کرنسی

کرنسی پیتوں دی اک ونڈ اے اے سکہ یا کاغذ ہوسکدا اے اے چیزاں دے لین دین مل لین ویچن ویلے کم اندا اے تے شیواں دے تھاں اینوں دتا لیا جاسکدا اے ۔ دنیا دیاں وڈیاں کرنسیاں اے نیں: یورو ڈالر ین ۔

اصطلاح	term
زر کثیف زر فرمان	hard currency fiat currency

چند دیساں کچھ وڈی مالیت دے کاغذی نوٹ

کرنسی نوں مراد ایسی چیز ہوندی اے جیس دے بدلے دوسریاں چیزاں خریدیاں یا بیچیاں جا سکن ۔ تے تے جے اایہ چیز کاغذ دی بنی ہوئے تاں اایہ کاغذی کرنسی، کاغذی سکّہ یا زر کاغذ کہلاندی اے ۔ ماضی چ کرنسی مختلف دھاتاں دی بنی ہندی سی تے ہن وی چھوٹی مالیت دے سِکّے دھاتاں نال ہی بنائے جاندے نیں ۔

پاکستانی کاغذی کرنسی اُتے تحریری وعدا
بینک دولت پاکستان اک ہزار روپیا حامل ٰہذا نوں مطالبے اُتے ادا کرے گا
پاکستان دے ہزار روپیا دے بینک نوٹ اتے لکھے اس ادائیگی دے وعدے دا مطلب کیع اے؟ وڈے نوٹ دے بدلے چھوٹے چھوٹے نوٹ تاں کوئی وی دے سکدا اے فیر ایہدے لئی سرکاری بینک دی ای کیع ضرورت اے ؟ ایہدا مطلب اے کہ ایہ بینک دولت پاکستان ولوں ایہدے کول محفوظ اک ہزار روپے مالیت زر (سونا یا چاندی) دی کاغذی رسید اے ایس رسید اُتے مطالبا کرن والے نوں اوہ ایہی زر دین دا پابند تے ذما دار اے ۔

ساڈھے تِن سال دی مدت وچ 5600 میل دا سفر طے کردے جد مئی، 1275ء وچ مارکو پولو پہلی دفعا چین پہنچیا تاں چار چیزاں دیکھ کے بہت حیران ہویا ۔ ایہ چیزاں سن: جلن والا پتھر( کوئلہ)، نہ جلن والے کپڑے دا دسترخوان (ایسبسٹوس) ،کاغذی کرنسی تے شاہی ڈاک دا نظام ۔ مارکو پولو لکھدا اے "تسیں کہہ سکدے آں کہ ( قبلائ ) خان نوں کیمیا گری ( یعنی سونا بناون دے فن ) وچ مہارت حاصل سی ۔ بغیر کسی خرچ دے خان ہر سال ایہ دولت اتنی وڈی مقدار وچ بنا لیتا سی جو دنیا دے سارے خزانوں دے برابر ہُندی سی ۔ لیکن چین توں وی پہلے کاغذی کرنسی جپان وچ استعمال ہوئی ۔ جاپان وچ ایہ کاغذی کرنسی کِسے بینک یا بادشاہ نے نہیں بلکہ پگوڈا نے جاری کیتی سی ۔

کہیا جاندا اے کہ کاغذی کرنسی موجودہ دنیا دا سب توں وڈا دھوکھا اے ۔ جولائی، 2006ء دے اک جریدہ وسہل بلور دے اک مضمون دا عنوان اے کہ ڈالر جاری کرنے والا امریکی سینٹرل بینک "فیڈرل ریزرو اس صدی دا سب توں وڈا دھوکا اے" ۔ مشہور برطانوی ماہر معاشیات جان کینز نے کہیا سی کہ مسلسل نوٹ چھاپ کر حکومت نہایت خاموشی تے رازداری توں اپنے عوام دی دولت دے اک وڈے حصے اُتے قبضہ کر لیتی اے ۔ ایہ طریقہ اکثریت نوں غریب بنا دیتا اے پر چند لوگ امیر ہو جاندے نیں ۔ 1927ء وچ بینک آف انگلینڈ دے گورنر جوسیہ سٹیمپ ( جو انگلستان دا دوسرا امیر ترین فرد سی ) نے کہیا سی کہ"جدید بینکاری نظام بغیر کسی خرچ دے رقم (کرنسی) بناتا اے ۔ ایہ غالباً آج تک بنائی گئی سب توں وڈی شعبدہ بازی اے ۔ بینک مالکان پوری دنیا دے مالک نیں ۔ جے ایہ دنیا ان توں چھن وی جائے لیکن ان دے کول کرنسی بناون دا اختیار باقی راے تو اوہ اک جنبش قلم توں اتنی کرنسی بنا لیں گے کہ دوبارہ دنیا خرید لیں ۔ ۔ ۔ جے تم چاہندے ہو کہ بینک مالکان دی غلامی کردے رہو تے اپنی غلامی دی قیمت وی ادا کردے رہو تو بینک مالکان نوں کرنسی بناون دو تے قرضے کنٹرول کرنے دو ۔ بنجمن ڈی اسرائیلی نے کہیا سی کہ ایہ وڈی اچھی بات اے کہ ملک کےعوام بینکاری تے مالیاتی نظام کےبارے وچ کچھ نہیں جانتے کیونکہ جے اوہ ایہ سب کچھ جانتے تو مینوں یقین اے کہ کل صبح توں پہلے بغاوت ہو جاندی ۔ روتھسچائلڈ نے 1838 وچ کہیا سی کہ مینوں کسی ملک دی کرنسی کنٹرول کرنے دو ۔ پھر مینوں پرواہ نہیں کہ قانون کون بناتا اے ۔

کرنسی

کرنسی (English:Curruncy) دا عام شبداں وچ مطلب اے روپیہ- پیسہ جو وستاں جاں سنوجواناں دی خرید جاں ہور وپاری کارجاں لئی وٹاندرے دے زریعہ وجوں ورتوں وچ آؤندی اے ۔ اس دی سبھ توں صحیح مثال بینک نوٹ اتے سدے ہن ۔ "مدرا" دی ہور عام تشریح ایہہ اے کہ ایہہ کتوں دیس دا پیتوں نال متعلق پربندھ (مدرک اکائیاں) ہندا اے ۔ اس تشریح مطابق، بریٹیش "پونڈ"، امریکی "ڈالر"،اتے یورپیئن "یورو" وغیرہ سبھ مدراواں دیاں مثالاں ہن ۔ ایہہ ساریاں مدراواں دام (value) دا زخیرہ ہندیاں ہن جو وکھ وکھ دیس آپس وچ غیرملکی وپار کرن لئی غیرملکی وٹاندرا منڈی وچ وپار لئی ورتدے ہن جیسن وکھ وکھ مدرواں دی تلناتمک قیمت مقرر ہندی اے ۔ اس لحاظ نال مدراواں متعلق دیساں دیاں سرکاراں ولوں متاثر کیتیاں جاندیاں ہن اتے ایہہ مقرر ہداں دیاں سیماواں مطابق پروان ہندیاں ہن ۔ بھارت دی مدرا دی مثال اس دا روپیہ اتے پیسا اے ۔

تریخ

سابق دور دی مدرا

عرب وپاری کوڈیاں مدرا دے روپ وچ ورتدے ہوئے(1845)

مدرا ارمبھک دور وچ دو اوشکاراں دے روپ وچ ہوند وچ آئی جو قریب 2000 ق م وچ واپریاں ۔ شروع وچ پیسہ اک رسید دے روپ وچ ہندا سی جو پہلاں پرانے میسوپٹامیا دے سمیر اتے بعد وچ پرانے یونان وچلے مندراں وچلے اناج بھنڈاراں وچ جماں اناج دا ملّ درساؤندیاں سن ۔

کجھ سمے بعد دھاتاں نوں چیزاں دی مدرا وجوں ورتیا جان لگیا ۔ اس ٹیدے نال 1500 سال تک وپار ہندا رہیا ۔

