Dinastìa dj'Antonin

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

La dinastìa dj'Antonin a l'é la tersa dinastìa imperial roman-a. A dura dal 96 dGC al 192 dGC.

J'amperador

La dinastìa a l'é na dinastìa mach ant un sens ëd classìfica stòrica, përché j'amperador a son nen gropà antra lor da anliure ëd sangh, ma pitòst as sërno l'un con l'àutr. Për sòn a son soèns ciamà la dinastìa dj'amperador adotiv.

Nerva (96–98)

Ëvnùit amperador, Nerva as preuva a cambié le còse dapress al conflit ch'a lë mna al colp dë stat contra a Neron. A lìbera vàire gent ch'a l'era an galera për tradiment, a proibiss d'autut ij process për tradiment e a-j da andré a la gent vàire proprietà confiscà. Dzortut as preuva a fé partecipé 'l Senà al goèrn. A l'é possìbil che vàire dë sti provediment a sio stàit detà da la pau d'esse massà 'cò chiel. Comsëssìa gnanca lòn a basta pa: ël partì ëd Domissian ant l'esércit a l'é anco' motobin fòrt, e dl'otóber dël 97 ij Pretorian a buto sot assedi ël Palass Imperial ant sël Còl Palatin e a lo pijo an ostagi. Nerva a l'ha da aceté tut lòn ch'a-j ciamo (ma vorend dije sò nòm a le còse a ventrìa dì a-j órdino), comprèisa la consëgna ëd tuti ij responsàbij dla mòrt ëd Domissian. A la fin a-j toca fin-a fé un discors pùblich an ringrassiament dij ribej. Dapress a sòn Nerva as pija coma fieul adotiv Trajan, un comandant dij confin coi German, e a lo nòmina a suced-je. An pràtica as buta ant le man dl'esércit për scapé da cole dij Pretorian. Ël Prefet ëd la Guardia ch'a l'avìa comandà la ribelion contra Nerva, Casperius Aelianus, a sarà peui condanà a mòrt sot a Trajan.

Trajan (98–117)

La prima figura da bon amportanta dla dinastìa a l'é pròpe Trajan, che a smon motobin ciàir che a comandé a son le legion, e però a pensa 'cò bin dë ten-je ocupà a fé sò travaj da soldà, al pòst dë fé polìtica. Miraco a l'é 'cò për sossì che dël 112 a taca guèra con ij Part. L'Armenia a la fa da stat cussinèt antra ij doj imperi fin dij temp ëd Neron, e la costuma a l'é che sò goèrn a sia nominà da le doe potense confinante. Dapress a la decision dij Part ëd buté an Armenia un rè nen concordà con Roma, Trajan a rintra ant ël pais e a në fa na provinsa roman-a. Peui a manda sò esércit a sud, anvers a la Partia. A pija Babilònia, Seléucia e a la fin bele che la capital, Ctesifont, dël 116. As fërma nen fin ch'a riva nen al Golf Pérsich, ën fasend dla Mesopotamia n'àutra provinsa roman-a. Ambelessì as lamenta ch'a l'é tròp vej për fé coma Lissànder ël Grand, ma comsëssìa as fërma pa, e dla fin dël 116 a pija 'cò Susa. A manda via 'l rè dij Part Osròe I e a sò pòst a buta un babacio goernà da Roma, Partamaspàtes. A l'é 'l moment pì àut dla presensa roman-a ant l'Avsin Orient, për tant ch'a durerà nen basta da lassé dle gran marche.

Adrian (117–138)

Adrian a l'é un gran aministrator militar, che a pija an eredità n'esércit motobin fòrt ma ëdcò na linia ëd confin motobin pì grama da difende, dapress al travaj ëd Trajan. Sò règn a resta pì dedicà a arzolve 'd problema aministrativ, finansiari e organisativ, che nen a fé dle guère. Ën valutand che le conquiste ëd Trajan a finèisso për costé motobin dë pì che nen lòn ch'a rendìo d'ampòsta, a-j da andré ai Part bele che tut lòn ch'a l'avìo. Dël 121 as va torna an brova dë fé la guèra an orient, ma na vira valutà che tant a val pa la pen-a dë conquisté dla tera ambelelì, Adrian a l'ha pì car negossié che nen combate, e parej la guèra a la s-ciòpa nen. Comsëssìa j'ocasion për combate ai soldà a-j manco nen, dzortut quand as trata dë domé n'àutra gran arvira dj'Ebréo an Giudéa (132–135) comandà da Simon Bar Kokhba.

Coma person-a dedicà dzortut a l'aministrassion, Adrian a l'é 'l prim amperador ch'a vìsita le provinse restand an gir tut ël temp. A stansia vàire fond për travaj pùblich tut andova ch'a passa. An Britania a fa tiré sù na gran muraja confinaria, ël famos Val d'Adrian e 'cò vàire àutri travaj difensiv pì cit an Germania e ant l'Àfrica setentrional. Tut somà sò règn a l'é un dij pì tranquij e carià 'd boneur ëd la stòria dl'imperi.

Antonin ël Pio (138–161)

Dapress a tant ësfòrs organisativ, ël règn d'Antonin ël Pio a l'é pitòst tranquil. An resto mach neuve ëd chèich cita question militar dadsà e dadlà për l'imperi, an Mauritania, an Giudéa e ant ël setentrion dla Britania. As chërd ch'a sio sti problema militar-sì che a men-o a tiré sù an Britania na costrussion difensiva legera avansà ch'a l'ha 'l but dë pareje 'l prim colp al Val d'Adrian: ël Val d'Antonin, ch'a va dal Firth of Forth al Firth of Clyde. Comsëssìa, a l'é n'euvra ch'a sarà abandonà motobin ampressa.

