Luigi Federico Menabrea
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
 Matemàtich e polìtich. Dël 1840 a 'n rëscontr ëd l'Academia dle Siense ëd Turin fàit fé da re Carl Albert ëd Savòja, a l'ha ancontrà Charles Babbage, anvità da l'astrònom Plana a presenté sò proget d'angign analìtich. A Turin Babbage a l'ha presentà për la prima vira a 'n pùblich sientìfich sò proget con vàire disegn e e scartari. La presentassion a l'ha anciarmà ij present e a l'ja seghità an dij seminari separà. Menabrea a l'é anteressasse, parèj dël fìsich Mossotti, a jë studi sj' aritmétiche e sle programassion ëd Babbage. E parèj dël 1842 Menabrea a l'ha publicà an fransèis soe Notions sur la machine analytique de Charles Babbage stampà da la Bibliothèque Universelle de Genève. A l'é un dij prim test ch'a parlo d'informàtica. Ës test a sarà peui arpijà, voltà an anglèis e spantià da Ada Lovelace, vajanta colaboratris ëd Babbage. Dël 1846 a l'é vnù professor d'Agnegnerìa strutural a l'Università ëd Turin, e a l'ha mantnù la cadrega fin-a 'l 1860. Dël 1848 a l'é elegiù diputà, e a lo restrà për ses legislature (ant la prima a l'é elegiù ant ël colege ëd Verrès, peui ant ël colege ëd San Gioann ëd Morian-a), fin-a 'l 29 Fërvé 1860, quand a l'é stàit nominà senator subalpin, nòmina ch'a durava për la vita e che donch a l'ha mantnù për 36 agn. A l'ha pijà part 'me Tenent general dël Còrp dj'agnigné sivij ant le campagne ëd Lombardìa (1859) e a l'assedi al fòrt ëd Gaeta (1860). Ël 3 Otóber 1860 a l'é vnù Grand Ufissial ëd l'Órdin militar dij Savòja. An polìtica a l'é stàit minìstr dla flòta ant ël goern Ricasoli I (1861-1862) e minìstr dij travaj pùblich ant ij goern Farini e Minghetti (1862-1864). Dal 27 Otóber 1867 al 14 dzèmber 1869 a l'é vnù, dòp Ratass, prim minìster dël Regn d'Italia, për tre goern, un dòp l'àutr. An sta posission a l'ha contrastà j'antent ëd Garibaldi ëd gavé Roma a lë Stat ëd la Gesia. Oltra sòn, an tentand ëd rivé al paregg ëd bilans, a l'ha fàit aprové na greva e odià tassa sël molinà, sensa bëstandé a crasé j'arvire con l'assion dël general Cadòrna. Ël 16 stèmber 1868, da cap dël goern italian, a l'ha scrivù a l'ambassador italian an Argentin-a Enrico della Croce di Dojola, comandandje 'd controlé se 'l goern argentin a l'avrìa maj lassà dle zòne "tutafàit inabità" ant le region veuide dël sud dla Patagònia, për porté là ij ribej dël brigandage meridionalista, considerand giust "ël san terorism ëd Minghetti". Menabrea a precisa a l'ambassador che 'l proget a mira a marché la repression dij crìmen "con ëd përzon sperdùe o con la deportassion dij colpèivoj". A gionta che "Limità a 'l but sità, l'ocupassion d'un tòch ëd tèra a l'avrìa franch gnun antent ëd fondé na vasta colònia destinà a guadagné amportansa polìtica": a vorìa assiguré l'Argentin-a e j'àutri stat sudamerican che l'Italia a sustava pa colonisé belelà. Tutun la rispòsta dj'argentin preocupà për le pretèise italian-e a l'ha negà "vèndita, ospitalità, fit e comodà". La fin dël goern Menabrèja a l'ha fàit meuire 'l proget. Lassà sò ròl al goern, a l'é vnù ambassador a Londra e peui a Paris. Dël 1875 a l'ha arseivù 'l tìtol nobiliar ëd Marchèis ëd Valdòra. A l'é artirasse mach dël 1892. A l'é mòrt a Saint-Cassin ël 25 Magg 1896. Combin ch'a l'era motobin angagià an polìtica e ant l'esèrcit, Menabrèja a l'ha mnà anans na granda atività sientìfica. A l'é stàit ël prim siensià a formolé l'anàlisi strutural basà sël teorema dël travaj virtual, dventand un precursor ant ij prinsipi energétich ant la mecànica dij continuo. An dzorpì a l'ha formolà 'l prinsipi conossù 'me prinsipi dl'energìa mìnima, publicand soa prima precisa dimostrassion con ël matemàtich ëd Paris Joseph Bertrand. Ës prinsipi, aplicà ant la mecànica dij sistema elàstich, a fortiss: "fra tùit ij sistema ëd fòrse esteriore, l'ùnich che a peul esiste a l'é col ch'a corëspond al mìnim potensial elàstich". A l'han dedicaje l'asteròid 27988 Menabrea |