سکے

اس طرحاں ہولی ہولی سکے ہوند وچ آئے ۔ پہلاں چاندی دے سدے، پھر چاندی اتے سونے داوتھے دے سدے،اتے اک سوچ تامبے دے سکے وی چلنے شروع ہوئے ۔ دھاتاں نوں کھود دے تولیا جاندا سی اتے اہنا تے موہر لگیا دے سکے دا روپ دتا جاندا سی ۔ زیادہ مطلب ووستھاواں تن دھراواں دے روپ وچ سکے ڈاکٹر استعمال کردیاں سن:تانبہ، چاندی اتے سونا ۔ سونے دے سکیاں دا استعمال وڈیاں کھریڑ داریاں کرن جاں فوجاں نوں ادائیگی کرن اتے راج دیاں سرگرمیاں لئی ہندا سی ۔ چاندی دے سکے درمیانے پدھر دی خرید کرن لئی ورتے جاندے سن جنوے ٹیکس دی ادائیگی،اتے ٹھیدے دی ادائیگی وغیرہ ۔ تامبے دے سکے دا استعمال روزانہ لوڑاں دی دی تکمیل کرن لئی کیتا جاندا سی ۔ ایہہ پربندھ بھارت وچ مہاجنپداں دے سوچ توں ہندا رہیا اے ۔

کاغذ مدرا (بینک نوٹ)

سابق جدید دور چین وچ ادھر لین دین دیاں لوڑاں اتے تامبے دے سکیاں دے بھاری گنتی وچ چکن چکان دیاں سمسیانواں کر دے کاغذ دے نوٹ مطلب بینک نوٹ ہوند وچ آئے ۔ اس پربندھ دا پسارا تانگ سلطنت(618 – 907) توں سانگ سلطنت(960-1279) دے سوچ وچکار ہویا ۔

سانگ سلطنت جیوزی، دنیا دا پراچینتم کاغذ دا نوٹ

بینک نوٹ یگ

بینک-نوٹ (امریکہ اتے کینیڈا وچ جیس نوں بلّ کیہا جاندا اے) اک مدرا اے جیس نوں قنونی مانتا حاصل ہندی اے ۔ بینک-نوٹ سکیاں سمیت رل دے نغدی بندی اے ۔ بینک نوٹ عامَ طور تے کاغذ دے ہندے ہن اُتے آسٹریلیا وچ 1980 وچ کامنویلتھ سانئیٹیفک اتے صنعتی کھوج سنسسی (Commonwealth Scientific and Industrial Research Organisation) نے پولیمر بینک نوٹ بنائے جو 1988 وچ چالو کیتے گئے ۔ ایہہ نوٹ کاغذ دے نوٹاں نالوں ودھ چلن والے ہندے ہن اتے اہنا دا نقلی روپ چھاپنا وی ممکن نہیں ہندا ۔

مدرا چھاپنا اتے نینترن

زیادہتر کیساں وچ بینک نوٹاں اتے سکیاں نوں چھاپن اتے جاری کرن دا حق مرکزی بینک کول ہندا اے ۔ ایہہ مرکزی بینک متعلق دیس جاں دیساں دے سانجھے سماوہ لئی لوڑیندی مقدار وچ مدرا تیار کر دے اس دا دا وستار کردا اے اتے مدرا پالیسی رانیں مدرا دا نینترن کردا اے ۔ مرکزی بینک دیس دے ہورناں بینکاں ولوں دتے جان والے ادھار قرضیاں نال وی مدرا دے پیداوار نوں نینترت کردا اے ۔ بھارت وچ ایہہ کم بھارتی رزرو بینک (RBI) کردا اے ۔

وٹاندرا در

وٹادرا در ااوہ قیمت اے جیس اتے دو دیساں دی مدرا اک دوجے نال وٹائی جا سکدی اے ۔ ایہہ دو دیساں (جاں دو مدرا زوناں) درمیان ہون والے وپار ویلے ورتوں وچ آؤدی اے ۔

مدراواں دا وٹا سٹا کرنا

مدرا دا وٹا- سٹا (convertability) کتوں شہری،کارپورٹ جاں سرکار دی لوکل مدرا نوں کتوں ہور مدرا وچ مرکزی بینک / سرکار دی پروانگی جاں بنا پروانگی وٹاؤن دی سمرسی مقرر کردی اے ۔

زر

کسی زمانے وچ کوڑی بطور رقم استعمال ہُندی سی

روپیا، پیسہ، نقدی ، رقم سکّہ یا کرنسی توں مراد اک ایسی چیز ہُندی اے جیس دے بدلے

• دوسری چیز خریدی یا بیچی جا سکے ۔
• خدمت خریدی یا بیچی جا سکے ۔ (خدمت دا معاوضہ، اجرت، مزدوری، تنخواہ، فیس، کمیشن ادا کیتا جا سکے ۔ )
• کراایہ، قرض، بھتہ تے محصول دتا تے لیا جا سکے ۔
• تحفہ، رشوت، چندہ، خیرات وغیرہ دی تے لی جا سکے ۔
• خون بہا تے مہر ادا کیتا جا سکے ۔
• بچت دی جا سکے ۔ ایہ اوہ واحد شرط اے جو بہت کم کرنسیوں وچ ممکن ہُندی اے ۔

کرنسی نوں زر یا زرمبادلہ وی کہندے نیں ۔ روپیا دی ایجاد توں پہلے لین دین تے تجارت "چیز دے بدلے چیز" (یعنی بارٹر نظام) دے تحت ہُندی سی مثلاً گندم دی کچھ بوریوں دے عوض اک گائے خریدی جا سکتی سی ۔ اسی طرح خدمت دے بدلے خدمت یا کوئی چیز ادا دی جاندی سی ۔ لیکن گندم تے گائے دی صورت وچ لمبی مدت دے لئے بچت ممکن نہیں ہُندی ۔ اس لئے کسی دوسری کرنسی دی ضرورت موجود سی جیس وچ بچت وی آسان ہو ۔

کرنسی دی خوبیاں

ہر کرنسی وچ چار خوبیاں ہونی چاہئیں:

• فوری لین دین دی صلاحیت یعنی وسیلۂ مبادلہ ۔ کرنسی وچ ایہ صلاحیت لوکاں دے اعتماد توں آندی اے جو ماضی دے تجربات اُتے منحصر ہُندا اے ۔
• بچت دی صورت وچ قدر دی برقراری یعنی store of value ۔ کاغذی کرنسی مبادلے دی صلاحیت تو رکھدی اے پر قدر دی برقراری نہیں رکھدی ( یعنی وقت گزرنے دے نال اس دی قوت خرید کم ہُندی چلی جاندی اے) ۔ اس دے برعکس سونا قدر دی برقراری تو بہت اچھی رکھدا اے پر چھوٹے لین دین دے لئے مناسب نہیں اے ۔
• منتقلی یا نقل و حمل دی آسانی ۔ مکان تے زمین، اثاثہ تو ہُندے نیں پر غیر منقولہ ہونے دی وجہ توں کرنسی نہیں بن سکدے جبکہ الیکٹرونک کرنسی صرف منتقلی دی آسانی دی وجہ توں مقبول ہُندی جا رہی اے ۔ ماضی وچ مویشیوں نوں بطور کرنسی صرف اس لئے استعمال کردے سن کہ اننیں ضرورت دی جگہ اُتے ہانک کر منتقل کرنا آسان تے کم خرچ ہُندا سی ۔ دوسرے الفاظ وچ کرنسی قوت خرید نوں منتقل تے موخّر کرنے دا ذریعہ اے ۔ (money is a transmitter of value through space and time.)
• کرنسی قابل تقسیم ہونی چاہیے ۔ جے سونے دے اک ٹکڑے دے دس حصے کر دیے جائیں تو ایہ دس ٹکڑے مل کرلگ بھگ اسی قیمت دے ہونگے ۔ لیکن جے کسی قالین یا ہیرے دے دس ٹکڑے کر دیے جائیں تو ان ٹکڑوں دی مجموعی قیمت بری طرح گر جائے گی ۔

