Przejdź do zawartości

Selerowate

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Selerowate
Ilustracja
Marchew zwyczajna
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

selerowce

Rodzina

selerowate

Nazwa systematyczna
Apiaceae Lindl.
Intr. Nat. Syst. Bot., ed. 2: 21. Jul 1836
Synonimy
  • nom alt.: Umbelliferae Juss.
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Typowe dla rodziny kwiatostany – baldachy złożone (Angelica morrisonicola)

Selerowate, baldaszkowate (Apiaceae Lindl., Umbelliferae Juss.[3]) – rodzina roślin zielnych, rzadziej krzewów, do której należy ponad 440 rodzajów i 3820 gatunków[4]. Przedstawiciele tej rodziny spotykani są na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy, w większości jednak rosną w strefie klimatu umiarkowanego[5]. W Polsce dziko rośnie ponad 70 gatunków[5]. Do rodziny tej należą liczne gatunki wykorzystywane jako warzywa liściowe i korzeniowe, przyprawy, rośliny lecznicze i rośliny ozdobne[6].

Rozmieszczenie geograficzne

[edytuj | edytuj kod]

Rodzina jest niemal kosmopolityczna, przy czym najbardziej zróżnicowana jest w strefie umiarkowanej półkuli północnej[7]. Centra największego zróżnicowania znajdują się w basenie Morza Śródziemnego, w Himalajach i Azji Środkowej, poza tym w południowej Afryce i Andach[6]. W Azji występuje najwięcej rodzajów – w sumie 289, z czego 177 jest endemitami tego kontynentu. Kolejne miejsca zajmują Europa z 126 rodzajami i Afryka z 121 rodzajami, przy czym w Europie tylko 17 rośnie endemicznie, a w Afryce – 49. W Ameryce Północnej obecnych jest 80 rodzajów, z czego 44 jest endemitami tego kontynentu. W Ameryce Południowej występuje 35 rodzajów, z czego 15 to endemity. Australia i Oceania to miejsce występowania 27 rodzajów, z czego 18 jest endemicznych dla tego obszaru. Kontynenty z półkuli południowej wyróżniają się większym udziałem przedstawicieli z podrodzin Azorelloideae i Mackinlayoideae[7].

Rodzaje, których przedstawiciele rosną w stanie dzikim w Polsce[8][9]

