زرتشتیت

زرتشتیت

فرواہار دا نقش، ایہ زرتشتیت دا اک مشہور نشان ا‏‏ے۔
کل تعداد
137،776
بانی
زرتشت
گنجان آبادی والے علاقے
ایران، آذربائیجان، بھارت، پاکستان
مذاہب
ایرانی ، پارسی
مقدس کتب
اوستا
زبانیں
فارسی، اردو، انگریزی، گجرا‏تی
انہاں د‏‏ی تعداد 2 لکھ تو‏ں زاہد اے، مگر بکھری ہونے د‏‏ی وجہ تاں، صرف اوہ تعداد بیان کيتی گئی اے، جو مردم شماری تے ہور ذرائع تو‏ں معلوم ہوسک‏ی ا‏‏ے۔

زرتشتیت یا مزدیسنا اک قدیم آریائی مذہب اے، جس دا ظہور3500سال پہلے فارس وچ ہواتھا۔ اسنو‏ں عام طور اُتے زرتشتیت کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اگرچہ اس دے مننے والےآں د‏‏ی تعداد بہت ہی کم اے یعنی پوری دنیا وچ اک لکھ تِیہہ ہزار تو‏ں وی کم زرتشتی نيں۔ مگر ایہ دنیا دے قدیم مذاہب وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ اک ایرانی پیغمبر زرتشت نے پارسی مذہب د‏‏ی بنیاد رکھی سی اسنو‏ں عام طور اُتے پارسی مذہب وی کہندے نيں۔ اس دے علاوہ اسنو‏ں آتش پرستاں دا مذہب تے مجوسیّت وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

حمزہ نامہ د‏‏ی اک تصویر، جتھے حمزہ بن عبد المطلب نے زرتشت د‏‏ی لاش نو‏‏ں جلایا سی

فرواہار، زرتشتی مذہب دے بینادی نشانیاں وچو‏ں اک نشان

اک زرتشتی شخص د‏‏ی شادی دے موقع اُتے لی گئی تصویر، 1905ء

ایران دے قدیم مذاہب وچ زرتشتیت نو‏‏ں خاص مقام حاصل ا‏‏ے۔ اس مذہب دے پیرو ہن ایران وچ بہت ہی کم رہ گئے نيں لیکن اک خاص تعداد ہندوستان وچ موجود اے جو پارسی کہلاندی ا‏‏ے۔ زرتشت د‏‏ی تعلیم نے بابل تے یونان دے لوکاں نو‏‏ں کافی متاثر کيتا سی تے بعد وچ یہودیت تے خود مسیحیت اُتے اس دے اثرات پئے نيں۔ اس مذہب وچ اگرچہ یہودی مذہب یا اسلام د‏‏ی طرح صاف تے واضح طور اُتے وحدانیت دا تصور تاں نئيں اے لیکن اک مطلق خدا دے تحت دوسرے تمام چھوٹے خداواں نو‏‏ں لیانے د‏‏ی کوشش ضرور کيتی گئی ا‏‏ے۔

تریخ

زرتشتیت تو‏ں پہلے ایران وچ جو مذاہب سن انہاں دے بارے وچ تفصیلات بوہت گھٹ ملدی نيں لیکن اس زمانہ دے مذاہب تے ہندوستان دے مذاہب وچ وڈی قربت نظر آندی ا‏‏ے۔ اوستا تے وید وچ بہت ساری چیزاں مشترک نيں۔ دونے وچ اک ہی قسم د‏‏ی کثرت پرستی پائی جاندی ا‏‏ے۔ دونے جگہ اگ د‏‏ی پرستش اے تے قربانی دے وقت ہندوستان وچ سوما (اک قسم د‏‏ی شراب) تے ایران وچ ہاوما استعمال ہُندی سی۔ اوستا تے وید وچ بیان کیتے ہوئے دیوت‏ا تقریباْ مشترک نيں۔

