Paronomazja

Paronomazja (gr. παρονομασία paronomasía – „lekko zmieniona nazwa”)^[1], adnominatio – figura retoryczna, fonetyczny środek stylistyczny, polegający na zestawieniu podobnie brzmiących słów (często homofonów i homonimów) celem osiągnięcia efektu stylistycznego^[2]^[3].

Przykłady

może morze nie pomoże
„moreny, mureny i morza i zorze” – Urodziny, Wisława Szymborska
„Cykady na Cykladach” – piosenka zespołu Maanam

Charakterystyka

Paronomazja, jak zauważyła Joanna Grądziel-Wójcik, znajduje się u zbiegu fonostylistyki i semantyki^[4]. Paronomazja wydobywa ukryte lub zatarte związki wyrazowe, stając się źródłem ciekawych pomysłów m.in. w kalamburach i limerykach. Jest znana od starożytności.

Wszystkie rodzaje instrumentacji głoskowej w mniejszym lub większym stopniu wykazują cechy paronomazji. Najczęściej spotykanym rodzajem paronomazji jest rym, ale jest on na tyle powszechny, że w odniesieniu do niego nie stosuje się zazwyczaj terminu „paronomazja”. Silny walor paronomastyczny ma konsekwentna aliteracja, a zwłaszcza tautogram: Ego sum via et veritas et vita (Ja jestem droga i prawda i życie, Ewangelia według św. Jana (14, 6)). Odmianą paronomazji jest parecheza.

Jak zauważył Immanuel M. Casanowicz, badacz tego zjawiska w tekstach Starego Testamentu, urok i efekt paronomazji polega na połączeniu podobieństwa dźwięków z różnicą znaczeń (The charm and effect of paronomasia lie […] in the union of similarity of sound with dissimilarity of sense^[5].). Paronomazja jest też obecna w Ewangelii według św. Jana^[6].

Występowanie w literaturze

Paronomazję stosował na przykład Apulejusz^[7]. Paronomazją (ang. pun) posługiwał się często William Shakespeare. Pojawia się też w poemacie Boskiej komedii Dantego Alighieri^[8]^[9]:

Ahi quanto a dir qual era è cosa dura

esta selva selvaggia e aspra e forte

che nel pensier rinova la paura!

(Dante, Divina Commedia, Inferno, Canto I, 4-6)

Paronomazja często spotykana jest w tytułach powieści: Duma i uprzedzenie (Pride and Prejudice, 1813), Rozważna i romantyczna (Sense and Sensibility, aut. obu Jane Austen, 1811).

Istnieją utwory w całości oparte na paronomazji, jak Satyra na stosunki panujące wśród katów narodowości tatarskiej Janusza Minkiewicza. Na zasadzie paronomazji bywały też zestawiane pseudonimy znanych duetów aktorskich: Flip i Flap, Pat i Pataszon^[10].

Opisy i analizy

Na temat paronomazji pisali między innymi Roman Jakobson, Lucylla Pszczołowska^[11] i Józef Korpanty^[12]. Szczegółowo użycie paronomazji w poezji łacińskiej omawia Katarzyna Lesiak^[13]. Paronomazją w poezji Edgara Allana Poego zajmował się Sławomir Studniarz^[14]. Z kolei na użycie tego środka w liryce Gerarda Manleya Hopkinsa zwracał uwagę jego polski tłumacz, Stanisław Barańczak^[15]. O paronomazji w poezji polskiej, czeskiej i angielskiej pisał Wiktor Jarosław Darasz^[16], zwracając uwagę na jej zastosowanie w poezji Vladimíra Holana^[17]. Z kolei jej występowanie w awangardowej liryce rosyjskiego poety Wielimira Chlebnikowa zauważyła Monika Górska^[18].

Zobacz też

Przypisy

↑ Henry George Liddell, Robert Scott: παρονομασία. [w:] A Greek-English Lexicon [on-line]. [dostęp 2018-07-15]. (ang.).
↑ Jacek Baluch, Piotr Gierowski: Czesko-polski słownik terminów literackich. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2016, s. 277-278. ISBN 978-83-233-4066-9.
↑ Małgorzata Kita. O paronimach, czyli wyrazach „bliskobrzmiących”. Pułapki leksykalne nie tylko dla cudzoziemców: Istota paronimów. „Postscriptum”, s. 59, 2002. Romuald Cudak. Szkoła Języka i Kultury Polskiej Uniwersytetu Śląskiego. DOI: 10.31261/PS_P. ISSN 1898-1593.
↑ Joanna Grądziel-Wójcik: Poetyki i lektury momentalne. Między materią a metafizyką, czyli o paronomazji na przykładzie poezji kobiet. pressto.amu.edu.pl. [dostęp 2017-12-12]. (pol.).
↑ Immanuel M. Casanowicz: Paronomasia in the Old Testament. jstor.org, 1893. [dostęp 2017-11-18]. (ang.).
↑ Kalina Wojciechowska: Odpuścić grzechy, zachować wiernych (J 20,23). s3.amazonaws.com. [dostęp 2017-12-15]. (pol.).
↑ Dorota Żuchowska: Wiersze miłosne Apulejusza. academica.edu.pl. s. 439. [dostęp 2018-09-23]. (pol.).
↑ Zobacz: Ernst Robert Curtius, Literatura europejska i łacińskie średniowiecze, Tłumaczenie i opracowanie Andrzej Borowski, Universitas, Kraków 1997, s. 307, ISBN 83-7052-128-2.
↑ Paronomasia. treccani.it. [dostęp 2017-12-16]. (wł.).
↑ Pat i Patachon, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2017-12-10] .
↑ LucyllaL. Pszczołowska LucyllaL., Instrumentacja dźwiękowa, 1977 .
↑ Józef Korpanty, Paronomazje łacińskie, Nowy Filomata, nr 3, 2001
↑ Katarzyna Lesiak, Estetyka dźwięku, czyli instrumentacja dźwiękowa oraz jej praktyczna realizacja w poezji epickiej mistrzów łacińskiego heksametru: Lukrecjusza, Wergiliusza i Owidiusza, Katowice 2007, s. 150-167.
↑ Sławomir Studniarz, Brzmienie i sens w wierszach Edgara Allana Poego, Toruń 2011.
↑ Zobacz: Gerard Manley Hopkins, Wybór poezji, Kraków 1981.
↑ Wiktor J. Darasz, O paronomazji, Język Polski, 3-4/1998, s. 238-245.
↑ Wiktor Jarosław Darasz, Harmonia wokaliczna w poezji Vladimíra Holana, Almanach Czeski, 2006, s. 55–58.
↑ Monika Górska: Problemy fonostylistyki w twórczości poetyckiej Wielimira Chlebnikowa. repozytorium.amu.edu.pl. [dostęp 2017-12-15].