روپیہ، ڈالر یا کسی وی کرنسی نوں جےچہ تبادلے دا وسیلہ (Medium of Exchange) سمجھا جاندا اے پر کرنسی محض اک خیال دا ناں اے جیس اُتے سب نوں اعتماد ہو (Money is an Idea, backed by confidence) ۔ لوکاں دا ایہ اعتماد ہی کاغذ، پلاسٹک، دھات یا کریڈٹ کارڈ نوں کرنسی دا درجہ دیتا اے ۔
فروری 2010 وچ امریکی فیڈرل ریزرو دے چیرمین بن برناندے نے سینٹ دی فائینینس کمیٹی دے سامنے ایہ بیان دتا سی کہ "کرنسی محض بے معنی سماجی رواج اے" جبکہ حقیقت ایہ اے کہ کاغذی کرنسی دا رواج قانونی جبر دے ذریعے نافذکیتا گیا ۔ قانونی اعتبار توں کرنسی دو طرح دی ہُندی نیں ۔

• ایسی کرنسی جتوں قبول کرنے توں انکار کیتا جا سکے مثلاً بینک دا چیک یا انعامی بونڈ
• ایسی کرنسی جتوں قبول کرنے توں انکار کرنا جرم ہو ۔ ایسی کرنسی "لیگل ٹینڈر" کہلاتی اے ۔ فرانس وچ کاغذی کرنسی نوں 10 اپریل 1717 وچ لیگل ٹینڈر قرار دتا گیا ۔ ۔ اگلے سال ایہ برطانیا وچ لیگل ٹینڈر بنی ۔ ہندوستانی چاندی دا روپیا 1818 وچ لیگل ٹینڈربنا ۔

ماضی دی کرنسیاں

ماضی وچ بہت ساری مختلف اشیا رقم یا کرنسی دے طور اُتے استعمال ہُندی رہی نیں جنہاں وچ مختلف طرح دی سیپیاں، چاول، نمک، مصالحے، خوبصورت پتھر، اوزار، گھریلو جانور تے انسان (غلام، کنیز) شامل نیں ۔

• حضرت عیسیٰ دی پیدائش دے زمانے تک چین وچ چاقو کرنسی دی حیثیت رکھدا سی ۔
• افریقہ وچ ہاسی دے دانت کرنسی دا درجہ رکھدے سن ۔
• پہلی جنگ عظیم تک نمک تے بندوق دے کارتوس امریکا تے افریقہ دے بعض حصیاںوچ کرنسی دے طور اُتے استعمال ہُندے راے ۔
• دوسری جنگ عظیم دے فوراً بعد آسٹریا وچ فلیٹ دا ماہانہ کراایہ سگریٹ دے دو پیکٹ سی ۔
• جزائر فجی وچ انیسویں صدی تک سفید حوت دے دانت بطور کرنسی استعمال ہُندے سن ۔ اک دانت دے بدلے اک کشتی خریدی جا سکتی سی یا خون بہا یا مہر ادا کیتا جا سکتا سی ۔
• انگولا دی خانہ جنگی (1975ء توں 2002ء) دے دوران بیئر دی بوتلیں بطور کرنسی استعمال ہوئیں ۔
• ایران وچ شاعر کبھار ادائیگی زعفران دی شکل وچ دی جاندی سی ۔

تریخ دسدی اے کہ

• سونا بادشاہواں دی کرنسی رہیا اے ۔
• چاندی امراء تے شرفاء دی کرنسی ہویا کردی سی ۔
• چیز دے بدلے چیز دا نظام یعنی بارٹر سسٹم کساناں تے مزدوروں دی کرنسی سی ۔
• قرض غلاماں دی کرنسی ہویا کردی سی ۔

ادائیگی دا وعدا

سونے چاندی یا دوسری دھاتوں دے ذریعے دتی جان والی لین دین مقایضہ نظام (Barter System) ای دی اک شکل ہُندی اے ۔ جیہدے وچ ادائیگی مکمل ہو جاندی اے (یعنی قوت خرید منتقل ہُندی اے) ۔ کاغذی کرنسی توں دتی جان والی ادائیگی درحقیقت ادائیگی نہیں بلکہ محض آئندہ ادائیگی دا وعدہ ہُندی اے ۔ یعنی کاغذی کرنسی وچ ادائیگی دراصل قرض دی منتقلی ہُندی اے ۔ اس قرض دی ادائیگی دا ضامن سینٹرل بینک ہُندا اے جیہدی پشت پناہی حکومت کردی اے ۔
دھاتی کرنسی یا بارٹر سسٹم دے ذریعے اجنبیوں دے درمیان وی لین دین ہو سکتی اے ۔
قرض تے ادائیگی دے وعدے دے ذریعے اجنبی اُس وقت تک آپس وچ خرید و فروخت نہیں کر سکدے جدوں تک درمیان وچ کوئی ضامن نہ ہو ۔ یعنی جے کرنسی ہارڈ ہو تو ضامن قدر کھو دیتا اے ۔ اس لئے سینٹرل بینک ہارڈ کرنسی دی سخت مخالفت کردے نیں ۔
سرماایہ دارانہ نظام (capitalism) دی بنیاد امید اے ۔ امید کہ انویسٹر نوں اپنی سرماایہ کاری اُتے زیادہ سود ملے گا ۔ تے اسی امید اُتے ہی لوگ اپنی اصل دولت بینکاراں دے حوالے کر دیندے نیں جو رقم بڑھا کر ادائیگی دا وعدہ کردا اے ۔

سکّےآں دی تریخ

اصل مضمون: سکّہ

آٹھویں صدی عیسوی توں پہلے جاپان وچ تیر دے سر، چاول تے سونے دا چورا رقم دے طور اُتے استعمال ہُندے سن

قدیم چین دے سکے جیہناں وچ چوکور سوراخ ہُندا سی تے چین وچ ایہ کیش کہلاتے سن ۔

600 سال پہلے از مسیح استعمال ہونے والے سکے ۔

300 سال پہلے از مسیح دا سکندر اعظم دا سونے دا سکّہ

300 سال پہلے از مسیح دا موریا سلطنت دا ہندوستانی چاندی دا روپیا جو روپیا روپا کہلاتا سی ۔

قدیم روم وچ استعمال ہونے والا چاندی دا سکہ جو دیناریس کہلاتا سی

سنہ 1540–1545 وچ شیر شاہ سوری دا جاری کردہ سبھ توں پہلا روپیا جو تقریباً اک تولے چاندی دا بنا ہویا سی تے تانبے دے بنے 40 پیسوں دے برابر سی ۔ اس وقت اک روپے وچ 8 من چاول بکتا سی ۔

1565-1575شہنشاہ اکبر دا جاری کردہ روپیا جو اک تولہ چاندی دا بنا ہویا سی

پنج ہزار سال پہلے چاندی دے خام ڈلے بطور کرنسی استعمال ہوئے ۔ هيرودوت دے مطابق سب توں پہلے ترکی دے صوبے مانیسہ دے اک علاقے لیڈیا وچ سونے تے چاندی اُتے مہر لگیا کر سکّے بناون دا کام 600 صدی پہلے از مسیح شروع کیتا گیا سی ۔ سکے بناون توں تولنے دی ضرورت ختم ہو گئی تے محض گن کر کام چلایا جانے لگیا ۔ سکوں اُتے موجود مہر اس دے وزن تے خالصیت دی ضمانت ہُندی سی ۔