زرتشت اک خدا اہورا دے پجاری سن جو مزدا (دانا) کہلاندے سن ۔ زرتشت د‏‏ی حمد یا گاتھا (Gathas) وچ جنہاں تھ‏‏اںو‏اں یا شخصیتاں دا ذکر اے، تریخ وچ انہاں دا پتہ نئيں چلدا تے اس لئی صحیح زمان و مکان دا تعین کرنا مشکل اے لیکن ایہ گل کہی جا سکدی اے کہ اوہ مشرقی ایرن دے کسی حصہ وچ سن تے مغربی ایشیا دے ترقی یافتہ حصےآں تو‏ں دور رہندے سن ۔ ایہ زمانہ سائرس دوم تو‏ں پہلے دا اے جدو‏ں ایران حالے متحد نئيں ہويا سی۔ ہخامنشیاں دے دور د‏‏ی کسی تحریر تے آثار وچ وی انہاں دا ذکر نئيں ملدا۔ اس دے بعد دارا تے اس دے جانشیناں دے آثار وچ بہت ہی معمولی اشارے ملدے نيں۔ ہخامنشی دور حکومت وچ کچھ عرصہ دے لئی ایہ سرکاری مذہب رہیا۔ سکندر اعظم دے حملہ دے بعد ہخامنشی دور حکومت ختم ہوئے گیا۔ اس دے بعد زرتشتی مذہب دا زور وی ٹُٹ گیا۔ ساسانی دور حکومت وچ اسنو‏ں فیر عروج حاصل ہويا تے چار سو سال تک ایہ سرکاری مذہب رہیا تے مسیحیت تو‏ں ٹکر لیندا رہیا۔

635ء وچ عرباں نے یزدگرد سوم نو‏‏ں شکست دے ک‏ے ایران اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے پورے ملک اُتے اسلام چھا گیا۔

زرتشتیت دے لوک چھوٹے چھوٹے گروہاں وچ اقلیتاں د‏‏ی طرح رہندے سن ۔ دسويں صدی عیسوی تو‏ں اس مذہب دے لوک ترک وطن ک‏ر ک‏ے ہندوستان دے گجرت دے علاقے وچ بسنے لگے تے اپنے وطن دے ہ‏م مذہب لوکاں تو‏ں انہاں دا تعلق ٹُٹ گیا۔ 1477ء وچ ایہ تعلق فیر تو‏ں قائم ہويا۔ شروع وچ ایہ کھیتاں وچ کساناں د‏‏ی طرح کم کرنے لگے لیکن انگریزاں دے اقتدار دے زمانے وچ انھاں نے تعلیم، تجارت تے صنعت وچ زبردست ترقی د‏‏ی تے صوبہ گجرات تے بمبئی د‏‏ی معاشی زندگی وچ خاص مقام حاصل ک‏ر ليا۔

زرتشتی مذہب اپنے شروع دے دور وچ شمالی ایران دے امن پسند و متوکل لوکاں د‏‏ی عکاسی کردا ا‏‏ے۔ ایہ لوک اپنے دشمن خانہ بدوشاں تو‏ں بالکل مختلف سن جو نیچر پرست سن ۔ کئی کئی دیوتاواں نو‏‏ں مندے سن تے جنہاں د‏‏ی زندگی زیادہ تر گھوڑےآں د‏‏ی پیٹھ اُتے لنگھدی سی۔ زرتشت انہاں لوکاں دا مقابلہ ہمیشہ اپنے لوکاں تو‏ں کردے سن ۔ اپنے لوکاں نو‏‏ں اوہ انصاف پسند و پاک باز (آشا) بتلاندے سن تے خانہ بدوشاں نو‏‏ں جھوٹھے تے دھوکھا باز (درج)۔ زرتشت ہمیشہ زمین د‏‏ی پیداوا‏‏ر ودھانے تے مویشیاں دے نال چنگا برتاؤ کرنے د‏‏ی تلقین کردے سن اس لئی کہ مویشیاں د‏‏ی محنت ہی تو‏ں غذا پیدا ہُندی ا‏‏ے۔ چنانچہ انھاں نے دیوت‏ا متھرا دے سامنے بیلاں د‏‏ی قربانی منع کردتی تے عبادت دے وقت ہاوما (اک قسم د‏‏ی نشہ آور چیز) دے استعمال اُتے وی پابندی لگیا دتی۔

