Ambrozja (roślina)
 Ambrozja trójdzielna | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Rodzaj |
ambrozja | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Ambrosia L. Sp. Pl. 987. 1 Mai 1753 | |||
| Typ nomenklatoryczny | |||
| Synonimy | |||
| |||
Ambrozja (Ambrosia L.) – rodzaj roślin należący do rodziny astrowatych (Asteraceae). Obejmuje 45 gatunków[5]. Naturalnie występują one na obu kontynentach amerykańskich (od Alaski po Patagonię), przy czym największe ich zróżnicowanie jest w Ameryce Północnej[6] (w USA i Kanadzie rosną 22 gatunki[7]). Jeden tylko gatunek rośnie w Starym Świecie – ambrozja nadmorska Ambrosia maritima występująca w basenie Morza Śródziemnego[5][8]. Kilka gatunków jest szeroko rozprzestrzenionych na innych kontynentach jako rośliny inwazyjne[8][6][5]. W Polsce dwa gatunki są antropofitami zadomowionymi – ambrozja bylicolistna A. artemisiifolia i zachodnia A. psilostachya, a jeden (ambrozja trójdzielna A. trifida) jest gatunkiem przejściowo dziczejącym[9].
Są to rośliny wiatropylne, wytwarzające wielkie ilości pyłku, który jest silnym alergenem – na obszarach występowania ambrozji (np. w USA) należą one do głównych przyczyn kataru siennego. Ambrosia maritima zawiera laktony będące silnymi moluskocydami i wykorzystywana jest na wielką skalę jako środek ślimakobójczy. Gatunek ten służy też do aromatyzowania likierów. Silnie allelopatycznie na glony, bakterie nitryfikacyjne i najwyraźniej też trawy działa ambrozja zachodnia. A. peruviana dostarcza zielonego barwnika. Różne gatunki wykorzystywane są jako lecznicze[10], także do wywoływania poronień[11].
Nazwa rodzajowa utworzona została z greckiego słowa ἀμβροσία ambrosía znaczącego pokarm bogów, przy czym przyczyna jego wyboru jest niejasna[7].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]
- Pokrój
- Rośliny zielne (jednoroczne i byliny) oraz krzewy, osiągające od 10 cm do ponad 4 m wysokości. Pędy zwykle rozgałęzione, prosto wzniesione, podnoszące się lub płożące, często z kłączami[7], czasem silnie rozrastającymi się, tak że jeden genet pokrywać może setki m² (np. w przypadku ambrozji zachodniej)[12].
- Liście
- Naprzeciwległe, często w dalszej części pędów skrętoległe, ogonkowe lub siedzące, o zróżnicowanym kształcie – od równowąskich i nitkowatych do jajowatych i rombowatych, często pierzasto lub dłoniasto podzielone, nagie lub owłosione, często gruczołkowate[7].
- Kwiaty
- Męskie i żeńskie zebrane w osobne koszyczki, wyrastające na tej samej roślinie (→ jednopienność) lub rzadziej na różnych roślinach (→ dwupienność)[12][7]. W przypadku roślin jednopiennych koszyczki męskie wyrastają skupione w wydłużonych groniastych lub kłosopodobnych kwiatostanach złożonych w szczytowych częściach pędów. Koszyczki męskie są krótkoszypułkowe i zwieszone, z reguły liczne, drobne, rozmieszczone pojedynczo w kwiatostanie złożonym lub skupione w jego obrębie w pęczkach. Koszyczki żeńskie wyrastają w kątach liści i zawierają pojedyncze kwiaty żeńskie (rzadko jest ich kilka[7]). Okrywa kwiatostanów męskich jest zrosłolistkowa (z wolnymi końcami listków) i miseczkowata, w kwiatostanach żeńskich okrywa drewnieje i tworzy skorupę otaczającą kwiat, a później owoc[12]. Kwiaty męskie, których w koszyczku jest zwykle od kilku do 20[12] (rzadziej więcej[7]) mają korony rurkowate[8], białawe do fioletowawych[7] i niemal wolne pylniki[12]. Ze szczytu koszyczka żeńskiego na zewnątrz wystają znamiona[12].
- Owoce
- Niełupki pojedyncze, jajowate do wrzecionowatych[7], bez puchu kielichowego[7][8], zamknięte w zdrewniałej okrywie koszyczka, u niektórych gatunków ciernistej[12][7] lub oskrzydlonej[7].
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]- Pozycja systematyczna
Rodzaj z plemienia Heliantheae podrodziny Asteroideae z rodziny astrowatych Asteraceae[4]. W obrębie plemienia klasyfikowany jest do podplemienia Ambrosiinae Less., do którego należy m.in. iwa Iva, partenium Parthenium i rzepień Xanthium[13].
