Apollo

Apollo

Ἀπόλλων

bóg piękna, światła, życia, zarazy, śmierci, muzyki, wróżb, prawdy, prawa, porządku, patron sztuki i poezji, przewodnik muz i Charyt
Apollo Sauroktonos (zabijający jaszczurkę) – rzeźba Praksytelesa
Występowanie	mitologia grecka mitologia rzymska
Atrybuty	lira (kitara)
Siedziba	Parnas
Teren kultu	starożytna Grecja starożytny Rzym
Odpowiednik	Apollo (w mitologii rzymskiej)
Rodzina
Ojciec	Zeus
Matka	Leto
Rodzeństwo	Artemida (siostra-bliźniaczka)
Dzieci	z Ftyją: Doros; z Kaliope: Orfeusz, Linos; z Koronis: Asklepios; z Kyrene: Aristajos; z Talią: korybanci

Apollo (gr. Ἀπόλλων Apóllōn, także jako Febus, gr. Φοῖβος Phoibos ‘Jaśniejący’, łac. Apollo) – w mitologii greckiej syn Zeusa i Leto, bliźniaczy brat Artemidy. Urodzony na wyspie Delos. Należał do dwunastu najważniejszych bogów Olimpu. Swoją siedzibę miał na szczycie góry Parnas w Delfach, skąd zsyłał natchnienie. Mury okalające dom Apollina okalały też miejsce słynnej wyroczni delfickiej.

Bóg piękna, światła, życia, śmierci, zarazy, muzyki, łucznictwa, wróżb, prawdy, prawa, porządku, natchnienia, lecznictwa i uzdrawiania. Patron kawalerów, wieszczek, sztuki i poezji. Przewodnik muz (Ἀπόλλων Μουσηγέτης, Apóllōn Mousēgétēs).

Utożsamiany z postacią Apolla Epikuriosa – boga uzdrawiania, który uratował mieszkańców Figalei przed epidemią dżumy. Na znak wdzięczności zbudowali mu świątynię Apollina w Bassaj. Uznawany za boga odwracającego zło i przynoszącego zbawienie. Otrzymał od Rzymian przydomek medicus (uzdrawiający, zdrowy). Jest wspomniany w przysiędze Hipokratesa jako Apollin-lekarz.

W mitologii

W mitologii greckiej Apollo był przedstawiany jako wzorzec męskiej urody – najczęściej jako przystojny, smukły młodzieniec o złotych lokach i jasnoniebieskich oczach.

Podobnie jak inni greccy bogowie posiadał cechy charakteru, które nie zawsze były jednoznacznie pozytywne. Mitologiczne opowieści opisują Apollina jako boga, który mógł doświadczać zazdrości i zawiści. Dał wyraźny przykład tych cech podczas konkurencji z Marsjaszem, frygijskim satyrem flecistą, o miano najlepszego muzyka. Nawet kiedy ten przyznał mu pierwszeństwo, Apollo skrępował mu ręce i nogi, przywiązał do drzewa i obdarł żywcem ze skóry. Gdy na powrót począł szarpać struny, zdarta z Marsjasza skóra rozpoczęła taniec.

Kiedy Zeus raził piorunem Asklepiosa (syna Apollina), ten w zemście zabił kilku cyklopów z kuźni Hefajstosa. Za tę zbrodnię Apollo musiał przez dziewięć lat służyć jako parobek u króla Admeta w Tesalii.

Z kultem boga wiąże się szał apolliński – prąd filozoficzno-artystyczny nawiązujący do idealizmu oraz esencjalizmu. Przeciwstawiano mu szał dionizyjski – rozpustę, który miał odżegnywać się od narzucania człowiekowi stałych form, a w momencie dionizji odsłaniać prawdziwe życie, wypływające jak gdyby z niewyczerpywanego źródła, na miarę bergsonowskiego elan vital.

Pierwotnie androgyniczny (śladem tego bliźniacza para Apollo-Artemida).

Zabijając węża-smoka Pytona – syna Gai nasłanego na matkę Apollina i Artemidy przez zazdrosną Herę (w innej wersji mitu ofiarą Apollina był Delfyne, będący hipostazą pierwotnej Magna Mater) – strzegącego bramy do tajemnej wiedzy ukrytej pod ziemią, zyskał wizjonerskie zdolności i przejął władzę nad wyrocznią w Delfach (gr. delfys „macica”). Zabójstwo Pytona, podobne do zabójstwa Wrytry przez Indrę w mitologii indyjskiej, było postrzegane jako heroiczny czyn wymagający rytuału oczyszczenia. Na cześć swojego zwycięstwa Apollo ustanowił igrzyska pytyjskie.

Domeny i atrybuty

Bóg gwałtownej śmierci – Grecy wywodzili jego imię od ἀπόλλυμι (apóllymi) „niszczę, zabijam”, ale por. też IE. *abol (<*obol-) „jabłko” (symbol – źródło wiedzy). Był bogiem jednocześnie solarnym i chtonicznym.

Stał się przekaźnikiem Zeusowych wyroków, szczególnie w sprawie obrzędów oczyszczenia po zbrodni zabójstwa. Oddalał (apotropaios) i oczyszczał (katharsios) od zła (zbrodni mordu), które sam wywołał.