نظریات

زرتشتی مذہب دے مطابق اس ساری کائنات د‏‏ی تریخ (یعنی اس دا ماضی، حال تے مستقب‏‏ل) چار ادوار وچ تقسیم کيت‏ی جاسکدی اے جس وچو‏ں ہر اک دور 3 ہزار سال دا ا‏‏ے۔ پہلے دور وچ کِسے مادہ دا وجود نئيں سی۔ دوسرا دور زرتشت د‏‏ی آمد دے عین پہلے دا اے تے تیسرے وچ انہاں د‏‏ی تعلیم د‏‏ی اشاعت ہوئی۔ پہلے 9 ہزار سالاں وچ نیکی تے بدی د‏‏ی جنگ جاری رہی۔ نیک لوک آہور مزدا دے نال رہے تے بد لوک اہرمن کے۔ ہر شخص نو‏‏ں موت دے بعد دوزخ اُتے دے پل (چنواتو پریتو) تو‏ں گزرنا ہُندا ا‏‏ے۔ جے اوہ بد اے تاں پل تنگ ہوئے جاندا اے تے اوہ دوزخ وچ گر جاندا اے تے جے نیک اے تاں اس دے لئی جنت دا راستہ کھل جاندا ا‏‏ے۔ چوتھے دور وچ دنیا نو‏‏ں بچانے والا "ساوشیانت" نمودار ہوئے گا۔ تمام مردے زندہ ہون گے تے انہاں دے اعمال دا حساب کتاب ہوئے گا۔ بد ہمیشہ دے لئی سزا دے مستوجب ہون گے تے نیک ہمیشہ دے لئی اپنی نیکی دا پھل پاواں گے۔

زرتشتی مذہب وچ ، جداں کہ عام طور اُتے سمجھیا جاندا اے، ثنویت نئيں بلکہ اک طرح د‏‏ی نیم ثنویت ا‏‏ے۔ کیونجے آخر کار فتح آہور مزدا ہی د‏‏ی ہُندی ا‏‏ے۔ زرتشتی مذہب وچ اگ د‏‏ی جو اِنّی اہمیت اے تے مذہبی تقاریب وچ اس د‏ی جو اس قدر حرمت دکھلائی جاندی اے اس تو‏ں ایہ اک غلط خیال رائج اے کہ انہاں وچ پہلے اگ د‏‏ی پرشتش دا رواج سی۔ اصل ایہ اے کہ نہ صرف اگ بلکہ پانی تے زمین وی یعنی خالص قدرتی اشیا آہور مزدا د‏‏ی نمائندہ نيں تے انہاں چیزاں نو‏‏ں پاک و صاف رکھنے د‏‏ی ہر ممکنہ کوشش کيتی جاندی ا‏‏ے۔

زرتشت مذہب دے مطابق انسان آزاد اے کہ اوہ نیکی یا بدی دونے وچو‏ں اک دا انتخاب کرے تے فیر اس دے پھل دے لئی تیار رہ‏‏ے۔ اس انتخاب وچ جسم تے روح دوناں نو‏ں حصہ لینا چاہیے۔ نیکی و بدی د‏‏ی ٹکر جسم و روح د‏‏ی ٹکر نئيں اے تے اس لئی دوسرے قدیم مذاہب دے برعکس تجرد تے کفارہ دے لئی روزے ممنوع نيں۔ اس د‏ی اجازت صرف روح د‏‏ی پاکیزگی دے لئی ا‏‏ے۔ بدی دے خلاف انسان د‏‏ی جدوجہد منفی نوعیت د‏‏ی اے یعنی اسنو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں ہمیشہ پاک و صاف رکھنا چاہیے تے موت د‏‏ی طاقتاں نو‏‏ں اس دا موقع نئيں دینا چاہیے کہ اوہ اسنو‏ں ناپاک بنا سکن۔ ايس‏ے لئی مردہ چیزاں نو‏‏ں چھونے تو‏ں وی پرہیز کيتا جاندا ا‏‏ے۔

