Alba Iulia

Alba Iulia
Herb	Flaga
Państwo	Rumunia
Okręg	Alba
Mer	Gabriel Pleșa
Powierzchnia	103,65 km²
Populacja (2011); • liczba ludności; • gęstość	; 63 536; 613 os./km²
Nr kierunkowy	02-58
Kod pocztowy	510118
Tablice rejestracyjne	AB
	Położenie na mapie Rumunii Alba Iulia
	Położenie na mapie okręgu Alba Alba Iulia
	46°04′N 23°34′E/46,066667 23,566667
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Informacje w Wikipodróżach
	Strona internetowa

Alba Iulia (starorum. Bălgrad; węg. Gyulafehérvár; łac. Alba Iulia, Apulum; niem. Weißenburg, od 1711 Karlsburg; polska nazwa nieodmienna^[3]) – miasto w Siedmiogrodzie (Rumunia), stolica okręgu Alba. Leży nad Maruszą. Liczy 63 536 mieszkańców^[2] (2011).

W mieście znajduje się stacja kolejowa Alba Iulia.

Historia

Miasto było ważnym centrum politycznym, ekonomicznym i społecznym Dacji. Pod nazwą Apulon zostało wspomniane przez starożytnego greckiego geografa, Ptolemeusza. Gdy południowa część Dacji stała się częścią Imperium rzymskiego, miasto zostało stolicą Dacji Apulensis, znane było jako Apulum. Apulum było jednym z największych centrów rzymskiej Dacji. Stacjonował tu XIII Legion.

W IX wieku miasto jest znane jako Bălgrad („Biała Cytadela”). Węgierskie źródła wspominają władcę o imieniu Geula/Gyyla/Jula, który zdobył miasto i uczynił je stolicą swojego księstwa w X wieku. Następnie ustanowiono biskupstwo katolickie Siedmiogrodu (1009) po przyjęciu chrztu przez króla Węgier – Stefana I. Pierwsza katedra została zbudowana w XI wieku. W 1442 roku Jan Hunyady, wojewoda siedmiogrodzki wykorzystał cytadelę do przygotowań do głównej bitwy z Turkami. Katedra została rozbudowana za jego czasów i stała się miejscem jego pochówku.

Jako Gyulafehérvár Alba Iulia stała się stolicą Siedmiogrodu w 1541 roku, za Jana Zápolyi oraz Izabeli Jagiellonki. Status ten utrzymała do roku 1690.

W listopadzie 1599 roku Michał Waleczny, wojewoda Wołoszczyzny wkroczył do Alba Iulia w następstwie swojego zwycięstwa w bitwie pod Şelimbărem i został władcą Siedmiogrodu. W 1600 roku Michał przejął kontrolę nad Mołdawią i rządził tymi trzema krajami do swojej śmierci w 1601 roku, zamordowany przez agentów Giorgio Basty. Osiągnięcie Michała ma historyczne znaczenie dla Rumunów, ponieważ oznacza pierwsze zjednoczenie trzech rumuńskich krajów: Wołoszczyzny, Mołdawii i Siedmiogrodu.

Podczas panowania księcia Gabriela Bethlena w mieście założono Akademię. Po pokoju karłowickim w 1699 Alba Iulia znalazła się w granicach monarchii Habsburgów. Późniejsze ważne dla rozwoju miasta wydarzenia to powstanie biblioteki w XVIII wieku oraz zbudowanie linii kolejowej w wieku XIX.

W 1918 roku dziesiątki tysięcy Rumunów (dokładna liczba jest przedmiotem sporów węgierskich i rumuńskich historyków) zebrały się w Alba Iulia 1 grudnia, obchodzonego dziś jako Dzień Niepodległości Rumunii, by usłyszeć proklamację przyłączenia Siedmiogrodu do Rumunii. W 1922 roku Ferdynand I został symbolicznie ukoronowany na króla Rumunii w Alba Iulia, co stanowiło nawiązanie do dokonania Michała Walecznego.

Gospodarka

W Alba Iulia rozwinął się przemysł maszynowy, metalowy, skórzany, obuwniczy, spożywczy oraz materiałów budowlanych^[4].

Zwiedzanie

Główne centrum historyczne Alba Iulia to miasto górne, rozwijane intensywnie przez cesarza Karola VI. Habsburgowie przemianowali miasto na Karlsburg dla uczczenia Karola. Zamek górnego miasta – imponujące założenie w stylu vaubanowskim – został zbudowany w latach 1716–1735, w obrębie twierdzy znajdują się m.in. dwie katedry (średniowieczna katolicka i XX-wieczna prawosławna) i Batthyaneum – biblioteka, w której znajdują się rzadkie manuskrypty, zbudowana w 1794.

Katedra św. Michała

Osobny artykuł: Katedra Świętego Michała w Alba Iulia.

