↑ Nadleśnictwo Gniezno. [dostęp 2010-02-21].
  66. ↑ Plan wycieczki po Gnieźnie. [dostęp 2010-02-21].
  67. ↑ Informacje turystyczne. [dostęp 2010-02-21].
  68. ↑ Noclegi w Gnieźnie. [dostęp 2010-02-21].
  69. ↑ a b Szlaki turystyczne. [dostęp 2010-02-21].
  70. ↑ Szlak Piastowski. [dostęp 2010-02-21].
  71. ↑ Powierzchnia i ludność terytorialna w powiatach. [dostęp 2009-09-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-09-26)].
  72. ↑ Bank Danych regionalnych. [dostęp 2009-11-19].
  73. ↑ Bank Danych regionalnych przy GUS. [dostęp 2009-09-10].
  74. ↑ Bank Danych Regionalnych. [dostęp 2009-11-19].
  75. ↑ a b Alternatywna baza firm w Gnieźnie. [dostęp 2009-09-25].
  76. ↑ About Panasonic Batteries. [dostęp 2010-01-10].
  77. ↑ Fabryka Philips. [dostęp 2009-07-31].
  78. ↑ Sklepy firmowe. [dostęp 2010-01-18].
  79. ↑ Firma Euroverlux. [dostęp 2010-01-18].
  80. ↑ Obszar działania firmy Euroverlux. [dostęp 2010-01-18].
  81. ↑ a b Gospodarka Powiatu Gnieźnieńskiego. [dostęp 2010-01-21].
  82. ↑ ENEA S. A. [dostęp 2010-02-14].
  83. ↑ a b Gniezno dziś. [dostęp 2010-02-14].
  84. ↑ Stopa bezrobocia w Gnieźnie. [dostęp 2009-09-25].
  85. ↑ Uchwała Nr X/95/2003 Rady Miasta Gniezna z dnia 30 maja 2003 (Dz. Urz. Woj. Wielkopolskiego z 2003 Nr 119, poz. 2199).
  86. ↑ Wykaz wybranych wójtów, burmistrzów i prezydentów miast, wybranych w dniu 21 listopada 2010 r. [dostęp 2010-11-25].
  87. ↑ Państwowa Komisja Wyborcza: Wybory samorządowe. wybory2002.pkw.gov.pl. [dostęp 2016-06-02].
  88. ↑ Geografia wyborcza - Wybory samorządowe - Państwowa Komisja Wyborcza. wybory2006.pkw.gov.pl. [dostęp 2015-10-14].
  89. ↑ Wybory Samorządowe 2010 - Geografia wyborcza - Województwo wielkopolskie - - m. Gniezno. wybory2010.pkw.gov.pl. [dostęp 2015-10-14].
  90. ↑ Państwowa Komisja Wyborcza | Gniezno. wybory2014.pkw.gov.pl. [dostęp 2015-10-14].
  91. ↑ Sąd Rejonowy w Gnieźnie. [dostęp 2009-09-12].
  92. ↑ Uchwała nr XXVIII/329/2012 Rady Miasta Gniezna z dnia 27 grudnia 2012 r. w sprawie wprowadzenia zmian do Statutu Gminy Miasta Gniezna.
  93. ↑ Uchwała Nr XXXVI/401/2009 Rady Miasta Gniezna z dnia 13 maja 2009 ws. zatwierdzenia Statutu Osiedla nr I „Stare Miasto” Miasta Gniezna.
  94. ↑ Uchwała Nr XXXVI/402/2009 Rady Miasta Gniezna z dnia 13 maja 2009 ws. zatwierdzenia Statutu Osiedla nr II „Tysiąclecie” Miasta Gniezna.
  95. ↑ Uchwała Nr XXXVI/403/2009 Rady Miasta Gniezna z dnia 13 maja 2009 ws. zatwierdzenia Statutu Osiedla nr III „Winiary” Miasta Gniezna.
  96. ↑ Uchwała Nr XXXVI/404/2009 Rady Miasta Gniezna z dnia 13 maja 2009 ws. zatwierdzenia Statutu Osiedla nr IV „Arkuszewo” Miasta Gniezna.
  97. ↑ Uchwała Nr XXXVI/405/2009 Rady Miasta Gniezna z dnia 13 maja 2009 ws. zatwierdzenia Statutu Osiedla nr V „Osiniec” Miasta Gniezna.
  98. ↑ Uchwała Nr XXXVI/406/2009 Rady Miasta Gniezna z dnia 13 maja 2009 ws. zatwierdzenia Statutu Osiedla nr VI „Grunwaldzkie” Miasta Gniezna.
  99. ↑ Uchwała Nr XXXVI/407/2009 Rady Miasta Gniezna z dnia 13 maja 2009 ws. zatwierdzenia Statutu Osiedla nr VII „Pustachowa-Kokoszki” Miasta Gniezna.
  100. ↑ Uchwała Nr XXXVI/408/2009 Rady Miasta Gniezna z dnia 13 maja 2009 ws. zatwierdzenia Statutu Osiedla nr VIII „Dalki” Miasta Gniezna.