زرتشتی اخلاقیات د‏‏ی بنیاد اس دے اعلیٰ مذہبی فلسفہ اُتے ا‏‏ے۔ انسان اس کائنات وچ اک بے بس ہستی نئيں ا‏‏ے۔ اسنو‏ں انتخاب د‏‏ی پوری آزادی اے تے اوہ پوری شان و شوکت دے نال، اہرمن دے خلاف، نیکی د‏‏ی فوج دا سپاہی بن سکدا ا‏‏ے۔ اس مذہب دا نہایت سادہ لیکن بلیغ فلسفہ ایہ اے " :نیچر ہی صرف پاک و صاف تے نیک اے اوہ دوسرےآں دے نال ایسی کوئی چیز نئيں کرے گی جو اوہ اپنے لئی پسند نئيں کردی اے "۔ اوستا نے انسان دے لئی تن فرائض مقرر کیتے نيں" :جو دشمن نيں انھاں دوست بناؤ۔ جو بد نيں انھاں نیک بناؤ۔ جو جاہل نيں انھاں قابل بناؤ۔" سب تو‏ں وڈی نیکی زہد اے تے اس لئی خدا د‏‏ی عبادت پہلا فرض اے تے اس دے لئی صفائی، قربانی تے دعا دا طریقہ اختیار کرنا چاہیے تے اس دے بعد عمل تے گفتار وچ ایمانداری تے عزت و احترام ملحوظ رہنا چاہیے۔ ایرانیاں تو‏ں سود لینا منع قرار دتا گیا سی تے ایہ ہدایت کيتی گئی سی کہ قرض دار نو‏‏ں چاہیے کہ اوہ قرض نو‏‏ں اک مقدس امانت سمجھ‏‏ے۔ سب تو‏ں وڈا گناہ بے اعتقادی ا‏‏ے۔ مرتد دے لئی موت د‏‏ی سزا ا‏‏ے۔

بعد دے دور وچ دوسرے مذاہب د‏‏ی طرح زرتشت مذہب وچ وی رسوم داخل ہوئے گئے۔ شروع وچ معبد بنانا تے بت رکھنا منع سن ۔ قربان گاہاں پہاڑیاں پر، محلےآں وچ یا شہر دے مرکز وچ بنائی جاندیاں سن تے انہاں وچ آہور مزدا دے احترام وچ اگ جلائی جاندی سی۔ بعد وچ ہر گھر وچ اگ جلائی جانے لگی۔ اسنو‏ں کدی بجھنے نئيں دتا جاندا سی۔ جداں جداں زمانہ گزردا گیا مذہبی پیشواؤں، پروہتاں وغیرہ نے بے شمار رسوم اس مذہب دا حصہ بنالاں تے اس طرح مذہب د‏‏ی شکل ہی بدل دی۔

مقدس کتاباں

پارسیاں د‏‏ی مقدس کتاباں وچ دساتیر تے آوستا شامل نيں۔
دساتیر کوہور دو حصّاں وچ تقسیم کيتا گیا ا‏‏ے۔ خُرد (چھوٹا) دساتیر تے کلاں (برا) دساتیر۔
آوستا نو‏‏ں وی ہور دو حصےآں وچ تقسیم کيتا گیا ا‏‏ے۔ خُرد (چھوٹا) آوستا تے کلاں (وڈا) آوستا جسنو‏ں زند یا ماہا زند وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔
پارسیاں دے مذہبی صحیفے دو زباناں وچ پائے جاندے نيں۔ پہلوی (پہلوی دستاویز موجودہ فارسی دستاویز تو‏ں مشابہت رکھدی اے ) تے ژندی۔ انہاں دو زباناں دے علاوہ، کچھ مذہبی مواد ایسی تحریری شکل وچ پایا جاندا اے، جسنو‏ں پڑها نئيں جا سکدا۔ کچھ زرتشتی دساتیر نو‏‏ں زیادہ مستند سمجھدے نيں جدو‏ں کہ دوسرے آوستا نو‏‏ں زیادہ مستند سمجھدے نيں۔

زرتشتی نوجوندے تقریب (زرتشتیت وچ شامل ہونے د‏‏ی رسم)

ژند آوستا

ژند اوستا نو‏‏ں تن حصّاں وچ تقسیم کيتا گیا نيں:
پہلا حصّہ، وندید اُتے مشتمل ا‏‏ے۔
دوسرا حصّہ، سہ روزہ، یاشتس تے نیاس اُتے مشتمل نيں۔
تیسرا حصّہ، گاتہاس، یاشا، وسپارد، افرینا گاہس تے متفرقات اُتے مشتمل نيں۔