Pierwszą świątynią na miejscu dzisiejszej katedry była murowana rotunda wzniesiona zapewne w X w. Ta została zastąpiona w XI w. przez murowaną romańską bazylikę, która została zniszczona podczas najazdu mongolskiego w 1241. Po tej katastrofie, w drugiej połowie XIII w. zbudowano obecną, późnoromańską (z elementami gotyku) katedrę. W XIV w. dokonano jej pierwszej przebudowy, wznoszono też jeszcze wieżę (ukończoną ostatecznie w XVII w.) oraz niewielki szczyt fasady zachodniej (XVIII w.). W XVI i XVII w. katedra znajdowała się w rękach protestanckich (katolicy odzyskali ją po pokoju karłowickim).

Katedra jest jednym z najcenniejszych zabytków Siedmiogrodu. Została zbudowana na planie krzyża łacińskiego, jako trójnawowa bazylika z transeptem. Zachodnia fasada posiada tylko jedną wieżę, południową (północnej nie wybudowano). Od północy przylega do kościoła renesansowa kaplica Lazoniusa z początku XVI w. Patrona świątyni przedstawia płaskorzeźba romańska z XIII w. W południowej nawie świątyni znajdują się groby przedstawicieli wybitnego węgierskiego rodu Hunyadych, m.in. Jánosa Hunyadyego, wojewody siedmiogrodzkiego, oraz jego syna Władysława. W kaplicy Królewskiej znajdują się nagrobki Izabeli, córki Zygmunta Starego, oraz jej syna Jana Zygmunta Zapolyi, księcia siedmiogrodzkiego.

Demografia

Skład etniczny według spisu z 2011 r.^[2]

Rumuni: 55 671 (87,62 %)
Romowie: 1119 (1,76 %)
Węgrzy: 1010 (1,59 %)
Niemcy: 115 (0,181 %)
Włosi: 38 (0,060 %)
Żydzi: 19 (0,030 %)
Turcy: 13 (0,020 %)
Rosjanie: 9 (0,014 %)
Czangowie: 7 (0,011 %)
Grecy: 6 (0,009 %)
...
nieokreślona przynależność: 5490 (8,64 %)

Miasta partnerskie

Przypisy

↑ Gabriel Pleșa [online], Uniunea Salvați România [dostęp 2023-03-15] (rum.).
↑ ^a ^b ^c Populaţia stabilă pe județe, municipii, oraşe și localităti componenete la RPL_2011. Institutul Național de Statistică. [dostęp 2021-05-12]. (rum.).
↑ Alba Iulia – definicja, synonimy, przykłady użycia [online], sjp.pwn.pl [dostęp 2016-05-17] .
↑ Alba Iulia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-05-22] .

Linki zewnętrzne

Oficjalna strona internetowa miasta (rum. • ang. • niem.)
Opis i zdjęcia miasta na stronie TPR. tpr.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-19)]. (pol. • rum.)
Galeria zdjęć miasta Alba Iulia (pol.)
Galeria zdjęć – zabytki w obrębie twierdzy (pol.)

[1] Gabriel Pleșa [online], Uniunea Salvați România [dostęp 2023-03-15] (rum.).

[rpl-2] Populaţia stabilă pe județe, municipii, oraşe și localităti componenete la RPL_2011. Institutul Național de Statistică. [dostęp 2021-05-12]. (rum.).

[3] Alba Iulia – definicja, synonimy, przykłady użycia [online], sjp.pwn.pl [dostęp 2016-05-17] .

[PWN-4] Alba Iulia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-05-22] .

[1]

[2]

[3]

[4]

Miasta Municipii	Aiud Alba Iulia Blaj Sebeș
Miasta Orașe	Abrud Baia de Arieș Câmpeni Cugir Ocna Mureș Teiuș Zlatna
Gminy Comune	Albac Almașu Mare Arieșeni Avram Iancu Berghin Bistra Blandiana Bucerdea Grânoasă Bucium Câlnic Cenade Cergău Ceru-Băcăinți Cetatea de Baltă Ciugud Ciuruleasa Crăciunelu de Jos Cricău Cut Daia Română Doștat Fărău Galda de Jos Gârbova Gârda de Sus Hopârta Horea Ighiu Întregalde Jidvei Livezile Lopadea Nouă Lunca Mureșului Lupșa Meteș Mihalț Mirăslău Mogoș Noșlac Ocoliș Ohaba Pianu Poiana Vadului Ponor Poșaga Rădești Râmeț Rimetea Roșia de Secaș Roșia Montană Sălciua Săliștea Săsciori Sâncel Sântimbru Scărișoara Stremț Sohodol Șibot Șona Șpring Șugag Unirea Vadu Moților Valea Lungă Vidra Vințu de Jos

Stolice Królestwa Węgier	Ostrzyhom Székesfehérvár Buda Temeszwar Wyszehrad Buda Bécs Buda Preszburg Buda Debreczyn Buda Budapeszt
Stolice Wschodniego Królestwa Węgier	Buda Lippa Gyulafehérvár
Stolice Księstwa Siedmiogrodu	Gyulafehérvár Sybin Koloszwar Sybin Koloszwar