تاریخی حقائق

• قدیم چین دے سکّے گول ہُندے سن ۔ جیہناں وچ چوکور سوراخ ہُندا سی ۔ایہدے نال ایہ سِکے ڈوری وچ پروے جا سکدے سن ۔
• ڈالر وی کسی زمانے وچ چاندی دا سکہ ہویا کردا سی ۔ اسی طرح برطانوی پاونڈ توں مراد اک پاونڈ وزن دی چاندی (Sterling) ہویا کردی سی ۔
• اٹھارویں صدی وچ ہسپانوی ڈالر یورپ امریکہ تے مشرق بعید وچ تجارت دے لئی بہت استعمال ہُندا سی ۔ ایہ چاندی دا سکّاسی جیس وچ 25.56 گرام خالص چاندی ہُندی سی ۔ اسی دی طرز اُتے بعد وچ امریکی ڈالر بنایا گیا سی ۔
• پہلا امریکی ڈالر 1794ء وچ بنایا گیا جیس وچ 89.25% چاندی تے 10.75% تانبہ ہُندا سی ۔
• امریکہ دے 1792ء دے سکوں توں متعلق قانون دے مطابق اک امریکی ڈالر دے سکے وچ 24.1 گرام خالص چاندی ہُندی سی ۔ 1792ء توں 1873ء تک سونا چاندی توں 15 گنا مہنگا ہُندا سی ۔ امریکا دی دریافت دے بعد جیتوں جیتوں چاندی دی نئی کانیں دریافت ہُندی چلی گئیں چاندی دی قیمت گرتی چلی گئی ۔ اب سونا چاندی توں 50 گنا توں زیادہ مہنگا اے ۔
• سنہ 1900ء وچ امریکا وچ طلائی معیار (گولڈ اسٹینڈرڈ) دا قانون لاگو ہویا جیس اُتے صدر ولیم میک کنلے دے دستخط سن ۔ اس قانون دے تحت صرف سونا کرنسی قرار پایا تے چاندی توں سونے دا تبادلہ روک دتا گیا کیونکہ چاندی دی قیمتیں گر رہی سن تے چاندی دی دستیابی بڑھنے دی وجہ توں وڈے بینکاں دے لئے چاندی اُتے اجارہ داری برقرار رکھنا مشکل ہُندا جا رہیا سی تے کاغذی کرنسی دے رواج نوں مستحکم کرنے دی ان دی کوششیں کامیاب نہیں ہو پا رہی سن ۔ اس قانون دے مطابق 20.67 ڈالر اک ٹرائے اونس (31.1 گرام) سونے دے برابر قرار پائے ۔ 25 اپریل 1933ء نوں امریکا تے کینیڈا نے معیار سونا ترک کر دتا کیونکہ اس سال امریکا وچ عوام پہ سونا رکھنے اُتے پابندی لگیا دی گئی سی ۔
• پہلے سکّے اپنی اصل مالیت دے ہویا کردے سن یعنی ان وچ جتنے دی دھات ہُندی سی اتنی ہی قدر ان اُتے لکھی ہُندی سی ۔ لیکن رفتہ رفتہ سکّے جاری کرنے والی حکومتیں کم قیمت دی دھات اُتے زیادہ قدر لکھنے لگیں ۔ آجکل سِکّوں اُتے لکھی ہوئی قدر ان دی اصل قیمت توں کنیں زیادہ ہُندی اے ۔ ایتوں سکے ٹوکن منی کہلاتے نیں ۔
• جے کسی وجہ توں سکّوں اُتے لکھی ہوئی رقم دھات دی مالیت توں کم ہو جائے تو لوگ سکّے پگھلا کر استعمال دی دوسری دھاتی چیزیں بنا لیتے نیں ۔ 1920ء وچ ہندوستانی روپیا پگھلا کر لوکاں نے وڈی مقدار وچ چاندی ایکسپورٹ دی ۔
• 1947ء وچ جدوں آزادی برطانوی ہند عمل وچ آئی تو پاکستانی کرنسی دا وجود نہ سی اس لئے برطانوی ہند دے روپیا اُتے پاکستان دی مہر لگیا کر استعمال کیتا گیا ۔ 1948 وچ پاکستان نے اپنی کاغذی کرنسی چھاپی تے دھاتی سکّے وی جاری کیتے ۔ اس وقت اک روپیا وچ سولہ آنے ہُندے سن تے ہر آنے وچ چار پیتوں ۔ اک پیسہ تن پائ دے برابر سی یعنی اک روپے وچ 64 پیتوں یا 192 پائی ہُندی سن ۔

سکّے

ہزاروں سال پہلے جو رقم دے طور اُتے استعمال ہُندا سی ۔ پر ایسی چیزوں نوں رقم دے طور اُتے استعمال کرنے وچ ایہ خرابی سی کہ اننیں عرصے تک محفوظ نہیں رکھیا جا سکتا سی اس لئے دھاتوں دا رقم دے طور اُتے استعمال شروع ہویا جو لمبے عرصے تک محفوظ رکھی جا سکتی سن ۔ سونے وچ ایہ خوبی ہُندی اے کہ ایہ موسمی حالات توں خراب نہیں ہُندا ( جیتوں زنگ لگنا ) تے ایہ کمیاب وی اے ۔ اسی وجہ توں دنیا بھر وچ اتوں دولت نوں ذخیرہ کرنے دے لئے (یعنی بچت کرنے دے لئے) چُنا گیا ۔

کرنسی بننے دے لئے ایسی چیز موزوں ہُندی اے جو پائیدار ہو، کمیاب ہو، تے ضخیم نہ ہو ۔ ایہی وجہ اے کہ پچھلی کچھ صدیوں وچ سونے چاندی تانبے کانسی وغیرہ دے سکّے استعمال ہُندے راے ۔ دھاتوں دی اپنی قیمت ہُندی اے تے ایتوں سکّے نوں پگھلا کر دھات دوبارہ حاصل دی جا سکتی اے ۔ ایتوں سکّے نہ کسی حکومتی یا ادارتی سرپرستی دے محتاج ہُندے نیں نہ کسی سرحد دے پابند ۔ ایہ زرِ کثیف یعنی ہارڈ کرنسی کہلاتے نیں ۔ اس دے برعکس کاغذی کرنسی دی اپنی کوئی قیمت نہیں ہُندی بلکہ ایہ حکومت دی سرپرستی دی وجہ توں اوہ قدر رکھدی اے جو اس اُتے لکھی ہُندی اے ۔ ایہ زرِ فرمان یعنی fiat کرنسی کہلاتی اے تے جیتوں ہی حکومتی سرپرستی ختم ہُندی اے ایہ کاغذ دے ڈھیر وچ تبدیل ہو جاندی اے ۔

بنگلہ دیش دے قیام دے وقت اوتھے پاکستانی کرنسی رائج سی جو اپنی قدر کھو چکی سی ۔ اسی طرح صدام حسین دے ہتھوں سقوط کوِیت دے بعد کویتی دینار دی قدر آسمان توں زمین اُتے آ گئی سی ۔ اس توں پتہ چلتا اے کہ ہر کاغذی کرنسی دے پیچھے اک فوجی طاقت کتنی ضروری اے ۔

• آج وی بھارت دا کاغذی روپیہ نیپال تے بھوٹان وچ چلتا اے کیونکہ نیپال تے بھوٹان دے مقابلے وچ بھارت کنیں زیادہ وڈا ملک اے تے اس وجہ توں اس دی کرنسی زیادہ اعتبار رکھدی اے ۔ مضبوط فوجی طاقت کاغذی کرنسی نوں وی مستحکم کردی اے ۔ نیپال تے بھوٹان دی کرنسی بھارت وچ نہیں چلتی ۔
• 1791ء توں 1857ء تک ہسپانایہ دا سکّامتحدہ امریکا وچ قانونی سکّے دے طور اُتے چلتا سی کیونکہ ایہ چاندی دا بنا ہویا سی تے اپنی قدر خود رکھدا سی ۔
• 1959ء تک دبئی تے قطر دی سرکاری کرنسی ہندوستانی روپیا سی جو چاندی دا بنا ہویا ہُندا سی ۔