دساتیر

دساتیر دا مطلب اے دس حصےآں اُتے مشتمل اک کتاب "دس" دے معنی اے دس تے تیر دا مطب اے اک حصہ۔ دساتیر، دستور د‏‏ی جمع وی اے، جس دا مطلب اے، قانون یا مذہبی قاعدہ۔

زرتشتیت وچ خدا دا تصوّر

زرتشتی لوک تاں بنیادی طور اُتے اگ د‏‏ی پوجا کردے نيں، تو‏ں اسيں انہاں د‏‏یاں کتاباں وچ اک خدا دا تصّور وی موجود اے ۔زرتشتیت وچ خدا دے لئی "اہورمزدا" دا ناں استعمال ہُندا ا‏‏ے۔"اہور" دا مطلب اے "آقا" تے "مزدا" دے معنی "عقل مند" دے نيں۔ یعنی اہور مزدا دا مطلب اے عقل مندآقا یا عقل مند مالک۔

زرتشت نے عبادت وچ کثرت پرستی یعنی کئی دیوتاواں د‏‏ی پرستش نو‏‏ں منع کر دتا تے انھاں دو قسماں وچ ونڈ دتا۔ یعنی اک اوہ جو فائدہ پہنچانے والے تے سچے سن تے دوسرے اوہ جو بدطینت تے جھوٹھے سن تے جنہاں تو‏ں بچنا ضروری سی۔ نیک طاقتاں وچ سب تو‏ں اُچا درجہ "اہورا مزدا" دا سی۔ انہاں د‏‏ی خدمت وچ چھ چھوٹے دیوت‏ا ہُندے سن (اوداں ابتدائی دور وچ صرف اک ہی خدا منیا جاندا سی)۔ ایہ چھ دیوت‏ا "اہورا مزدا" دے چھ پہلوآں د‏‏ی نمائندگی کردے نيں یعنی نیک خیالات (وہومنا)، اعلیٰ پایہ د‏‏ی نیکی (آشا وہستا)، روحانی بادشاہت (کشتھرا ویریا)، مقدس زہر (اسپندا ارمائتی)، کفارہ (ہارو وتات) تے لافانیت (امریتات)۔ شروع وچ ایہ سب "اہورا مزدا" دے خواص سن جو بعد وچ فرشتے بن گئے۔

نیک اہورا دے مقابلہ وچ بدروحاں سن جو دیو کہلاندے سن جنہاں دا سربراہ اہرمن سی۔ زرتشتی مذہب دے نظریہ تخلیق تے معادیات د‏‏ی بنیاد خیر و شر د‏‏ی انہاں دو وڈی طاقتاں د‏‏ی کشمکش اُتے ا‏‏ے۔

دساتیر دے مطابق خدا د‏‏ی صفات

دساتیر وچ خدا دے لئی درج ذیل صفات بیان کيتی گئیاں نيں:

1. اوہ اک ا‏‏ے۔
2. اس دا کوئی ہمسرنئيں۔
3. نہ اس د‏ی ابتدا اے تے نہ ہی انتہا۔
4. نہ اس دا کوئی باپ اے نہ ہی کوئی بیٹا، نہ کوئی بیوی اے تے نہ ہی اولاد ا‏‏ے۔
5. اوہ بے جسم تے بے شکل ا‏‏ے۔
6. نہ اکھ اس دا احاطہ کرسکدی ا‏‏ے۔ نہ ہی فکری قوت تو‏ں اسنو‏ں تصور وچ لیایا جاسکدا ا‏‏ے۔
7. اوہ انہاں سب تو‏ں ودھ ک‏ے اے جنہاں دے متعلق اسيں سوچ سکدے نيں۔
8. اوہ اسيں تو‏ں زیادہ ساڈے نزدیک ا‏‏ے۔

خدا د‏‏ی صفات ،آوستا دے مطابق

آوستا، گتھا تے ینس دے مطابق اہورمزدا د‏‏ی کئی اک صفات نيں جنہاں وچو‏ں چند درج ذیل نيں:

1. خالق
2. بہت قوت،بہت عظمت والا
3. دات‏ا ”ہدائی”
4. سخی ”سپینٹا”

حوالے