Rudbekia
 Kwiatostan rudbekii błyskotliwej | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Rodzaj |
rudbekia | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Rudbeckia L. Sp. Pl. 906. 1753 | |||
| Typ nomenklatoryczny | |||
| Synonimy | |||
| |||
| Homonimy | |||
|
Rudbeckia Adans. = Conocarpus L.[3] | |||
Rudbekia (Rudbeckia L.) – rodzaj roślin z rodziny astrowatych. Obejmuje 24 gatunki[4]. Rośliny te występują w naturze w Ameryce Północnej[5][4], rosnąc na prerii, łąkach, w lasach i na brzegach strumieni[6]. Niektóre gatunki są rozpowszechnione w uprawie i jako dziczejące rosną też w Europie, Azji i Ameryce Południowej[4]. W Polsce jako uciekinierzy z upraw (kenofity i agriofity) obecne są dwa gatunki – rudbekia naga R. laciniata i rudbekia owłosiona R. hirta. Kilka dalszych gatunków uprawianych jest także jako rośliny ozdobne[7]. Nazwę rodzajową stworzył Karol Linneusz dla uhonorowania profesorów (ojca i syna) Uniwersytetu w Uppsali – Olafa Rudbecka starszego i młodszego[8].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]- Pokrój
- Byliny i rośliny roczne, o łodygach wyprostowanych i osiągających od ok. 0,5 do 3 m wysokości, rozgałęzionych w górze pędu, nagich lub owłosionych. Pod ziemią z korzeniami wiązkowymi lub kłączem, rzadziej z korzeniem palowym[8].
- Liście
- Odziomkowe i łodygowe, skrętoległe, ogonkowe i siedzące, owłosione lub nagie, czasem sine. Blaszka od równowąskiej do eliptycznej i jajowatej, niepodzielona lub częściej podzielona pierzasto raz lub dwa razy. Odcinki liści całobrzegie, ząbkowane lub piłkowane[8].
- Kwiaty
- Zebrane w koszyczki powstające pojedynczo na szczycie pędu lub tworzące złożone kwiatostany w postaci podbaldachu albo wiechy. Okrywy półkuliste do kulistych o średnicy od 15 mm do kilku cm. Listki okrywy w liczbie 5–20 wyrastają w jednym lub dwóch, rzadziej trzech rzędach, są trwałe, zielone i mają lancetowaty kształt. Dno kwiatostanowe wypukłe, czasem stożkowate lub walcowate, o średnicy do 3 cm, pokryte plewinkami obejmującymi poszczególne kwiaty. Brzeżne kwiaty języczkowe nie zawierają ani pręcików ani słupka, jest ich od 5 do 20 lub czasem brak ich zupełnie. Językowata korona jest zwykle żółta lub żółtopomarańczowa, często też dwubarwna – brązowa u nasady, rzadko cała jest brązowa. Kwiaty rurkowe wewnątrz koszyczka są obupłciowe i płodne; jest ich od 50 do ponad 800. Ich korony są żółte, żółtozielone lub brązowo-fioletowe (dwubarwne). Łatki na końcach rurki korony są trójkątne i jest ich 5[8].
- Owoce
- Zwykle czarne niełupki mniej lub bardziej 4-kanciaste, gładkie lub słabo owłosione. Puchu kielichowego brak lub składa się z kilku nierównych łusek[8].
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]Rodzaj z plemienia Heliantheae w podrodzinie Asteroideae z rodziny astrowatych Asteraceae[9].
- Rudbeckia alpicola Piper
- Rudbeckia amplexicaulis Vahl – rudbekia pochwiasta
- Rudbeckia auriculata (Perdue) Kral
- Rudbeckia californica A.Gray
- Rudbeckia fulgida Aiton – rudbekia błyskotliwa
- Rudbeckia glaucescens Eastw.
- Rudbeckia graminifolia (Torr. & A.Gray) C.L.Boynton & Beadle
- Rudbeckia grandiflora (Sweet) C.C.Gmel. ex DC.
- Rudbeckia heliopsidis Torr. & A.Gray
- Rudbeckia hirta L. – rudbekia owłosiona
- Rudbeckia klamathensis P.B.Cox & Urbatsch
- Rudbeckia laciniata L. – rudbekia naga
- Rudbeckia maxima Nutt. – rudbekia wielka
- Rudbeckia missouriensis Engelm. ex C.L.Boynton & Beadle
- Rudbeckia mohrii A.Gray
- Rudbeckia mollis Elliott
- Rudbeckia montana A.Gray
- Rudbeckia nitida Nutt. – rudbekia lśniąca
- Rudbeckia occidentalis Nutt. – rudbekia zachodnia
- Rudbeckia scabrifolia L.E.Br.
- Rudbeckia subtomentosa Pursh
- Rudbeckia terranigrae J.J.N.Campb. & W.R.Seymour
- Rudbeckia texana (Perdue) P.B.Cox & Urbatsch
- Rudbeckia triloba L. – rudbekia trójklapowa
Zastosowanie
[edytuj | edytuj kod]Wiele gatunków jest uprawianych jako ogrodowe rośliny ozdobne. Nadają się na rabaty oraz na kwiat cięty. Wszystkie najlepiej rosną na gliniastych, dobrze zatrzymujących wodę glebach[5]. Mogą rosnąć w pełnym słońcu lub w półcieniu. Rozmnażają się przez wysiew nasion lub przez podział rozrośniętych kęp. Popularne w Polsce gatunki (rudbekie naga, lśniąca i owłosiona) są w pełni mrozoodporne (strefy mrozoodporności 3–10)[5].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).
- ↑ a b Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-25].
- ↑ a b c d e Rudbeckia L., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens Kew [dostęp 2023-01-09].
- ↑ a b c Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
- ↑ Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 354. ISBN 0-333-74890-5.
- ↑ a b Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 157, ISBN 978-83-62975-45-7.
- ↑ a b c d e Lowell E. Urbatsch, Patricia B. Cox, Rudbeckia Linnaeus, [w:] Flora of North America [online], eFloras.org [dostęp 2023-01-09].
- ↑ Genus Rudbeckia L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2023-01-09].
- ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 155. ISBN 978-83-925110-5-2.