• 
  سنہ 1739ء دا بنا چاندی دا ہسپانوی ڈالر ۔
• 
  فرانسیسی ایسٹ انڈیا کمپنی نے محمد شاہ رنگیلے (1719ء-1748ء) دے ناں اُتے چاندی دا روپیا جاری کیتا تا کہ شمالی ہندوستان وچ تجارت کر سکیتیاں ۔ ایہ پانڈے چری وچ ڈھالا جاندا سی ۔
• 
  1918 دا بنا ہویا برطانوی عہد دا ہندوستانی روپیا ۔ ایہ اک تولے چاندی دا بنا ہویا سی ۔
• 
  1918 دا بنا ہویا برطانوی عہد دا ہندوستانی روپیا ۔ پچھلا رخ ۔
• 
  پاکستان دا پہلا دھاتی روپیا ۔ ایہ جےچہ چاندی دا روپیا کہلاتا سی پر ایہ نکّل دا بنا ہویا سی تے مقناطیس اُتے چپکتا سی ۔
• 
  پاکستان دا پہلا دھاتی روپیا ۔ پچھلا رخ
• 1795 وچ بنا چاندی دا پہلا امریکی ڈالر ۔ اس وچ دو تولے توں تھوڑی زیادہ خالص چاندی ہُندی سی ۔
  1795 وچ بنا چاندی دا پہلا امریکی ڈالر ۔ اس وچ دو تولے توں تھوڑی زیادہ خالص چاندی ہُندی سی ۔
• 
  1841 وچ ایسٹ انڈیا کمپنی دا جاری کردہ گولڈ مہر ۔ اس اُتے فارسی وچ اک اشرفی لکھیا اے ۔ پہلا سونے دا مہر سکہ شیر شاہ سوری نے جاری کیتا سی جیس دا وزن 10.95 گرام سی تے ایہ چاندی دے 15 روپے دے برابر سی ۔
• 
  ملکہ وکٹورایہ دی تصویر والا برطانوی عہد دا ہندوستانی چاندی دا روپیا ۔ 1862
• 
  1915 ہاف سوورین: عقبی رخ ۔ آدھے پاونڈ یعنی 10 شلنگ دا برطانیا دا سکّاجیس وچ 3.6575 گرام خالص سونا ہُندا سی ۔ ایہ 1817ء توں 1937ء تک کئی مُلکاںوچ استعمال ہُندا رہیا ۔
• 
  ایسٹ انڈیا کمپنی دا جاری کردہ اک روپیا دا سکّہ، 1835،پچھلا رخ ۔
• 
  ریاست بہاولپور (جو پاکستان دا حصہ اے) دا سونے توں بنا اک روپیا جیس اُتے صادق محمد خان (1907–1947) دا ناں درج اے ۔ ریاست بہاولپور وچ چاندی دا روپیا وی استعمال ہُندا سی ۔

عالمی کرنسی دی تریخ

• 1450 توں 1530 تک عالمی تجارت پہ پرتگال دا سکّاچھایا رہیا ۔
• 1530 توں 1640 تک عالمی تجارت پہ ہسپانیہ دا سکّاحاوی رہیا ۔
• 1640 توں 1720 تک عالمی تجارت ولندیزی سکّے دے زیر اثر رہی ۔
• 1720 توں 1815 تک فرانس دے سکّے دی حکومت رہی ۔ 1815 وچ فرانس دے بادشاہ نپولین نوں شکست ہوئی ۔
• 1815 توں 1920 تک برطانوی پاونڈ حکمرانی کردا رہیا ۔
• 1920 توں اب تک امریکی ڈالر نے راج کیتا لیکن اب اسدی مقبولیت تیزی توں گرتی جا رہی اے ۔ ماضی دی کرنسیوں دے برخلاف ایہ چاندی دی نہیں بلکہ کاغذ دی کرنسی اے تے محض امریکی حکومت اُتے اعتماد تے اسدی فوجی دھونس اُتے قائم اے ۔

بینک نوٹ

اصل مضمون: رقعہ مصرف

1892 دی Imperial Ottoman Bank دی اک تصویر ۔ قسطنطنایہ دے اس بینک وچ محافظوں دی نگرانی وچ 13 ٹن سونے دے سکے منتقل کیتے جا راے نیں ۔ بینک نے افریقہ دی سونے دی کانوں دے یورپی شئیر بیچنا شروع کیتے ۔ صرف 3 سال بعد ایتھے بینک رن ہویا تے لوکاں دا خطیر سرمائایہ ڈوب گیا جبکہ بینک مالکان نے خوب خوب کمایا ۔

فائل:Fu2hellf.jpg

مردے دی روح نوں رقم پہنچانے دے لئے چین وچ تدفین دے موقع اُتے ایتوں نوٹ جلائے جاندے نیں ۔ اس نوٹ دی مالیت جےچہ اک ارب اے پر ایہ بہت سَستا ملدا اے ۔ اس اُتے دوزخ دے داروغہ دی تصویر بنی ہوئی اے ۔

دسمبر 1930 ۔ اپنے پیتوں واپس لینے دے لئے بینکِ آف یونائیٹڈ اسٹیٹ دے باہر مجمع لگیا اے ۔

سکّوں دے نظام توں دنیا دا روگٹھ دا کاروبار نہایت کامیابی توں چل رہیا سی پر اس وچ ایہ خرابی سی کہ بہت زیادہ مقدار وچ سکّوں دی نقل و حمل مشکل ہو جاندی سی ۔ وزنی تے ضخیم ہونے دی وجہ توں وڈی رقوم چور ڈانوںوں دی نظروں وچ آ جاندی سن تے سرماایہ داروں دی مشکلات دا سبب بنتی سن ۔ اسدا قابل قبول حل ایہ نکالا گیا کہ سکّوں دی شکل وچ ایہ رقم کسی ایتوں قابل اعتماد شخص دی تحویل وچ دے دی جائے جو قابل بھروسہ وی ہو تے اس رقم دی حفاظت وی کر سکے ۔ ایسا شخص عام طور اُتے اک امیر سونار ہُندا سی جو اک بہت وڈی تے بھاری بھرکم تجوری دا مالک وی ہُندا سی تے اسدی حفاظت دے لئے مناسب تعداد وچ محافظ وی رکھدا سی ۔ اس شخص توں اس جمع شدہ رقم دی حاصل کردہ رسید (نوٹ) دی نقل و حمل آسان وی ہُندی سی تے مخفی وی ۔ سونار دی ان رسیدوں اُتے وی ادائیگی دا ایسا ہی وعدہ لکھیا ہُندا سی جیتوں اب وی بہت توں بینک نوٹوں اُتے لکھیا ہُندا اے ۔ جے ایسا شخص بہت ہی معتبر ہُندا سی تو اسدی جاری کردہ رسید نوں علاقے دے بہت توں لوگ سکّوں دے عوض قبول کر لیتے سن تے ضرورت پڑنے اُتے وہی رسید دکھا کر اس سونار توں اپنے سکّے وصول کر لیتے سن ۔ اس زمانےوچ سنار لوکاں توں رقم دی حفاظت کرنے دا معاوضہ وصول کیتا کردے سن ۔ اس طرح رسید دے طور اُتے کاغذی کرنسی (بینک نوٹ) دا قیام عمل وچ آیا جبکہ سنار معتبر ادارے دے طور اُتے بینکاںوچ تبدیل ہو گئے ۔ ایسی رسیدیں زر نمائندہ کہلاتی نیں کیونکہ ان دی پشت پناہی دے لئے بینکاںوچ اتنا ہی سونا موجود ہُندا اے جتنی رسیدیں بینک جاری کردا اے ۔ ایتوں بینکاںوچ شاعر 'بینک رن' نہیں ہُندا ۔

اس نمائندہ کاغذی کرنسی (زرکاغذ نمائندہ) دا تصور نیا نہیں سی بلکہ ہزاروں سال پہلے وی موجود سی ۔ جاپان تے آس کول دے علاقوں وچ مذہبی عبادت گاہوں (پگوڈا) وچ اناج ذخیرہ کرنے دے وڈے وڈے گودام موجود ہویا کردے سن جنہاں وچ لوگ اپنا اناج جمع کردے کاغذی رسید حاصل کر لیتے سن تے پھر منڈی وچ لین دین دے لئے ان ہی رسیدوں دا آپس وچ تبادلہ کر لیتے سن ۔ پگوڈا وچ اناج جمع کرانے والے نوں وی اجرت ادا کرنی پیندی سی ۔