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Pokrój
Głównie rośliny zielne (zarówno jednoroczne, jak i byliny), rzadko krzewy i niewielkie drzewa, do 5 m wysokości[5] (Heteromorpha, Steganotaenia)[6]. Pędy często podzielone wyraźnie na węzły i międzywęźla, wewnątrz puste (dęte)[10], na zewnątrz bruzdowane[6], zwykle z przewodami z olejkami eterycznymi i gumożywicami[10]. Olejki występują we wszystkich organach tych roślin, nadając im silny i często charakterystyczny zapach, zwłaszcza po roztarciu[5].
Liście
Skrętoległe, często u nasady obejmujące łodygę pochwiastą nasadą[5][10][6]. Blaszka liściowa zwykle duża, pierzasto lub rzadziej dłoniasto złożona[5][6] i wówczas też z pierzastym użyłkowaniem i brzegiem ząbkowanym, piłkowanym, karbowanym lub kolczastym[6]. U części przedstawicieli jednak też użyłkowanie równoległe, a blaszka pojedyncza, całobrzega[6].
Kwiaty
Drobne, zebrane w baldachy lub baldachy złożone. Czasem skrajne płatki kwiatów brzeżnych w baldachu są wyraźnie powiększone, tak że w efekcie kwiatostan funkcjonuje podobnie jak pojedynczy kwiat (→ pseudancjum)[5][6]. Takie brzeżne kwiaty mają wówczas symetrię grzbiecistą, poza tym kwiaty są w tej rodzinie promieniste[6]. U nasady osi pierwszego rzędu (baldachu złożonego) występują często liście zwane pokrywami, a u nasady osi drugiego rzędu (tzw. baldaszków) znajdują się listki zwane pokrywkami[10]. Czasem osie baldachów są silnie skrócone, tak że kwiatostan ma formę główki i wówczas też często listki u nasady kwiatostanu są powiększone, czasem kolorowe – pełnią funkcję powabni[6]. Działki kielicha mogą być wolne lub zrośnięte ze sobą, zawsze są zrośnięte z zalążnią. Zwykle zredukowane są do 5 małych ząbków, czasem widocznych jako niewyraźny rąbek[5], często na brzegu bywają ząbkowane lub podzielone[6]. Pięć płatków korony jest zawsze wolnych[6], często białych[5] i z paznokciem[6], na szczycie przeciętych[10]. Pręcików jest 5, umieszczone są naprzemiennie względem płatków na okazałym dysku miodnikowym. Nitka pręcika łączy się z główką z tyłu, a pylniki pękają podłużnymi szczelinami. Dolna zalążnia powstaje z dwóch owocolistków, przy czym każdy z nich tworzy pojedynczą komorę i zwieńczony jest trwałą szyjką słupka, często zgrubiałą u nasady (stylopodium)[6]. Szyjki słupka są zwykle dłuższe od zgrubienia, mogą być wzniesione lub odgięte, zwieńczone są główkowatym lub buławkowatym znamieniem. W każdej z komór zalążni powstają dwa zalążki, z których dojrzewa jednak z reguły tylko jeden[11].
Owoce
Sucha rozłupnia rozpadająca się na dwie zamknięte i jednonasienne rozłupki[10], zawieszone do osiągnięcia dojrzałości na dwóch ramionach rozwidlonego[11] wieszadełka[5][10] (karpoforze)[11] – wiązkach przewodzących, powstałych z kolumienki w słupku. Rozłupki są kulistawe do płaskich[6], nagie lub owłosione[11], czasem haczykowate lub kolczaste[6], mniej lub bardziej żeberkowane. Wyróżnia się 5 żeber głównych zawierających wiązki przewodzące, z których trzy znajdują się na stronie grzbietowej, a dwa brzusznej. U części taksonów występują żebra dodatkowe, bez wiązek. Żebra mogą być delikatne – nitkowate i słabo widoczne lub tęgie – silnie wypukłe, kanciaste, czasem oskrzydlone. Między żebrami, w bruzdach znajdować się mogą smugi tworzone przez przewody wydzielnicze zawierające olejek eteryczny, balsam lub gumożywice (rzadko przewody takie znajdują się pod żebrami)[11]. Nasiona zawierają obfitującą w białka i oleje tkankę odżywczą (bielmo) i niewielki zarodek[10], który rozwija się na bielmie płaskim, zgiętym lub wydrążonym (jest to cechą stałą w obrębie taksonów i wykorzystywane jest w ich podziale). Łupina nasienna zrasta się z owocnią[11].

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]

Jedna z rodzin rzędu selerowców Apiales. Dawniej zaliczano tu często rośliny wyodrębnione obecnie do rodzin araliowatych Araliaceae i Myodocarpaceae. Przy klasyfikowaniu roślin do araliowatych i selerowatych przyjmowano, że do tej pierwszej rodziny należą rośliny zdrewniałe, a do drugiej zielne. To sztuczne kryterium nie utrzymało się, bowiem formy zielne występują w obrębie rodzajów Aralia i Panax, a co istotniejsze – rodzaje wąkrota Hydrocotyle i Trachymene, tradycyjnie włączane do selerowatych okazały się tworzyć grupę siostrzaną wobec pozostałych araliowatych (pozostałe rodzaje tworzące tradycyjnie wyróżnianą podrodzinę Hydrocoloideae pozostały w selerowatych – azorella Azorella, wąkrotka Centella i Xanthosia). Różnice morfologiczne między araliowatymi, selerowatymi i Myodocarpaceae są nieprecyzyjne, ale podział na odrębne rodziny utrzymuje się ze względu na przyjętą konwencję[6].