  101. ↑ Uchwała Nr XXXVI/409/2009 Rady Miasta Gniezna z dnia 13 maja 2009 ws. zatwierdzenia Statutu Osiedla nr IX „Piekary” Miasta Gniezna.
  102. ↑ Uchwała Nr XXXVI/410/2009 Rady Miasta Gniezna z dnia 13 maja 2009 ws. zatwierdzenia Statutu Osiedla nr X „Skiereszewo” Miasta Gniezna.
  103. ↑ Uchwała Nr XXXVI/411/2009 Rady Miasta Gniezna z dnia 13 maja 2009 ws. zatwierdzenia Statutu Osiedla nr XII „Róża” Miasta Gniezna.
  104. ↑ Anagni (Włochy) – Miasto partnerskie. Urząd Miasta Gniezna. [dostęp 2010-08-12].
  105. ↑ Falkenberg (Szwecja) – miasta partnerskie. Urząd Miasta Gniezna. [dostęp 2010-08-13].
  106. ↑ Humań (Ukraina) – miasta partnerskie. Urząd Miasta Gniezna. [dostęp 2010-08-13].
  107. ↑ Esztergom (Węgry) – Miasta partnerskie. Urząd Miasta Gniezna. [dostęp 2010-08-12].
  108. ↑ Radviliškis (Litwa) – miasta partnerskie. Urząd Miasta Gniezna. [dostęp 2010-08-13].
  109. ↑ Saint – Malo (Francja) – miasta partnerskie. Urząd Miasta Gniezna. [dostęp 2010-08-13].
  110. ↑ Siergiev Posad – miasta partnerskie. Urząd Miasta Gniezna. [dostęp 2010-08-13].
  111. ↑ Speyer (Niemcy) – miasta partnerskie. Urząd Miasta Gniezna. [dostęp 2010-08-13].
  112. ↑ Veendam (Holandia) – miasta partnerskie. Urząd Miasta Gniezna. [dostęp 2010-08-13].
  113. ↑ Roskilde (Dania) – byłe miasta partenrskie. Urząd Miasta Gniezna. [dostęp 2010-08-13].
  114. ↑ Plan miasta. [dostęp 2010-0-19].
  115. ↑ Drogi krajowe w Gnieźnie. [dostęp 2010-01-19].
  116. ↑ Drogi powiatowe w Gnieźnie. [dostęp 2010-01-19].
  117. ↑ a b PKS Gniezno. [dostęp 2009-08-19].
  118. ↑ Gnieźnieńska kolej wąskotorowa. [dostęp 2009-08-19].
  119. ↑ a b c Ochrona Środowiska. [dostęp 2010-01-21].
  120. ↑ URBIS Sp. z o.o. w Gnieźnie. [dostęp 2009-08-22].
  121. ↑ SIOS przy UM w Gnieźnie. [dostęp 2010-01-21].
  122. ↑ Wydział Ochrony Środowiska przy Starostwie Powiatowym w Gnieźnie. [dostęp 2010-01-21].
  123. ↑ Gnieźnieński System Informacji o Środowisku. [dostęp 2009-09-09].
  124. ↑ PWiK w Gnieźnie. [dostęp 2009-08-22].
  125. ↑ Gospodarka – Gniezno dzisiaj. [dostęp 2010-02-14].
  126. ↑ Miejska Oczyszczalnia Ścieków w Gnieźnie. [dostęp 2010-02-14].
  127. ↑ Informacje lokalne. [dostęp 2009-08-01].
  128. ↑ a b c d Imprezy cykliczne w Gnieźnie. [dostęp 2010-01-2010].
  129. ↑ Kultura w Gnieźnie. [dostęp 2009-07-16].
  130. ↑ Akademia Gitary: festiwal- Idea.[dostęp 2014-08-11]
  131. ↑ Juwenalia Gniezno. Poznań Informator. [dostęp 2010-08-13].
  132. ↑ Gnieźnieński Turniej Łuczniczy o Złoty Trzos Gnieźnieńskiego Grodu. [dostęp 2010-08-13].
  133. ↑ Historia turnieju. [dostęp 2010-08-13].
  134. ↑ MOK w Gnieźnie. [dostęp 2010-01-21].
  135. ↑ eSTeDe w Gnieźnie. [dostęp 2011-02-23].
  136. ↑ Gnieźnieńskie placówki kulturalne. [dostęp 2010-01-21].
  137. ↑ a b Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie. [dostęp 2010-01-21].
  138. ↑ Biblioteka w Gnieźnie. [dostęp 2009-07-02].
  139. ↑ a b c d Biblioteki w Gnieźnie. [dostęp 2010-01-21].
  140. ↑ Biblioteki i czytelnie w Gnieźnie.
  141. ↑ Chór przy CEG. [dostęp 2010-01-21].
  142. ↑ Prasa w Gnieźnie. [dostęp 2009-08-17].