شروع شروع وچ تو بینک اتنی ہی رسیدیں جاری کردے راے جتنی رقوم دھاتی سکّوں دی شکل وچ ان دے کول جمع دی جاندی سن پر بعد وچ جدوں لوکاں دا اعتماد ان رسیدوں اُتے بڑھتا چلا گیا تے بینک توں اپنے سکّے طلب کرنے دا رجحان کم ہُندا چلا گیا تو بینک اپنے کول جمع شدہ دھات توں زیادہ مالیت دی رسیدیں جاری کرنے لگے جو اندی اپنی اضافی آمدنی بن جاندی سن ۔ اس طرح ماضی وچ بینکاںنے خوب خوب لُوٹا تے مناسب وقت آنے اُتے اوہ ساری دولت سمیٹ کر منظر عام توں غائب ہو گئے ۔ امریکہ دی تریخ ایتوں بینک فراڈوں توں بھری پئی اے (11 دسمبر 1930 نوں نیویارک دا تیسرا سب توں وڈا بینک، بینک آف یونائیٹڈ اسٹیٹ، بند ہو گیا ۔ اگلے سال ستمبر اکتوبر دے دو مہینوں وچ 800 مزید بینک بند ہوئے ۔ ) ۔ صرف بینکاںنے ہی نہیں بلکہ حکومتاں نے وی عوام تے دوسرے ممالک دی حکومتاں نوں خوب اُلّو بنایا ۔ اسدی تازہ ترین مثال پہلے تو حکومت امریکہ دا 24 جون 1968 نوں سلور سرٹیفیکٹ دے بدلے چاندی واپس کرنے توں انکار کرنا تے پھر اگست 1971 وچ 35 ڈالر وچ اک اونس سونا واپس کرنے دے وعدے توں مُکرنا سی ۔

پاکستانی کاغذی کرنسی اُتے تحریر وعدہ
بینک دولت پاکستان اک ہزار روپیا حامل ٰہذا نوں مطالبے اُتے ادا کرے گا
پاکستان دے ہزار روپیا دے بینک نوٹ اُتے لکھے اس وعدے دا مطلب ایہ اے کہ اسٹیٹ بینک کاغذ دی اس رسید یا نوٹ دے بدلے چاندی دے 1000 روپے ادا کرے گا ۔ چاندی دا روپیا پاکستان بنتے وقت رائج سی ۔ لیکن اب لوگ وی چاندی دا روپیا بھول چکے نیں تے اسٹیٹ بینک وی چاندی دے سکّے دی ادائیگی نہیں کر سکتا ۔ پاکستان دا 1948ء دا بنا ہویا اک روپے دا دھاتی سکّاجےچہ ماضی دے دھاتی روپے دی طرح چاندی دا ہی سمجھا جاندا سی پر درحقیقت اوہ نکّل دا بنا ہویا سی تے وزن وچ اک تولے توں قدرے کم، 11.1 گرام دا سی ۔ لفظ روپیا سنسکرت زبان دے لفظ روپا توں ماخوذ اے جیسدے معنی نیں چاندی ۔

ہندوستان تے کاغذی کرنسی

ہزاروں سال توں کرنسی سونے چاندی دے سکّوں اُتے مشتمل ہویا کردی سی کیونکہ لوگ اپنی مرضی دی چیز بطور کرنسی استعمال کرنے دا حق رکھدے سن ۔ لیکن بعد وچ حکومتیں قانون بنا کر لوکاں نوں مخصوص کرنسی استعمال کرنے اُتے مجبور کرنے لگیں ۔ ایہ سلسلہ آج وی جاری اے ۔

جدوں بینکاری نوں عروج ہویا تو بینکاںنوں اندازہ ہویا کہ کاغذی کرنسی دے رواج نوں فروغ دینے توں بینکاںنوں کس قدر زیادہ منافع ہو سکتا اے ۔ مرکزی بینک چونکہ سونا تے چاندی بنا نہیں سکدے اس لئے اوہ سونے چاندی توں بنی کرنسی نوں کنٹرول وی نہیں کر سکدے ۔ اس لئے مرکزی بینک سونے چاندی نوں بطور کرنسی استعمال کرنے دے سخت خلاف ہُندے نیں ۔ مرکزی بینک ہمیشہ اک ایسی کرنسی چاہندے نیں جتوں اوہ پوری طرح کنٹرول کر سکیتیاں تاکہ بے حد امیر تے طاقتور بن سکیتیاں تے ایہ کرنسی صرف کاغذی کرنسی ہو سکتی سی کیونکہ کاغذی کرنسی جتنی چانیں اتنی چھاپی جا سکتی اے ۔ اس طرح دولت تخلیق کرنے دا اختیار بینکاراں دے ہتھ وچ آ جاندا اے ۔ لیکن مشکل ایہ سی کہ برطانایہ وچ تو بادشاہ نے قانون بنا کر لوکاں نوں بینک آف انگلینڈ دی چھاپی ہوی کاغذی کرنسی استعمال کرنے اُتے مجبور کر دتا سی جو بعد وچ اوتھے پوری طرح رائج وی ہو گئی سی لیکن دنیا دے کئی ممالک وچ کاغذی کرنسی مقبول نہ ہو سدی کیونکہ اوتھے لوگ سونے چاندی اُتے زیادہ اعتبار کردے سن تے کاغذی نوٹ نوں شک دی نگاہوں توں دیکھدے سن ۔ اس وچ چین ، ہندوستان تے امریکہ وی شامل سن ۔ برطانیا وچ بینک آف انگلینڈ دی کاغذی کرنسی نوں 1718 توں "لیگل ٹینڈر" (قانونی کرنسی) دا درجہ حاصل سی ۔ ان بینکاںنے بہت آہستہ آہستہ لوکاں نوں کاغذی کرنسی دے استعمال دی عادت ڈال دی تے مختلف مواقع اُتے ایتوں قوانین نافذ کروائے جو لوکاں نوں کاغذی کرنسی استعمال کرنے اُتے مجبور کرو ۔ مختلف طلائی معیار (گولڈ اسٹینڈرڈ) اِنہاں ہی قوانین دی مثالیں نیں ۔

جدوں انگریز ہندوستان آیا تو ایتھے دی دولت لوٹنے دے لئی کاغذی نوٹ نوں رواج دینے دی کوشش وچ لگ گیا ۔ ہندوستان باقی دنیا نوں بہت زیادہ مالیت دا سامان تجارت برآمد کردا سی جبکہ درآمدات کم سن ۔ یعنی تجارت دا توازن ہندوستان دے حق وچ سی ۔ انگریزوں نوں اس مال دے بدلے ہندوستان دے لوکاں نوں سونا یا چاندی ادا کرنی پیندی سی جو اوہ نہیں دینا چاہندے سن ۔ انگریزوں دی خواہش سی کہ جے ہندوستان وچ وی کاغذی نوٹ دا رواج پڑ جائے تو صرف کاغذ چھاپ چھاپ کر مال خریدا جا سکتا اے ۔ اس وقت ہندوستانیوں نوں بینکاری تے کاغذی نوٹوں دا بالکل تجربہ نہیں سی جبکہ انگریز اس وچ ماہر سی ۔ ہندوستان دے لوکاں نوں بینکاری دی عادت ڈالنے دے لئے ایسٹ انڈیا کمپنی دے زمانے توں ہی ڈاک خانوں وچ پوسٹل سیونگ بینک بنائے گئے جنہاں توں متوسط تے نچلے طبقے دے کول محفوظ سونا چاندی بٹورنا ممکن ہو گیا ۔ 1879 وچ ان پوسٹل سیونگ بینکاںدی جانب توں 4 فیصد توں زیادہ سود دتا جاندا سی جو بعد وچ کم ہُندا چلا گیا ۔ اس زمانے وچ افراط زر بہت کم ہونے دی وجہ توں ایہ اک معقول منافع سی ۔

1841 وچ ایسٹ انڈیا کمپنی دا جاری کردہ گولڈ مہر ۔ اس اُتے فارسی وچ اک اشرفی لکھیا اے ۔ جدوں انگریز ہندوستان وچ آیا سی تو سونا ہندوستانیوں دے کول سی تے کاغذی کرنسی انگریزوں دے کول سی ۔ جدوں انگریز ایتھے توں گیا تو سونا انگریزوں دے کول سی تے کاغذی کرنسی ہندوستانیوں دے کول سی ۔

