Spahisi (Turcja)

Drzeworyt Melchiora Lorcha, znajdujący się w Bibliothèque Nationale, w Paryżu

Spahisi (tur. Sipahi, per. سپاهی) – zbrojna kawaleria Imperium Osmańskiego.

Tımar sipahileri

Geneza

Na terenie Imperium Bizantyjskiego od końca XI wieku działał system polegający na przydzielaniu przez władców bizantyjskich lenn pronoja aby zachęcić żołnierzy do służby. Otrzymane lenna nie były na własność i nadanie to można było odwołać. Uważa się że na zajmowanych terenach przez Osmanów natrafili oni na działanie tego systemu i wzorując się na nim stworzyli własny system. Oba systemy posiadają podobne nazewnictwo:

• określenia lenn - tur. timar i gr. pronoia pronoia oznaczają 'opiękę / dbałość'
• określenia lennika - tur. çift / boyunduruk i gr. zeugarion oznaczają "jarzmo / para (wołów)
• miara działki równa 40 kroków - tur. donum ("obracanie"), gr. stremma ("skręcanie (liny mierniczej")
• określenie na nieprzewidziany podatek nałożony na lennika - tur. bad-i hava ("wiatr w powietrzu"), gr. aër / aërikon ("powietrze")

Historia

Wiadomo że już w XIV wieku w Imperium Osmańskim istniał system przydzielania jeźdźca do lenna, system ten musiał już istnieć w okresie panowania Murada I. Jeździec otrzymywał z lenna dochód i miał w zamian obowiązek stawiać się wezwany na kampanie wojenne wraz koniem, bronią, zbroją, namiotami oraz jednym lub dwoma uzbrojonymi podkomendnymi (laczba ta zależała od wartości lenna). Od posiadaniego lenna zwanego timarem określano ich timariotami. Timarioci od końca XIV wieku do końca XVI wieku stanowili główną (obok janczarów) i najliczniejszą siłę wojsk osmańskich.

Do 1500 roku ustaliła się terminologia systemu lennego. Timary będąc najmniejszymi lennami o wartości do 20 tysięcy akcze rocznie przydzielano jeźdźcom. Większe lenna o wartości do 100 tysiecy akcze rocznie miały nazwę subaszilik, lecz po 1500 częściej używano nazwy zeamet. Zeamety przydzielano oficerom jazdy. Otrzymane lenno nie było było otrzymywane na własność, sułtan w każdej chwili mógł je odebrać i nadać innej osobie, zwłaszcza jeśli jeździec nie stawiał się na wyprawy wojenne. Na terenach środkowej i południowo wschodniej Anatolii, mniej więcej pokrywajacych się z dawnymi anatolijskimi państwami Seldżuków, timariota otrzymywał świadczenia nałożone na ziemię podczas gdy dziesięcinę od zbiorów zatrzymywał prywanty właściciel. W Rumelii, zachodniej Anatolii, i w inncyh rejonach Imperium, timariota otrzymywał na utrzymanie także dziesięcinę. Na nowo podbijanych ziemiach bez systemu lennego sułtan wybierał system w którym jeździec otrzymywał także dziesięcinę. Timariota mógł uprawiać kawałek ziemi na własny użytek. Jego obowiązkiem było utrzymywanie porządku w swoim lennie i w przypadku zasądzanych grzywien otrzymywał połowę ich wartości.

Aby móc planować kampanie wojenne potrzebna była wiedza na temat możliwości mobilizacyjnych spahisów. W tym celu prowadzono rejestry lenn, lenników i ich zobowiązań wojskowych. Na ich podstawie odnotowywano osoby które nie stawiały się na służbę wojskową. Rejestry te miały także utrudniać spahisom (zwłaszcza z odległych prowincji) przekształcenie lenna w ziemię prywatną. Co mniej więcej 20 lat sporządzano nowy rejestr. Pierwsze rejestry pochodzą z lat 1431-1432, rozwinięty system księgowania sugeruje że istniały już prawdopodobnie kilkadziesiąt lat.

Wśród timariotów większość stanowili ci którzy odziedziczyli ogólne prawo do lenna po ojcu. Mniejszość stanowiły osoby które wcześniej utrzymywani byli z stałej pensji, czyli żołnierze (janczarzy, jeźdźcy sześciu dywizji), dworzanie, pracownicy pałacu i z domostw paszów. W miejsce syna timarioty mającego prawo dziedziczenie, będącego jeszcze dzieckiem, należało wystawić uzbrojonego mężczyznę na kamapanie wojenną. W 1536 roku podwyższono wiek w którym posiadacz timaru miał stawiać się osobiście na służbę wojskową z 10 lat na 16 lat (powodem były znaczne dystanse na których odbywały się kampanie).

Z roku 1525 pochodzi pierwsza wiarygodna informacja dotycząca liczebności jeźdźców która wynosiła 27 818. W europejskich prowincjach stacjonowało 10 618 jeźdźców a w Azji Mniejszej i Syrii 17 200. Biorąc pod uwagę ich podkomendnych na kampanie wojenną łącznie mogło się stawić około 50 000 ludzi (lecz nie wczyscy jednocześnie).

W XIX wieku Mahmud II tę formację zlikwidował. Do służby wojskowej w kampaniach sułtana powoływani byli przez sandżakbejów – lokalnych namiestników, odpowiadających przed bejlerbejami. Podczas wojen, naczelnicy spahisów zwali się bołukami (w radzie zasiadało ich siedmiu).

Spahisi byli wyposażeni w różnorodne uzbrojenie m.in.: kaftan z kolczugi lub zbroję perską typu „cztery zwierciadła”, parę karwaszy, tarczę typu kałkan, łuk refleksyjny, krótką spisę, szablę, arkan, misiurkę lub szyszak perski.

Kapıkulu Sipahileri

W skład Kapykułów (stałej i regularnej armii sułtana) wchodziło sześć dywizji kawalerii. Jedna z dywizji o nazwie tur. Kapıkulu Sipahileri składała się ze spahisów i była elitarnym oddziałem kawalerii wysokiej rangi wchodząc zarazem w skład osobistej gwardii sułtana. W trakcie bitew stali bezpośrednio przy sułtanie.

Dokładna data założenie tej dywizja nie jest znana, wiadomo że istniała już w trakcie rządów Mehmeda II i liczyła 600 kawalerzystów. Liczebność w roku 1527 roku wynosiła 1993, w 1567 wynosiła 3331, a w 1607 liczyła 7805 członków. Mimo potrojenia liczebności w XVI wieku liczebność tej dywizji była niewielka w stosunku do timariotów.

Bibliografia

• Andrzej Michałek – Wyprawy krzyżowe. Mehmed Zdobywca, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2003
• Andrzej Michałek – Wyprawy krzyżowe. Armie ludów tureckich, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2003
• Colin Imber: Imperium Osmańskie, 1300-1650. Wyd. II. Kraków: Wydawnictwo Astra, 2023. ISBN 978-83-66625-97-6.