  143. ↑ Stacje radiowe w Gnieźnie. [dostęp 2009-08-17].
  144. ↑ a b Media w Powiecie gnieźnieńskim. [dostęp 2010-01-21].
  145. ↑ TV w Gnieźnie. [dostęp 2009-08-17].
  146. ↑ Obrazy z Syracuse. KazimierzDolny.pl.[dostęp 2014-09-12]
  147. ↑ D. Jung, Śladami innych narodów. Żyli tu wśród nas... [w:] 13 pomysłów na Gniezno i okolice. Przewodnik tematyczny dla turystów (red. nauk. Armin Mikos von Rohrscheidt), Gniezno 2016, s. 35.
  148. ↑ Gnesen. Jewishencyclopedia.com. [dostęp 2014-09-28]
  149. ↑ Gniezno: Na budynku Szkoły Muzycznej zawisła tablica upamiętniającą byłą siedzibę Rabinów. naszemiasto.pl. [dostęp 2014-09-28]
  150. ↑ Rafał Wojciechowski. Dzień Judaizmu. „Z życia parafii bł. Michała Kozala...”. Gniezno. 
  151. ↑ a b Wszyscy braćmi być powinni – XIII dzień Judaizmu w Gnieźnie. [dostęp 2010-02-23].
  152. ↑ Dekanat Gniezno I. [dostęp 2009-07-13].
  153. ↑ Dekanat Gniezno II. [dostęp 2009-07-13].
  154. ↑ Historia Archidiecezji Gnieźnieńskiej. [dostęp 2009-08-20].
  155. ↑ Wykaz zabytków powiatu gnieźnieńskiego. [dostęp 2010-02-24].
  156. ↑ Zakony w Gnieźnie. [dostęp 2009-08-20].
  157. ↑ Dane według raportów wyszukiwarki zborów (www.jw.org) z 8 stycznia 2014.
  158. ↑ Buddyści w Polsce. [dostęp 2010-02-23].
  159. ↑ Turniej koszykówki 2009 w Gnieźnie. [dostęp 2009-07-01].
  160. ↑ Imprezy sportowe w Gnieźnie 2009. [dostęp 2009-06-27].
  161. ↑ MP w Nordic Walking. [dostęp 2009-06-24].
  162. ↑ Stadion piłkarski w Gnieźnie. [dostęp 2009-08-31].
  163. ↑ KS Mieszko Gniezno. [dostęp 2010-01-25].
  164. ↑ Stadion żużlowy w Gnieźnie. [dostęp 2009-08-31].
  165. ↑ Szkółka żużlowa. [dostęp 2010-01-25].
  166. ↑ Kluby sportowe i stowarzyszenia. [dostęp 2010-01-25].
  167. ↑ Hala sportowa-ul. Jolenty. [dostęp 2010-01-25].
  168. ↑ Hala sportowa-ul. Cymsa. [dostęp 2010-01-25].
  169. ↑ a b Baza sportowa. [dostęp 2010-01-25].
  170. ↑ Hala widowiskowo-sportowa-ul. Paczkowskiego. [dostęp 2010-01-25].
  171. ↑ Stado Ogierów Sieraków.
  172. ↑ a b c d e f Honorowi obywatele. Urząd Miejski w Gnieźnie. [dostęp 2010-01-17].
  173. ↑ Kasprowicz Bolesław. Urząd Miejski w Gnieźnie.[dostęp 2014-03-11]
  174. ↑ Biuletyn Informacji Publicznej w Gnieźnie. [dostęp 2010-01-17].
  175. ↑ http://www.informacjelokalne.pl/modules/news/article.php?storyid=6303&location_id=5&topicid=3.

Bibliografia

  • Jerzy Topolski: Gniezno – Zarys dziejów. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1979. ISBN 83-210-0074-6.
  • Jarosław Gryguć: Gniezno-przewodnik. Gniezno: Wydawnictwo Popularnonaukowe, 2008. ISBN 978-83-925498-8-8.

Linki zewnętrzne

Gniezno
Osiedla administracyjne
Części miasta wg TERYT

Herb Gniezna

Miasta województwa wielkopolskiego
Miasta na prawach powiatu
Miasta powiatowe
Miasta gminne

Herb województwa wielkopolskiego

Powiat gnieźnieński
Miasta
Gminy miejskie
Gminy miejsko-wiejskie
Gminy wiejskie

Miasta wojewódzkie Rzeczypospolitej
Prowincja wielkopolska
Prowincja małopolska
Wielkie Księstwo Litewskie
Inflanty

Powiat gnieźnieński (1919–1975)
Przynależność wojewódzka
Miasta (1919–75)
Gminy wiejskie zbiorowe
(1934–54 i 1973–75)
Gromady (1954–72)
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Gniezno&oldid=48149166”