سلور اسٹینڈرڈ

انگریز چونکہ ہندوستان توں سونا بٹورنا چاہندا سی اس لئے اس نے صرف چاندی دے روپے نوں سرکاری کرنسی قرار دتا حالانکہ اس وقت برطانیا وچ گولڈ اسٹینڈرڈ نافذ سی ۔ 1835 وچ انہاں نے معیارِ نقرہ دا قانون (سلور اسٹینڈرڈ) نافذ کیتا جیس دے مطابق چاندی دا روپیا سرکاری سکّابن گیا ۔ ایہ سکّاپہلے ہی توں بمبئی تے مدراس وچ رائج سی ۔ سونے تے چاندی دے ان سکوں دا وزن اک تولہ یعنی 180 گرین (grain) ہُندا سی تے ایہ 22 قیراط دے ہُندے سن ۔ ایسٹ انڈیا کمپنی دے جاری کردہ ان چاندی دے سکوں نے جلد ہی مقبولیت حاصل کر لی تے پہلے توں رائج دو درجنہاں طرح دے چاندی دے روپے معدوم ہو گئے ۔ حکومت عوام توں سونے دا سکّاقبول تو کر لیتی سی پر عوام نوں سونا دینے دی پابند نہیں سی ۔ اسی قانون وچ اشرفی (گولڈ مُہر) دی قیمت 15 چاندی دے روپے دے برابرطے کیتی گئی پر پھر وی اس قانون دا ناں گولڈ اسٹینڈرڈ نہیں رکھیا گیا ۔ اس قانون دے ذریعے لوکاں دی توجہ چاندی اُتے مرکوز کروا کر انگریز حکومت نے وڈی مالیت وچ زیر گردش سونے دے سکے اپنے کول ذخیرہ کر لئی جو بعد وچ انگلستان بھجوا دیے گئے ۔

اس وقت کاغذی کرنسی "پریزیڈنسی بینک آف بنگال" جاری کردا سی ۔ در حقیقت ایہ بینک 1809 توں کاغذی کرنسی جاری کر رہیا سی پر اوہ ہندوستان وچ مقبول نہیں ہو رہی سی تے قانونی کرنسی دا درجہ نہیں رکھدی سی ۔ بمبئی وچ کاغذی کرنسی 1840 وچ تے مدراس وچ 1943 وچ جاری کیتی گئی ۔ اس وقت اک علاقے دی کاغذی کرنسی دوسرے علاقے وچ نہیں چلتی سی ۔ 1903 وچ پہلی دفعہ تجرباتی طور اُتے 5 روپے دے نوٹ نوں (جو سب توں چھوٹا نوٹ سی) پورے ہندوستان وچ قابل قبول بنایا گیا ۔ پھر 1910 توں دس روپے تے پچاس روپے دا نوٹ وی پورے ہندوستان وچ قبول کیتا جانے لگیا ۔ 1911 وچ سو روپے دا نوٹ وی ہر علاقے وچ چلنے لگیا ۔ اُسی وقت توں ہی عالمی بینکاراں دی خواہش اے کہ پوری دنیا وچ اک ہی کرنسی رائج ہو جائے پر یورپ دے علااوہ کنیں کامیابی نہیں ملی اے ۔ یورپ دے وی سارے ممالک یورو اپنانے اُتے آمادہ نہیں نیں ۔

سنہ	پاونڈ دا ایکسچینج ریٹ	24 قیراط سونے دی قیمت
1835	10 روپے دا اک پاونڈ
نومبر 1864	10 روپے دا اک پاونڈ	15.93 روپیا فی تولہ
26 جون 1893	15 روپے دا اک پاونڈ	23.90 روپیا فی تولہ
1917	10 روپے دا اک پاونڈ
1927	ساڑھے 13 روپے دا اک پاونڈ

1861 وچ ہندوستان وچ کاغذی کرنسی دا قانون نافذ ہویا ۔ اس قانون دے ذریعے دوسرے بینکاںدا کاغذی نوٹ چھاپندا اختیار ختم کر دتا گیا تے اب ایہ حق حکومت دے کول آگیا تے ہندوستانی حکومت مارچ 1935 تک نوٹ چھاپتی رہی ۔ اسدے بعد پہلی اپریل 1935 توں نوٹ چھاپندا اختیار نئے بنے ریزرو بینک آف انڈیا نوں بخش دتا گیا جو اک نجی مرکزی بینک سی تے عملی طور اُتے بینک آف انگلینڈ دی ہندوستانی شاخ سی ۔ اس دے بعد ہندوستان دی برطانوی حکومت کول صرف اک روپے دے نوٹ چھاپن دا اختیار باقی رہیا ۔

چاندی دا روپیا بناون وچ برطانوی حکومت نوں 42 فیصد منافع (Seigniorage) ہُندا سی ۔ 1913 وچ جان مینارڈ کینز نے لکھیا کہ ایہ روپیا بینک نوٹ ہی سی پر کاغذ دی بجائے چاندی اُتے چھاپا جاندا سی ۔
1848 توں 1855 دے درمیان امریکا وچ کیلیفورنیا دے مقام توں 2200 ٹن سونا نکالا گیا جیس توں سونے دی قیمتیں عارضی طور اُتے گر گئیں ۔ لیکن بعد دے سالوں وچ چاندی دی بے شمار کانیں دریافت ہوئیں تے 1873 توں چاندی دی قیمت گرنے لگی ۔ 1892 وچ امریکا نے چاندی دا قانونی کرنسی دا درجہ ختم کر دے صرف سونے نوں قانونی کرنسی قرار دتا ۔ اسدے پیچھے بینک آف انگلینڈ دا ہتھ سی ۔

ٹکسالوں دی بندش

26 جون 1893 وچ ہندوستان دی برطانوی حکومت نے چاندی دا سکّا بناون والے ٹکسال بند کروا دتے تاکہ نہ چاندی دا سکق مناسب مقدار وچ دستیاب ہووے نہ لوگ اوہنوں استعمال کر سکن ۔ سونے دا سکا (اشرفی) انگریز پہلے ای سمیٹ کے غایب کر چکیا سی ۔ ہُن ہندوستان وچ لوکاں دے کول لین دین دے لئے کاغذی کرنسی استعمال کرنے دے سوا کوئی چارہ نہ رہیا ۔ اس طرح 1835 وچ سرکار دا بنایا ہویا سلور اسٹینڈرڈ 1893 وچ بحقِ کاغذی کرنسی ختم کر دتا گیا ۔ اس دے باوجود عوام وچ سونے تے چاندی دے سکوں دی طلب برقرار رہی ۔ حکومت ول توں کئی بار ایہ عندیا دتا گیا کہ حکومت چاندی دا سکہ بحال کرنے دا ارادہ رکھدی اے پر اس اُتے عمل نہ کیتا گیا ۔
ٹکسالوں دی بندش دی وجہ توں چاندی دے روپے دی دستیابی کم ہو گئی تے اس دے نتیجے وچ پاونڈ دے مقابلے وچ روپیا مہنگا ہونے لگیا ۔ اس طرح ہندوستانی مال برطانیا لئی مہنگا ہونے لگیا ۔ روپے دی قدر گرانے لئی 1998 تک پنج سالوں وچ حکومت نے 4 کروڑ چاندی دے روپے جاری کیئے ۔

پوسٹ کارڈ اُتے چھپی ممبئی دی ٹکسال دی تصویر

سنہ	چاندی دی قیمت ۔ پنس فی اونس
1892–93	40 پنس(3 شلنگ 4 پنس)
1893–94	33.3 پنس
1894–95	29 پنس
1895–96	30 پنس(2 شلنگ 6 پنس)
ستمبر 1917	55 پنس

