Sfenodonty
| Sphenodontia | |||
| Williston, 1925 | |||
| Okres istnienia: 250 mln lat temu–dziś | |||
 Młody samiec hatterii | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd |
sfenodonty | ||
| Synonimy | |||
| |||
Sfenodonty, gady ryjogłowe (Sphenodontia) – rząd gadów z nadrzędu lepidozaurów, o prymitywnej budowie, w większości wymarłych (rozkwit przeżyły w erze mezozoicznej). Są grupą siostrzaną łuskonośnych (jaszczurek, amfisben i węży).
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]Zachowały niektóre cechy wczesnych gadów: resztki struny grzbietowej, żebra skórne, rozmieszczenie zębów. Wymarłe gatunki miały niecały metr długości. Odżywiały się głównie owadami i mięczakami. Niektóre (rodzina Pleurosauridae) prowadziły ziemno-wodny tryb życia.
Dawniej łączono z nimi rynchozaury (Rhynchosauria), żyjącą w triasie grupę gadów o charakterystycznie zagiętym w dół przodzie pyska, spokrewnioną bliżej z archozaurami.
1. sfenodonty
2. jaszczurki
3. węże
4. i 5. archozaury
Ewolucja
[edytuj | edytuj kod]Sfenodonty i ich grupa siostrzana, łuskonośne, należą do nadrzędu lepidozaurów (Lepidosauria), jedynych współczesnych przedstawicieli kladu Lepidosauromorpha. Zarówno łuskonośne jak i hatteria, jedyny żyjący obecnie przedstawiciel sfenodontów, mają zdolność do odrzucania ogona w razie zagrożenia oraz poprzeczną szczelinę kloakalną[1]. Początek sfenodontów miał miejsce prawdopodobnie w okresie rozejścia się linii ewolucyjnych diapsydów na lepidozauromorfy i archozauromorfy. Podobieństwo hatteriowatych do jaszczurek jest jedynie powierzchowne, gdyż przedstawiciele tej rodziny wykazują kilka cech niewystępujących u innych gadów. Kształt typowy dla jaszczurek występował powszechnie u wczesnych owodniowców – najstarszy znany gad, Hylonomus, również przypominał współczesną jaszczurkę[2].
Linia ewolucyjna sfenodontów oddzieliła się od łuskonośnych prawdopodobnie około 250 mln lat temu[3]. Przedstawiciele niektórych rodzajów mezozoicznych sfenodontów, takich jak Clevosaurus, występowali na całym świecie[4].
Obecnie sfenodonty reprezentowane są przez jeden lub dwa gatunki z rodzaju Sphenodon, zaliczanego do rodziny Sphenodontidae. Pozostałe wymarły około 60 mln lat temu[5].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Alison Cree: Tuatara. W: Tim Halliday, Kraig Adler (red.): The new encyclopedia of reptiles and amphibians. Oxford: Oxford University Press, 2002, s. 210–211. ISBN 0-19-852507-9.
- ↑ Hylonomus: The Earliest Reptile. Natural History Notebooks. Canadian Museum of Nature. [dostęp 2010-04-14]. (ang.).
- ↑ Hilary C. Miller, Jennifer A. Moore, Fred W. Allendorf, Charles H. Daugherty. The evolutionary rate of tuatara revisited. „Trends in Genetics”. 25 (1), s. 13–15, 2009. DOI: 10.1016/j.tig.2008.09.007. (ang.).
- ↑ José F. Bonaparte, Hans-Dieter Sues. A new species of Clevosaurus (Lepidosauria: Rhynchocephalia) from the Upper Triassic of Rio Grande do Sul, Brazil. „Palaeontology”. 49 (4), s. 917–923, 2006. DOI: 10.1111/j.1475-4983.2006.00568.x. (ang.).
- ↑ Zwierzęta : encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005. ISBN 83-01-14344-4.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Mikko's Phylogeny Archive – Sphenodontida (ang.)
- Biological Diversity 2001. earlham.edu. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-07-07)]. (ang.).