- Wykaz gatunków[5]
- Ambrosia acanthicarpa Hook.
- Ambrosia acuminata (Brandegee) W.W.Payne
- Ambrosia ambrosioides (Delpino) W.W.Payne
- Ambrosia arborescens Mill.
- Ambrosia artemisiifolia L. – ambrozja bylicolistna
- Ambrosia artemisioides Meyen & Walp.
- Ambrosia bidentata Michx.
- Ambrosia bryantii (Curran) W.W.Payne
- Ambrosia camphorata (Greene) W.W.Payne
- Ambrosia canescens A.Gray
- Ambrosia carduacea (Greene) W.W.Payne
- Ambrosia chamissonis Greene
- Ambrosia cheiranthifolia A.Gray
- Ambrosia chenopodiifolia (Benth.) W.W.Payne
- Ambrosia confertiflora DC.
- Ambrosia cordifolia (A.Gray) W.W.Payne
- Ambrosia cumanensis Kunth
- Ambrosia deltoidea (Torr.) W.W.Payne
- Ambrosia dentata (Cabrera) M.O.Dillon
- Ambrosia divaricata (Brandegee) W.W.Payne
- Ambrosia dumosa (A.Gray) W.W.Payne
- Ambrosia eriocentra (A.Gray) W.W.Payne
- Ambrosia flexuosa (A.Gray) W.W.Payne
- Ambrosia grayi (A.Nelson) Shinners
- Ambrosia × helenae Rouleau
- Ambrosia hispida Pursh
- Ambrosia humi León de la Luz & Rebman
- Ambrosia ilicifolia (A.Gray) W.W.Payne
- Ambrosia × intergradiens W.H.Wagner
- Ambrosia johnstoniorum Henrickson
- Ambrosia linearis (Rydb.) W.W.Payne
- Ambrosia magdalenae (Brandegee) W.W.Payne
- Ambrosia maritima L. – ambrozja nadmorska[14]
- Ambrosia microcephala DC.
- Ambrosia monogyra (Torr. & A.Gray) Strother & B.G.Baldwin
- Ambrosia nivea (B.L.Rob. & Fernald) W.W.Payne
- Ambrosia pannosa W.W.Payne
- Ambrosia × platyspina (Seaman) Strother & B.G.Baldwin
- Ambrosia polystachya DC.
- Ambrosia psilostachya DC. – ambrozja zachodnia
- Ambrosia pumila A.Gray
- Ambrosia salsola (Torr. & A.Gray) Strother & B.G.Baldwin
- Ambrosia sandersonii S.L.Welsh
- Ambrosia scabra Hook. & Arn.
- Ambrosia tenuifolia Spreng.
- Ambrosia tomentosa Nutt.
- Ambrosia trifida L. – ambrozja trójdzielna
- Ambrosia velutina O.E.Schulz
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-12-09] (ang.).
- ↑ Ambrosia. [w:] Index Nominum Genericorum [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2020-12-09].
- ↑ a b Genus: Ambrosia L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2020-12-09].
- ↑ a b c d Ambrosia L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2020-12-09].
- ↑ a b Ambrosia Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2020-12-09].
- ↑ a b c d e f g h i j k l John L. Strother: Ambrosia Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2020-12-09].
- ↑ a b c d Tutin T.G., Heywood V.H., Burges N.A., D.M. Moore, Valentine D.H., Walters S.M., Webb P.W.: Flora Europaea. Vol. 4. Cambridge i in.: Cambridge University Press, 1984, s. 142-143. ISBN 0-521-08717-1.
- ↑ Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 31, ISBN 978-83-62975-45-7.
- ↑ David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 39, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
- ↑ Cheryl Lans. Ethnomedicines used in Trinidad and Tobago for reproductive problems. „J Ethnobiol Ethnomed.”. 3, 13, 2007. DOI: 10.1186/1746-4269-3-13.
- ↑ a b c d e f g Tadeusz Tacik: Ambrosia L. Ambrozja. W: Flora Polski. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T.12. Bogumił Pawłowski, Adam Jasiewicz (red.). Warszawa, Kraków: PAN Instytut Botaniki, PWN, 1971, s. 351-352.
- ↑ K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. Vol. VIII. Flowering Plants. Eudicots: Asterales. Berlin, Heidelberg, New York: Springer-Verlag, 2007, s. 444. ISBN 978-3-540-31050-1.
- ↑ Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Ludmiła Karpowiczowa (red.). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973, s. 160.