Linki zewnętrzne

Przykłady paronomazji w języku hiszpańskim. retoricas.com. [dostęp 2017-12-16]. (hiszp.).

[παρονομασία-1] Henry George Liddell, Robert Scott: παρονομασία. [w:] A Greek-English Lexicon [on-line]. [dostęp 2018-07-15]. (ang.).

[Kraków-2] Jacek Baluch, Piotr Gierowski: Czesko-polski słownik terminów literackich. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2016, s. 277-278. ISBN 978-83-233-4066-9.

[Kita-2002-s59-3] Małgorzata Kita. O paronimach, czyli wyrazach „bliskobrzmiących”. Pułapki leksykalne nie tylko dla cudzoziemców: Istota paronimów. „Postscriptum”, s. 59, 2002. Romuald Cudak. Szkoła Języka i Kultury Polskiej Uniwersytetu Śląskiego. DOI: 10.31261/PS_P. ISSN 1898-1593.

[pressto.amu.edu.pl-4] Joanna Grądziel-Wójcik: Poetyki i lektury momentalne. Między materią a metafizyką, czyli o paronomazji na przykładzie poezji kobiet. pressto.amu.edu.pl. [dostęp 2017-12-12]. (pol.).

[jstor.org-5] Immanuel M. Casanowicz: Paronomasia in the Old Testament. jstor.org, 1893. [dostęp 2017-11-18]. (ang.).

[s3.amazonaws.com-6] Kalina Wojciechowska: Odpuścić grzechy, zachować wiernych (J 20,23). s3.amazonaws.com. [dostęp 2017-12-15]. (pol.).

[academica.edu.pl-7] Dorota Żuchowska: Wiersze miłosne Apulejusza. academica.edu.pl. s. 439. [dostęp 2018-09-23]. (pol.).

[Zobacz_Ernst_Robert_Curtius-8] Zobacz: Ernst Robert Curtius, Literatura europejska i łacińskie średniowiecze, Tłumaczenie i opracowanie Andrzej Borowski, Universitas, Kraków 1997, s. 307, ISBN 83-7052-128-2.

[treccani.it-9] Paronomasia. treccani.it. [dostęp 2017-12-16]. (wł.).

[Encyklopedia_PWN-10] Pat i Patachon, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2017-12-10] .

[Lucylla_Pszczołowska1977-11] LucyllaL. Pszczołowska LucyllaL., Instrumentacja dźwiękowa, 1977 .

[Józef_Korpanty_Paronomazje-12] Józef Korpanty, Paronomazje łacińskie, Nowy Filomata, nr 3, 2001

[Katarzyna_Lesiak_Estetyka-13] Katarzyna Lesiak, Estetyka dźwięku, czyli instrumentacja dźwiękowa oraz jej praktyczna realizacja w poezji epickiej mistrzów łacińskiego heksametru: Lukrecjusza, Wergiliusza i Owidiusza, Katowice 2007, s. 150-167.

[Sławomir_Studniarz_Brzmienie-14] Sławomir Studniarz, Brzmienie i sens w wierszach Edgara Allana Poego, Toruń 2011.

[Zobacz_Gerard_Manley_Hopkins-15] Zobacz: Gerard Manley Hopkins, Wybór poezji, Kraków 1981.

[Wiktor_J_Darasz_O_paronomazji-16] Wiktor J. Darasz, O paronomazji, Język Polski, 3-4/1998, s. 238-245.

[Wiktor_Jarosław_Darasz_Harmonia-17] Wiktor Jarosław Darasz, Harmonia wokaliczna w poezji Vladimíra Holana, Almanach Czeski, 2006, s. 55–58.

[repozytorium.amu.edu.pl-18] Monika Górska: Problemy fonostylistyki w twórczości poetyckiej Wielimira Chlebnikowa. repozytorium.amu.edu.pl. [dostęp 2017-12-15].

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]