Uzus językowy
Uzus językowy (od łac. usus „zwyczaj, praktyka”[1][2]) – rzeczywisty stan w użyciu systemu językowego, pewnej jego formy lub stylu. Pod pojęciem uzusu można rozumieć sposób użycia języka w pewnym środowisku (rodzina, zespół pracowniczy, instytucja, wydawnictwo itp.), sposób użycia pewnej odmiany języka (np. języka literackiego), a według niektórych ujęć również zachowania językowe pojedynczej osoby (idiolekt)[3].
Uzus obejmuje środki językowe, które rzeczywiście istnieją w obiegu, a także przyjęty sposób ich łączenia, niezależnie od oceny normatywnej poszczególnych elementów (na podstawie kryteriów takich jak systemowość). Uzus tworzy nie tylko oparcie dla normy językowej, ale stanowi również samodzielny przedmiot badań w językoznawstwie korpusowym[4]. Może mieć charakter społeczny lub jednostkowy[5].
Termin „uzus” odegrał istotną rolę w teoriach Ottona Jespersena i Louisa Hjelmsleva[6].
Definicja i podział uzusu
[edytuj | edytuj kod]Szczegóły definicji uzusu różnią się w zależności od autora. Według jednego z ujęć uzus można utożsamiać z pojęciem praktyki językowej[4][7]. Czasem może dotyczyć wręcz cech jednostkowych[3][5]. Według propozycji Andrzeja Markowskiego uzus obejmuje środki językowe, które są rozpowszechnione w pewnym środowisku lub w pewnym typie tekstów, niezależnie od tego, czy zyskały ogólną aprobatę. Uzus zawiera zatem wszelkie elementy występujące obiegowo, w tym takie, które nie są akceptowane przez wszystkich członków społeczności i nie zostały skodyfikowane w obrębie normy[8].
Badacze Rudolf Krajčovič i Pavol Žigo wyróżniają uzusy: indywidualny, grupowy, regionalny i ogólnonarodowy (na podstawie zasięgu), a także literacki i nieliteracki (na podstawie zgodności normatywnej). Uzus literacki charakteryzuje przestrzeganie normy i kodyfikacji języka literackiego, uzus nieliteracki zaś konstytuuje się na gruncie nieliterackich form języka (gwar i slangów)[9]. Mówi się też o uzusie stylu urzędowego, uzusie gwar zawodowych[10] czy uzusie dialektów (nieliterackich)[11]. Aleksander Wilkoń wyróżnia uzus jednostkowy oraz uzus społeczny, będący przedmiotem zainteresowania socjolingwistyki. Samo pojęcie uzusu definiuje w sposób ogólny jako: „użycie i funkcjonowanie danej formy w danym zespole tekstów i w danym środowisku”[5].
Uzus a norma
[edytuj | edytuj kod]Uzus można traktować jako praktyczną formę realizacji normy językowej, w różnym stopniu odzwierciedlającą jej kształt[3][12]. Zadomowienie pewnych elementów w uzusie prowadzi ostatecznie do włączenia ich w ramy normy językowej[12]. Przykładowo istniejące w języku polskim wyrazy i wyrażenia „lata pięćdziesiąte”, „listonosz” i „wywiad z kimś” utrwaliły się jako formy literackie, mimo początkowej krytyki poprawnościowej[13]. W przypadku dialektów (odmian nieliterackich) pojęcie normy językowej jest bliskie pojęciu uzusu[11].
Niektóre środki językowe pojawiające się w uzusie mają charakter efemeryczny (są np. związane z sytuacją społeczną kraju lub stanowią przejaw mody); takie elementy rzadko kiedy stają się częścią normy językowej[14].
Uzus jest rozpatrywany jako jedno z kryteriów tzw. poprawności językowej[4][15] (niekiedy mowa o praktyce wykształconych użytkowników języka[16]). Stanowi on podstawę dla kodyfikacji języka ogólnopolskiego – jeśli pewne elementy językowe, początkowo pozanormatywne, staną się szeroko rozpowszechnione (przez dłuższy okres, w różnych środowiskach, w mowie i piśmie), a tym samym wejdą do powszechnej praktyki językowej, to zyskają one sankcję normatywną w obrębie normy użytkowej (uzualnej), skąd po jakimś czasie mogą przejść do warstwy wzorcowej. To uzus winien wyznaczać warunki właściwego użycia języka[17].