W klasyfikacji wewnętrznej rodziny istotnym kryterium była i jest morfologiczna i anatomiczna budowa owoców[10]. Współcześnie akceptowany jest podział rodziny na cztery podrodziny, przy czym pozycja dwóch rodzajów Platysace i Hermas pozostaje niejasna (taksony incertae sedis)[6].

Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)[2]
selerowce

Pennantiaceae




Torricelliaceae




Griseliniaceae




Pittosporaceae – pospornicowate




Araliaceae – araliowate




Myodocarpaceae



Apiaceae – selerowate








Podział według APweb[2]

W obrębie rodziny wyróżnia się cztery klady w randze podrodzin i dwa klady z pojedynczymi rodzajami:

selerowate

Mackinlayoideae




Platysace




Azorelloideae




Hermas




Saniculoideae



Apioideae







Podrodzina Mackinlayoideae Plunkett & Lowry – 10 rodzajów z ok. 100 gatunków, głównie w Afryce, Azji południowo-wschodniej, Australii i Oceanii, na niewielkich obszarach w Afryce równikowej i południowej oraz w Ameryce Południowej, z jednym gatunkiem jednak (wąkrotka azjatycka Centella asiatica) szeroko rozprzestrzenionym w strefie międzyzwrotnikowej[2][12].

Kwiatostan (pseudancjum) Actinotus helianthi
Centella asiatica

Podrodzina Azorelloideae Plunkett & Lowry – 17 rodzajów ze 155 gatunkami, głównie w Ameryce Południowej, południowej Australii, Nowej Zelandii i wyspach Subantarktyki. Jeden gatunek (Drusa glandulosa) rośnie na Wyspach Kanaryjskich i w Somalii, a rodzaj Dickinsia w południowych Chinach[2][12].

Azorella compacta

Podrodzina Saniculoideae Burnett – ok. 10 rodzajów występujących na całym świecie[2].

Mikołajek nadmorski

Podrodzina Apioideae Seemann

Aciphylla aurea
Artedia squamata
Dzięgiel leśny
Ferula communis
Barszcz Mantegazziego
Astydamia latifolia
Kwiatostan marchwi zwyczajnej
Kropidło wodne
Przewiercień okrągłolistny

Incertae sedis:

Pozycja w systemie Reveala (1993–1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa dereniowe (Cornidae Frohne & U. Jensen ex Reveal), nadrząd Aralianae Takht., rząd araliowce (Araliales Reveal), rodzina selerowate (Apiaceae Lindl.)[14].

Zastosowanie

[edytuj | edytuj kod]

Rośliny jadalne

[edytuj | edytuj kod]

Wiele gatunków z rodziny selerowatych wykorzystywanych jest jako warzywa korzeniowe i liściowe oraz rośliny przyprawowe. Do wykorzystywanych na wielką skalę warzyw korzeniowych należy marchew zwyczajna Daucus carota podgatunku uprawnego subsp. sativus. Popularnie wykorzystywane są także korzenie spichrzowe pietruszki zwyczajnej Petroselinum crispum var. tuberosum, selera korzeniowego Apium graveolens var. rapaceum i pasternaku zwyczajnego Pastinaca sativa subsp. sativa, przy czym ten ostatni wykorzystywany jest głównie w krajach anglosaskich. Do warzyw o długiej historii wykorzystania, nieco zapomnianych, i w różnym stopniu popularyzowanych ponownie należą: marek kucmerka Sium sisarum, świerząbek bulwiasty Chaerophyllum bulbosum, bunium śródziemnomorskie Bunium bulbocastanum, konopodium większe Conopodium majus. Indianie północnoamerykańscy żywili się spichrzowymi korzeniami kilku gatunków z rodzaju Lomatium, Perideridia gairdneri, Conioselinum chinense. Ważnym warzywem korzeniowym w Andach była i jest ziemniara jadalna Arracacia xanthorrhiza[6].

