Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.
Diògene (quàder ëd Raffaello Sanzio, 1521)
Filòsof cìnich. Diògene a l'era nassù a Sinòpe, al di d'ancheuj an Turchìa, dël 413 aGC.
Cand sò pare a l'é stàit esilià, Diògene a l'ha avù l'istessa sòrt e a l'ha tramudà a Atene.
An viage vers Egin-a, dij pirata a l'han pijalo përzoné e vendù 'me s-ciav a Creta a 'n corint ciamà Xeniade.
'Me tuor dle doe masnà dë Xeniade, Diògene a l'ha vivù a Corint për ël rest ëd soa vita, tuta dedicà a prediché le dutrin-e dl'auto-contròl.
A l'é mòrt anviron dël 323 aGC a Corint.
Dissìpol d'Antistene, ël fondador ëd la scòla cìnica, Diògene a l'era vnù arnomà për soe costume dròle e soa sfacià indipendensa da j'anstitussion e ij potent.
A butava la felicità dl'òm ant la sopression dij desideri e la povertà volontaria: antra ij detaj ëd soa biografìa a sàuta a j'euj soa arnonsia a tut ben material.
An vivend ant un botal, vestì mach ëd na mantlin-a e mach padron ëd soa bisaca, apress avèj s-ciairà na masnà bèive con la man a l'é privasse ëdcò ëd soa tassa për bèive.
Daré 'd soa stravagansa voajanta, la filosofìa ëd Diògene a consist an na nos dutrinal gorëgna, ch'as arflet ant un rigorism moral estrem ëd soa condòta e ch'a l'é smonù ëdcò an vàire euvre al di d'ancheuj përdùe.
An lassand perde la problemàtica lògica e sientìfica, Diògene a fonda sò sistema an sla primassìa dla virtù: costa a l'é ël but ëd l'òm e soa conquista - da fesse nen ant la sfera dla coltura, ma dl'agì concret - as realisa con l'esaltassion dj'energìe spirituaj e fìsiche përsonaj, për mojen ëd n'esercissi rigoros.
La virtù, për chiel, a consistìa ant l'evité tut piasì fìsich, e ël dolor e la fam a j'ero d'agiut ant l'arserca dla bin.
Sìmbol ëd soa concession ativìstica a resta Eracle, dont ël cìnich as anspira an soa lòta contra j'aptit materiaj.
La bin pì granda a l'é identificà con l'artorn a lë stat ëd natura e un a-i riva a travers dla liberassion da tut ëbzògn andividual (autarchìa), concepìa pa mach ant la dimension dël sìngol, ma dëdlà dij confin sivij e stataj, an na prospetiva slargà a l'univers uman (cosmopolitism).
Da na mira sossial, Diògene a prédica un comunism estrem, ch'a riva a la comproprietà dle fomne e dij fieuj.
Sò mëssage arvolussionari, ch'a antìssipa la moral ëstòica (e për chèich aspet cola cristian-a) a l'é la contraposission vivùa ëd valor neuv rëspet a j'ideaj corent cristalisà da le convension e da l'egoism.
