Kosmos (roślina)
 Kosmos pierzasty | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Rodzaj |
kosmos | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Cosmos Cav. Icon. 1: 9 (1791)[3] | |||
| Typ nomenklatoryczny | |||
| Synonimy | |||
| |||
Kosmos, onętek[5] (Cosmos Cav.) – rodzaj roślin należący do rodziny astrowatych. Obejmuje 35 gatunków. Rośliny te występują w Ameryce Północnej i Południowej – od południowej części Stanów Zjednoczonych po północną Argentynę[3], przy czym większość gatunków rośnie w Meksyku[6][7]. Rośliny te zostały szeroko rozprzestrzenione i rosną uprawiane i dziczejące na wszystkich kontynentach w strefie międzyzwrotnikowej i w obu strefach umiarkowanych[3][7]. W Polsce znane są tylko w uprawie[5].
Do popularnych roślin ogrodowych należy kosmos pierzasty C. bipinntus. Uprawiany jest też m.in. kosmos krwistoczerwony C. atrosanguineus o kwiatach koloru i o zapachu podobnym do czekolady, który w naturze wymarł w 1860 roku[7]. Do częściej uprawianych należy także kosmos siarkowy C. sulphureus[6][5].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]- Pokrój
- Rośliny jednoroczne, rzadziej byliny i półkrzewy osiągające do 2,5 m wysokości. Łodygi zwykle są prosto wzniesione, czasem podnoszące się, pojedyncze, rozgałęzione na całej długości lub tylko w górnej części[8]. Zwykle słabo ulistnione[6].
- Liście
- Naprzeciwległe. Liście tylko lub głównie łodygowe, rzadko też odziomkowe. Zwykle nagie, rzadko słabiej lub silniej owłosione, czasem szorstkie. Blaszka na ogonku lub siedząca, pierzasto kalopowana (pojedynczo, podwójnie lub potrójnie), rzadko całobrzega[8].
- Kwiaty
- Zebrane w koszyczki pojedyncze lub tworzące rozpierzchłe baldachogrona. Okrywy kulistawe do półkulistych, rzadko walcowate, o średnicy od 3 mm do 15 mm. Listki okrywy zwykle w dwóch rzędach i w liczbie 8, wolne, lancetowate, podobnej długości, na brzegu obłonione. Osadnik płaski lub lekko wypukły, z odpadającymi plewinkami. Brzeżne kwiaty języczkowe zwykle w liczbie 8, często podwojone u odmian uprawnych. Mają kolor od białego do purpurowego lub różowego, czasem żółty do czerwonopomarańczowego. Kwiaty rurkowate w centrum koszyczka występują w liczbie od 10 do 20, rzadziej większej (do ponad 80), obupłciowe, żółte lub pomarańczowe, z 5 trójkątnymi łatkami[8].
- Owoce
- Niełupki czterokanciaste do walcowatych, cienkie, rzadko oskrzydlone, gładkie lub szorstkie. Puch kielichowy w postaci 2–4 (rzadko do 8) ości pokrytych zadziorkami[8].
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]- Pozycja systematyczna
Rodzaj z rodziny astrowatych Asteraceae, w obrębie której klasyfikowany jest do podrodziny Asteroideae i plemienia Coreopsideae[9]. W niektórych ujęciach sugerowana jest celowość włączenia zaliczanych tu gatunków do szeroko ujmowanego rodzaju uczep Bidens[7].
- Cosmos atrosanguineus (Hook.) Voss – kosmos krwistoczerwony
- Cosmos bipinnatus Cav. – kosmos pierzasty
- Cosmos carvifolius Benth.
- Cosmos caudatus Kunth
- Cosmos concolor Sherff
- Cosmos crithmifolius Kunth
- Cosmos deficiens (Sherff) Melchert
- Cosmos diversifolius Otto ex Knowles & Westc. – kosmos różnolistny
- Cosmos intercedens Sherff
- Cosmos jaliscensis Sherff
- Cosmos juxtlahuacensis Panero & Villaseñor
- Cosmos landii Sherff
- Cosmos linearifolius (Sch.Bip.) Hemsl.
- Cosmos longipetiolatus Melchert
- Cosmos mattfeldii Sherff
- Cosmos mcvaughii Sherff
- Cosmos modestus Sherff
- Cosmos montanus Sherff
- Cosmos nelsonii B.L.Rob. & Fernald
- Cosmos nitidus Paray
- Cosmos ochroleucoflorus Melchert
- Cosmos pacificus Melchert
- Cosmos palmeri B.L.Rob.
- Cosmos parviflorus (Jacq.) Pers.
- Cosmos peucedanifolius Wedd.
- Cosmos pringlei B.L.Rob. & Fernald
- Cosmos pseudoperfoliatus Art.Castro, Harker & Aarón Rodr.
- Cosmos purpureus (DC.) Benth. & Hook.f. ex Hemsl.
- Cosmos ramirezianus Art.Castro, Harker & Aarón Rodr.
- Cosmos scabiosoides Kunth
- Cosmos schaffneri Sherff
- Cosmos sessilis Sherff
- Cosmos sherffii Melchert
- Cosmos steenisiae Veldkamp
- Cosmos sulphureus Cav. – kosmos siarkowy, k. żółty
Zastosowanie
[edytuj | edytuj kod]Niektóre gatunki są uprawiane jako rośliny ozdobne, w Polsce ze względu na klimat tylko jako rośliny jednoroczne. Uprawia się je przez wysiew nasion. Wyższe odmiany wymagają podczas kwitnienia podparcia[6].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).
- ↑ a b c d e Cosmos Cav.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-06-20].
- ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-28].
- ↑ a b c d Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 63-64, ISBN 978-83-62975-45-7.
- ↑ a b c d Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
- ↑ a b c d David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 240, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
- ↑ a b c d Robert W. Kiger: Cosmos Cavanilles. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-06-20].
- ↑ Genus Cosmos Cav.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-06-20].
- ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 61. ISBN 978-83-925110-5-2.