  • Marchew uprawna
    Marchew uprawna
  • Pasternak zwyczajny
    Pasternak zwyczajny
  • Świerząbek bulwiasty
    Świerząbek bulwiasty
  • Ziemniara jadalna
    Ziemniara jadalna

Kilka gatunków o zgrubiałych łodygach i ogonkach liściowych określanych bywa warzywami liściowymi lub łodygowymi – należą tu seler naciowy Apium graveolens var. dulce, dzięgiel litwor Angelica archangelica, fenkuł włoski Foeniculum vulgare, przewłoka warzywna Smyrnium olusatrum, lubczyk ogrodowy Levisticum officinale, kowniatek nadmorski Crithmum maritimum, Berula bracteata (warzywo endemiczne dla Wyspy Świętej Heleny). Liczne selerowate mają liście jadalne, spożywane po ugotowaniu podobnie jak szpinak warzywny, dodawane do sałatek lub rozmaitych dań, często silnie aromatyczne. Do warzyw liściowych popularnych przynajmniej lokalnie należą m.in.: pietruszka zwyczajna naciowa Petroselinum crispum var. crispum, trybula ogrodowa Anthriscus cerefolium, marchewnik anyżowy Myrrhis odorata, kryptotenia japońska zwana pietruszką japońską Cryptotaenia japonica, wąkrotka azjatycka Centella asiatica, Oenanthe javanica, dawniej duże znaczenie miały także podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria i Tordylium apulium[6].

  • Pietruszka naciowa
    Pietruszka naciowa
  • Selery naciowe
    Selery naciowe
  • Fenkuł włoski
    Fenkuł włoski
  • Oenanthe javanica
    Oenanthe javanica

Szereg gatunków selerowatych to ważne rośliny przyprawowe i jako takie wykorzystywane są też liczne spośród wyżej wymienionych (zwłaszcza pietruszka, selery czy lubczyk). Ważną przyprawą w licznych kuchniach świata jest kolendra siewna Coriandrum sativum, lokalnie zastępowana przez Eryngium foetidum. Do popularnych przypraw należą także: biedrzeniec anyż Pimpinella anisum, kminek zwyczajny Carum carvi, kmin rzymski Cuminum cyminum, różne gatunki z rodzaju zapaliczka Ferula, chropawiec wonny Trachyspermum ammi (popularny zwłaszcza w Indiach)[6].

  • Kolendra siewna
    Kolendra siewna
  • Biedrzeniec anyż
    Biedrzeniec anyż
  • Kminek zwyczajny
    Kminek zwyczajny
  • Chropawiec wonny
    Chropawiec wonny

Rośliny lecznicze i kosmetyczne

[edytuj | edytuj kod]

Ze względu na obficie obecne substancje czynne liczne gatunki wykorzystywane są jako lecznicze. Gumożywice bogate w olejki eteryczne wykorzystywane są w medycynie i przemyśle perfumeryjnym, m.in. galbanum z zapaliczek Ferula, gumożywice z Opopanax chironium[6]. Owoce aminka egipskiego Ammi visnaga wykorzystywane są jako środek przeciwskurczowy, przeciwdychawiczy, rozszerzający naczynia krwionośne. Owoce kopru ogrodowego Anethum graveolens stosowane są jako środek przeciwskurczowy, żołądkowy, czysty olejek zaś działa głównie wiatropędnie i moczopędnie. Korzenie, owoce i olejek z dzięgla litwora Angelica archangelica poprawiają apetyt, działają żołądkowo i spazmolitycznie. Przewiercień sierpowaty Bupleurum falcatum wykorzystywany jest jako środek wzmacniający, przeciwzapalny i przeciwgorączkowy. Owoce i olejek kolendry siewnej Coriandrum sativum i kminku zwyczajnego Carum carvi działają żołądkowo, wiatropędnie, spazmolitycznie i wykrzuśnie. Podobnie (wiatropędnie i wykrztuśnie) działają też owoce i olejek z fenkułu włoskiego Foeniculum vulgare i biedrzeńca anyżu Pimpinella anisium. Suszone kłącze i korzeń lubczyku wykorzystywane są jako środek wiatropędny i moczopędny. Liście pietruszki działają moczopędnie. Kłącze i korzeń biedrzeńca wielkiego Pimpinella major wykorzystywane są jako środek wykrztuśny i odkażający. Żankiel zwyczajny Sanicula europaea w postaci ziela, rzadziej korzeni, wykorzystywany jest jako działający ściągająco i wykrztuśnie[15].