Łuk i lira, którymi posługuje się Apollo, mogą być interpretowane jako narzędzia przeciwstawne (mord i oczyszczenie). Może być to również w rzeczywistości jedno, najbardziej pierwotne, instrumentum – symbol władzy nad życiem i śmiercią oraz wiedzy (zarówno jako instrument muzyczny – przygrywający podczas szamańskiego obrzędu, jak i łuk miotający strzały, na których szaman podróżuje w zaświaty).

Apollinowi był także poświęcony wawrzyn szlachetny, który nałożył na głowę po przybyciu do doliny Tempe i obmyciu się z przelanej krwi po zabiciu Pytona.

Według M. Eliade mity o Apollinie mogą odzwierciedlać proces synkretyzmu, łącząc w sobie atrybuty wcześniejszych bóstw przedindoeuropejskich (o charakterze rolniczym, tellurycznym i tradycji jeszcze megalitycznej – delficki omfalos). Powstała również hipoteza (na gruncie irańskim) o powstawaniu tego typu mitów w wyniku syntezy dwóch oddzielnych nurtów życia religijnego (żeńskiego: rolniczo-przydomowego i męskiego: nomadycznego lub pół-nomadycznego i wojowniczego) w obrębie jednej wspólnoty plemiennej. Mimo degradacji i asymilacji atrybutów Bogini Ziemi, przepowiednie nadal głosiła kapłanka Pytia (w poważniejszych sprawach stosująca maneisa, szał poetycki, stan profetycznej ekstazy znany z innych religii indoeuropejskich i obrzęd zstępowania do podziemi, ad uterum), której przekaz tłumaczył prorok. Z czasem ta złowróżbna strona bóstwa zostaje oswojona, Apollo coraz bardziej staje się bogiem porządku i prawa – harmonii świata.

Dwa kierunki, z których wywodzono Apollina to: północny – eurazjatycki, oraz wschodni – małoazjatycki. Pierwszy poparty jest mitem o corocznych (zimowych) podróżach Apollina do rodzinnej ziemi (Hyperborei). Podczas jego nieobecności w Delfach miał rządzić Dionizos. Za drugim kierunkiem przemawia lokalizacja największych ośrodków jego kultu (Azja Mniejsza) i inskrypcja hetycka z imieniem Apulúnas „bóg bram”.

Kochanki i kochankowie w mitologii

Apollo był obiektem uczuć bogiń, nimf i kobiet śmiertelnych, jednak nigdy nie zawarł związku małżeńskiego. Był zakochany bez wzajemności w Dafne (córce Gai i Penejosa). Aby móc ją pojmać, ścigał ją, dopóki ta straciła siły, ale wtedy uzyskała pomoc ze strony ojca, Penejosa, który zamienił ją w krzak wawrzynu szlachetnego. Załamany po metamorfozie swej wybranki, Apollo uplótł wieniec z gałęzi krzewu, który odtąd ozdabiał jego głowę.

Apollo zakochał się też w pięknej nimfie Kastalii (córce rzecznego boga Acheloosa) i zabiegał o jej względy. Nimfa, nie mogąc sobie poradzić z natarczywością zalotów Apollina, rzuciła się do źródła bijącego ze skał Parnasu. Apollon uświęcił to miejsce, nazywając źródło jej imieniem. Woda z tego źródła zsyłała moc natchnienia na każdego, kto się jej napił.

Na życzenie Apollina, Artemida strzeliła z łuku i przebiła strzałą ukochaną Apollina – Koronis, która zakochawszy się w śmiertelniku Ischysie, wzgardziła miłością Apollina.

Apollo na późnorzymskiej mozaice

Synem Apollina i Koronis był Asklepios, mający władzę nad życiem (jego hipostazami były wąż i pies). Z muzą Kaliope miał synów Orfeusza i Linosa, a z Talią korybantów - boskich tancerzy. Z Kyrene miał syna Aristajosa, a z Ftyją – Dorosa. Hamadriada Dryope zrodziła mu syna Amfissosa (późniejszego założyciela miasta Ojta, w którym wzniósł świątynie ku czci Apollina, kapłanką w niej została Dryope). Pewnego dnia Dryope zniknęła bez śladu, a obok posągu Apollina wyrosła topola.

Kochanką Apollina była też Kreuza, córka ateńskiego króla Erechteusza (prześladowcy Heraklidów), która urodziła mu syna Jona – mitycznego protoplastę Jonów, ludu helleńskiego. Obawiając się gniewu ojca, Kreuza oddała synka na wychowanie Pytii.

Apollo nawiązał także relacje uczuciowe z Hiacyntem i Kyparissosem; historia z Hiacyntem kończy się w mitologii tragiczną śmiercią. Podczas rzutów dyskiem podmuch wiatru zesłany przez Zefira zniósł dysk, który zabił oblubieńca Apollina.

W sztuce

Postać Apollina pojawiała się w poezji i sztukach pięknych. Jean de La Fontaine wykorzystał motyw Febusa i Boreasza w jednej ze swoich bajek z 1668 r. Innym przykładem jest obraz z 1914 r. Giorgio de Chirico Pieśń o miłości (Le chant d'amour) przedstawiający enigmatyczną kombinację popiersia Apollina przymocowanego do ściany domu i gumowej rękawicy. Na pierwszym planie znajduję się ciemnozielona kula, a w tle stoi dymiący pociąg.