Uzus nie jest w pełni równoznaczny z normą uzualną (użytkową), która z zasady obejmuje węższy zakres środków językowych[18][19], choć część badaczy traktuje te pojęcia jako tożsame[20].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Władysław Kopaliński: usus; usus tyrannus; usus excultus modernus et approbatus; ususfructus. [w:] Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych [on-line]. slownik-online.pl. [dostęp 2012-12-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-07-02)].
- ↑ Elżbieta Olinkiewicz, Katarzyna Radzymińska, Halina Styś, Słownik Encyklopedyczny – Język polski, Wrocław: Wydawnictwo Europa, 1999, ISBN 83-87977-20-9, OCLC 46460538.
- ↑ a b c Mistrík 1993 ↓, s. 468.
- ↑ a b c Iva Nebeská, Úzus, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 (cz.).
- ↑ a b c Aleksander Wilkoń, Typologia odmian językowych współczesnej polszczyzny, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 1987 (Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach nr 865), s. 110.
- ↑ Dace Strelēvica-Ošiņa, The Language of Correctness: Some Terms of Latin Origin, „Antiquitas Viva”, 5, 2019, s. 185–194, DOI: 10.22364/av5.16, ISSN 2255-9779 (ang.), vide s. 191.
- ↑ Markéta Pravdová, Ivana Svobodová (red.), Akademická příručka českého jazyka, Praha: Academia, 2014, ISBN 978-80-200-2327-8 (cz.).
- ↑ Markowski 2005 ↓, s. 21, 26–27.
- ↑ Rudolf Krajčovič, Pavol Žigo, Dejiny spisovnej slovenčiny: študijná príručka a texty, Bratislava: Univerzita Komenského, 1994, s. 82, ISBN 978-80-223-0849-6 (słow.).
- ↑ Markowski 2005 ↓, s. 21.
- ↑ a b Iva Nebeská, Jazyková norma, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 [zarchiwizowane z adresu 2021-08-23] (cz.).
- ↑ a b Juraj Dolník, Základy lingvistiky, wyd. 1, Bratislava: Stimul, 1999, s. 214, ISBN 80-85697-95-5, OCLC 43470637 (słow.).
- ↑ Joanna Dobkowska, W pigułce. Nauka o języku. Repetytorium. Liceum i technikum, wyd. 1, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 2019, s. 84, ISBN 978-83-02-18249-5, OCLC 1107607313.
- ↑ Markowski 2005 ↓, s. 27.
- ↑ Markowski 2010 ↓.
- ↑ błąd [online], Dobryslownik.pl [dostęp 2019-02-10].
- ↑ Ewa Kolodziejek, O roli uzusu w koncepcji normy polszczyzny początków XXI wieku, „Prace Językoznawcze”, XXV (3), 2023, s. 20.
- ↑ Joanna Ginter, Rola internetowych poradni językowych w procesie normalizacji pisowni polskiej, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2016, s. 20, ISBN 978-83-7865-454-4.
- ↑ Markowski 2005 ↓, s. 34.
- ↑ Barbara Oczkowa, Obecność normy w świadomości użytkowników języka, czyli jak mówią Chorwaci, [w:] Maria Dąbrowska-Partyka (red.), W poszukiwaniu nowego kanonu: reinterpretacje tradycji kulturalnej w krajach postjugosłowiańskich po 1995 roku, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2005, s. 85–95, ISBN 978-83-233-2010-4, OCLC 69500250, vide s. 85–86.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Lidia Drabik, Anna Stankiewicz, Słownik języka polskiego PWN, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996, ISBN 978-83-01-14627-6.
- Andrzej Markowski, Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, ISBN 83-01-14526-9.
- hasło „poprawność językowa”, [w:] Andrzej Markowski, Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010, ISBN 978-83-01-14198-1.
- Jozef Mistrík, Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758 (słow.).
- Kazimierz Polański (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1999, ISBN 83-04-04445-5, OCLC 835934897.