Rośliny ozdobne

[edytuj | edytuj kod]

Uprawiane jako rośliny ozdobne są różne gatunki jednoroczne i wieloletnie selerowatych, często jako rośliny rabatowe i skalne, czasem jako bardzo okazałe byliny. Do popularnych rodzajów w uprawie należą: jarzmianka Astrantia, mikołajek Eryngium, cieszynianka Hacquetia, orlaja Orlaya, żankiel Sanicula, ochłystka Zizia. Poza tym uprawiane są jako ozdobne: różne gatunki z rodzaju jeżyca Aciphylla i przewiercień Bupleurum, Actinotus helianthi, azorella trójdzielna Azorella trifurcata, fenkuł włoski Foeniculum vulgare, wszewłoga górska Meum athamanticum oraz okazałe byliny z rodzajów dzięgiel Angelica, zapaliczka Ferula i barszcz Heracleum. Kilka gatunków z tego ostatniego rodzaju wprowadzonych do europejskich ogrodów w XIX wieku stało się uciążliwymi uciekinierami, kłopotliwymi zarówno dla miejscowej przyrody jak i zdrowia ludzi ze względu na powodowane oparzenia[6].

  • Mikołajek ametystowy
    Mikołajek ametystowy
  • Jarzmianka większa
    Jarzmianka większa
  • Cieszynianka wiosenna
    Cieszynianka wiosenna
  • Actinotus helianthi
    Actinotus helianthi

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b c d e f Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2018-12-09] (ang.).
  3. ↑ Nazwy naukowe alternatywne zgodnie z art. 18 Kodeksu nomenklatury botanicznej Division II. Rules and Recommendations. Chapter III. Nomenclature of taxa according to their rank. Section 2. Names of families and subfamilies, tribes and subtribes
  4. ↑ Peter F. Stevens, Apiales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2024-03-18] (ang.).
  5. ↑ a b c d e f g h i j Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Wyd. II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 57. ISBN 83-214-1305-6.
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x Maarten J.M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World. Richmond UK, Chicago USA: Kew Publishing, Royal Botanic Gardens, The University of Chicago Press, 2017, s. 632-637. ISBN 978-1-842466346.
  7. ↑ a b K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. XV. Flowering Plants. Eudicots. Springer-Verlag, 2018, s. 9-24. ISBN 978-3-319-93604-8.
  8. ↑ Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, ISBN 978-83-62975-45-7.
  9. ↑ Apiaceae Lindl., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-11-05].
  10. ↑ a b c d e f g h i Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 1. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 257–270. ISBN 83-7079-778-4.
  11. ↑ a b c d e f Marian Koczwara, Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. IX. Dwuliścienne wolnopłatkowe-dwuokwiatowe. Cz. VII, Kraków 1960, s. 8.
  12. ↑ a b List of Genera in APIACEAE, [w:] Vascular plant families and genera, Kew Gardens & Missouri Botanical Garden [dostęp 2018-12-09] (ang.).
  13. ↑ Cristian Brullo, Salvatore Brullo, Stephen R. Downie, Clark A. Danderson i inni. Siculosciadium, A New Monotypic Genus of Apiaceae from Sicily. „Annals of the Missouri Botanical Garden”. 99 (1), s. 1–18, 2013-07-19. DOI: 10.3417/2011009. 
  14. ↑ Crescent Bloom: Apiaceae. The Compleat Botanica. [dostęp 2010-05-01]. (ang.).
  15. ↑ Ben-Erik Van Wyk, Michael Wink, Rośliny lecznicze świata: ilustrowany przewodnik naukowy po najważniejszych roślinach leczniczych świata i ich wykorzystaniu, Wrocław: MedPharm Polska, 2008, ISBN 978-83-60466-51-3, OCLC 749816856.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Selerowate&oldid=74847355”