March Aureli (161–180)

Sot a March Aureli a-i riva la disgrassia ch'a fa finì l'età d'òr imperial: dël 165 na pì gran epidemìa ëd vairòle a fa na strage ant le sità dl'imperi e an soe legion. As n'aprofito le tribù germàniche che a taco la Galia, ma 'cò tut ël confin ëd Danubi a resta sot pression. A l'é mach con gran fatiga che March a riess a fërmeje, e soa vitòria a la ven celebrà con la Colòna ëd March Aureli. Ij Part, 'cò lor, ën rendend-se cont che l'imperi a l'é malbutà a taco a anvade le provinse roman-e. March Aureli as rend cont ch'a-i la fa nen a esse daspërtut e as nòmina un co-amperador, Ver, për deje 'l comand dël front oriental. Ëdcò costa a l'é na marca che ij temp dl'imperi a stan andand a la fin: për la prima vira n'amperador as treuva a vorej divide un teritòri ch'a l'é esagerà gròss për na person-a sola. Coma sempe ant la stòria ëd Roma, as trata nen tant ëd na decision stratègica, quant pitòst ëd na solussion provisòria d'emergensa che peui a finirà për esse dovrà an pianta stàbila. A l'é ëdcò un gran arzigh polìtich, ma Ver a smija avejne basta d'esse rivà andova a l'é, e a morirà an bataja, dël 169, sensa mai esse provasse a pijeje 'l pòst a March. March a n'ha gnun-a colpa, ma l'imperi ch'as lassa dadré a l'é bele che an gënoj, e ën avend na popolassion decimà e bon-a part ëd soe sità ossidentaj devastà a l'é dzortut pì nen bon a dé na réndita fiscal ch'a peula paghé coj soldà dont a l'ha tant da manca.

Còmod (180–192)

L'età dij "Sinch Imperator An Gamba" a va a la fin col règn ëd Còmod, dal 180 al 192. Chiel a l'é fieul ëd March Aureli, e a resta 'l prim dissendent ëd sangh a vnì amperador dal prinsipi dla dinastìa, anterompend parej ël sistema dj'adossion. Mòrt-ie Ver, sò pari a lo fa co-amperador dël 177. Restà da sol al podej dël 180, na vira ch'a-i meur sò pare, la gent a lo pija con speransa ch'a riessa a gavé tuti fòra da 'nt un moment tant sagrinà. An sò lìber Decliné e Droché dl'Imperi Roman, Edward Gibbon a dis che an efet an prinsipi a sarìa pro stàit un bon sovran. Ij temp però a son motobin grev, e quand a la fatiga ëd ten-e sota contròl n'imperi bele che a tòch as gionta na congiura ëd parent ch'as preuvo a masselo, Còmod a va fòra 'd testa. A la fin dle fin a saran bele che sò soldà a masselo. La tradission stòrica sòlita a veul che la Pax Romana a la finissa con chiel, ma jë studios pì modern a conto pitòst coma fin l'epidemìa ëd vairòle rivà sot a sò pare. Conforma a sta classìfica sociopolìtica-sì, Còmod a resta pitòst ël prim amperador dla Crisi demogràfica e fiscal, che nen ël darié dla dinastìa dj'Antonin.

Eredità polìtica dj'Antonin

Gavà la pau ch'a tenìa ansema tuti, ël colp dë stat senatorial ch'a l'ha massà Domissian a l'ha pa na soa fòrsa sossial dadré e a dura motobin pòch. La dinastìa dj'Antonin as deurb con Nerva che an prinsipi a smija confermè na tendensa bon-a për ël Senà, ma peui an pràtica a peul mach deje andré ël contròl ai militar. Con sta dinastìa-sì as anandia na costuma che vàire vire a tornerà ant l'imperi: cola dla co-optassion. La sucession a l'é determinà da l'amperador nen an base ëd j'anliure ëd sangh, ma ën sernend na person-a competenta. Da na mira formal con j'Antonin sòn as fa coma adossion, gnente ëd neuv për la sossietà roman-a, ma già ambelessì as ës-ciàira l'idèja che peui a vnirà formalisà da Dioclessian ai temp dla tetrarchìa.

Sot a j'Antonin l'imperi a toca sò moment pì àut, ma a l'ancontra ëdcò soa digrassia: j'epidemìe ch'a në stérmino la popolassion e a në demolisso la base fiscal. Për l'ossident a sarà 'l prinsipi dla fin. A l'é na dinastìa ch'a condensa vàire tendense dla stòria roman-a: da na part la perfession dël model dla Pax Romana, da 'nt l'àutra lë bzògn dë divide n'imperi giumaj tròp gròss e 'l prinsipi dla crisi finansiaria, militar e demogràfica ch'as deurb con lor.

L'identificassion dla sossietà roman-a con l'amperador a l'é bele completa e a la va giumaj a dobi sens: quand ël mond roman a sta mal, l'amperador a va fòra 'd testa. La crisi ëd Còmod a l'é nen mach la crisi ëd na person-a, ma pitòst la personificassion d'un disàster sossial. Con j'Antonin as deurb ëdcò cola crisi moral che antra un sécol a mnerà l'imperi a cambié religion. Le divinità pagan-e a son ampotente e la religion sìvica roman-a a travaja pì nen: a l'é evident che për tant ch'as fasa tut coma ch'as dev ëd boneur ai roman a-j në riva gnun.