پہلی جنگ عظیم شروع ہُندے ہی ہندوستان وچ لوکاں دا کاغذی کرنسی اُتے شک بڑھ گیا تے اگست 1914 وچ صرف چار دنوں وچ حکومت نوں کاغذی نوٹوں دے بدلے 20 لکھ پاونڈ (3 کروڑ روپے) دی مالیت دے سونے دے سکے عوام نوں ادا کرنے پڑے ۔ اسدے بعد سونے وچ ادائیگی روک دی گئی لیکن چاندی دی ادائیگی جاری رہی ۔ صرف پنج سالوں وچ حکومت ہند نوں دوسرے ممالک توں 53 کروڑ اونس (16600 ٹن) چاندی خریدنی پئی تے دیڑھ ارب چاندی دے روپے جاری کرنے پڑے ۔ کاغذی کرنسی نوں مزید مقبول بناون تے چاندی اُتے توں بوجھ ہٹانے دے لئے 1917 وچ حکومت ہند نے اک روپے تے ڈھائی روپے دے نوٹ جاری کیتے ۔ اس توں پہلے سب توں چھوٹا نوٹ پنج روپے دا سی ۔ ستمبر 1917 وچ چاندی دی قیمت (جو 1893 توں 34 پنس فی اونس توں کم رہی سی) بڑھ کر 55 پنس فی اونس ہو گئی تے لوکاں نے سکے پگھلا کر چاندی دے زیورات بناون شروع کر دیے ۔ 1835 توں اِس وقت تک پنج ارب (یعنی 60 ہزار ٹن) چاندی دے سکے بنائے جا چکے سن جنہاں دے پگھلا دیئے جانے دا خطرہ موجود سی ۔ اس لئے حکومت نوں مجبوراً ہندوستانی روپے دی قیمت وچ اضافہ کرنا پڑا تے اس طرح اک پاونڈ 15 روپے توں گر کر 10 روپے کےبرابر ہو گیا ۔ 23 اپریل 1918 نوں امریکی حکومت نے Pittman Act بنا کر امریکی عوام دی تقریباً 52 کروڑ اونس چاندی ضبط کر لی (بہ عوض کاغذی کرنسی) تے اتوں ہندوستان بھیج دتا تاکہ ہندوستان وچ کاغذی کرنسی دی ساکھ بہتر ہُندی جائے تے چاندی اُتے توں بوجھ کم ہو جائے ۔

ہندوستانی کرنسی- لکھ روپے
کل کرنسی وچ کاغذی کرنسی دی فیصد مقدار	کتنے کاغذی روپے گردش وچ سن	کتنے چاندی دے روپے گردش وچ سن	کتنے نئے چاندی دے روپے جاری ہوئے	مالی سال
16	2379	12859	1360	1900–1901
16	2424	12649	204	1901–1902
19	2887	12428	60	1902–1903
19	3154	13565	1142	1903–1904
19	3373	14247	688	1904–1905
20	3790	15569	1611	1905–1906
19	4120	17241	2288	1906–1907
18	3865	17592	1548	1907–1908
20	3923	16075	2	1908–1909
21	4651	17242	8	1909–1910
21	4568	17404	-42	1910–1911
22	5324	18441	-7	1911–1912

برطانایہ وچ 1821 توں سونے دے سکّے قانونی کرنسی دا درجہ رکھدے سن ۔ امریکا آسٹریلیا تے کینیڈا وچ وی ایہ بہت مقبول سن ۔ فرانس تے جرمنی دی جنگ (1870–1871) وچ فرانس دی شکست دے بعد جرمنی نے فرانس توں تاوان جنگ 5 ارب فرانک دا لگ بھگ 20 فیصد (تقریباًًً 325 ٹن) سونے دی شکل وچ وصول کیتا تے اپنی کرنسی نوں چاندی توں ہٹا کر سونے دی کرنسی اختیار دی کیونکہ چاندی دی مقبولیت گِرانی سی ۔ لیکن اسی دوران ہندوستان وچ برطانوی راج صدیوں توں رائج سونے دی کرنسی ہٹا کر چاندی دی تے پھر کاغذ دی کرنسی نافذ کرنے وچ مصروف رہیا ۔ جولائی 1926 وچ حکومت ہی دے بنائے ہوئے Hilton Young Commission نے وی ہندوستان وچ حقیقی گولڈ اسٹینڈرڈ دی سفارش دی پر حکومت نے نظر انداز کر دی ۔

چاندی دی کرنسی دی موجودگی وچ مرکزی بینکاراں نوں کاغذی کرنسی دا رواج عام کرنے وچ سخت دشواری دا سامنا سی ۔ بینکار جانتے سن کہ صدیوں توں لوگ چاندی وچ بچت کردے آئے نیں ۔ 1869 وچ بیرون الفانسو ڈی روتھشیلڈ نے کہیا سی کہ "ہوچ چاندی دی کرنسی نوں مکمل طور اُتے ختم کرنا پڑے گا تاکہ دنیا دے سرمائے (capital) دا وڈا حصہ برباد کیتا جا سکے ۔ ایہ بہت وڈی تباہی ہو گی ۔ " اس دے بعد جرمنی وچ چاندی دی ٹکسالیں 1871 وچ بند دی گئیں ۔ امریکا وچ ایہ 1873 وچ بند ہوئیں جیس دے بعد 1874 توں چاندی دی قیمت گرنا شروع ہوئی ۔ 1879 وچ یورپ وچ Latin Monetary Union نے وی چاندی دی آخری ٹکسال بند کر دی تے اسی سال امریکا وچ حکومت نے کاغذی کرنسی دے بدلے چاندی دی بجائے سونا واپس کرنا شروع کیتا ۔ ہندوستان وچ چاندی دی ٹکسالوں نوں 1893 وچ بند کیتا گیا ۔ چین نے چاندی دی ٹکسالیں بند کرنے توں انکار کر دتا تے اوتھے چاندی دی ٹکسالیں 1935 تک سکے بناتی رنیں ۔ 1879 توں 1935 تک چاندی دی قیمت سونے دے مقابلے وچ پنج گنا کم ہو گئی ۔ چاندی دی کرنسی نوں ختم کر دے کاغذ نوں کرنسی بناون وچ اک خفایہ تنظیم The Pilgrims Society نے نہایت اہم کردار ادا کیتا سی ۔

پہلی جنگ عظیم دے بعد 1932 وچ ہندوستان دی برطانوی حکومت نے ہندوستان دی ساری چاندی جمع کر دے یک لخت بین الاقوامی مارکیٹ وچ چھڈ دی جیس توں چاندی دی قیمت بہت گر گئی تے اس طرح چین نوں وی ٹکسالیں بند کرنے اُتے مجبور کیتا جا سدا ۔

ٹکسالوں دی بندش توں پہلے ٹکسالیں اجرت دے عوض عوام توں چاندی لے کر اتوں سکوں وچ تبدیل کر دتا کر تی سن تے اتوں Free silver کہندے سن کیونکہ سکے بنوانے دی کوئی حد مقرر نہ سی ۔ بندش دے بعد ایہ سہولت عوام توں چھین لی گئی لیکن حکومت دے کول ایہ حق برقرار رہیا ۔

گولڈ اسٹینڈرڈ

گولڈ اسٹینڈرڈ توں مراد ایسی کاغذی کرنسی سی جتوں سونے وچ تبدیل کیتا جا سدے ۔ یا دوسرے الفاظ وچ گولڈ اسٹینڈرڈ مالیاتی نظام دی اک قسم سی جیس وچ اک کاغذی روپیہ،(یا ڈالر، پاونڈ وغیرہ) سونے دی اک مخصوص مقدار دی نمائندگی کیتا کردا سی ۔ یعنی کاغذی روپیا سونے دے سکے دی رسید یا ٹوکن دی حیثیت رکھدا سی نہ کہ fiat کرنسی دی ۔
گولڈ اسٹینڈرڈ دا قانون مرکزی بینکاںدی جانب توں ان سونے دے سکّوں دی بجائے کاغذی کرنسی دا استعمال زیادہ توں زیادہ قابل قبول بناون دی غالباً پہلی تے وڈی حد تک کامیاب کوشش سی ۔ لوگ ایہ سمجھ کر کاغذی کرنسی قبول کرنے لگے کہ اسدے بدلے جدوں چانیں بینک توں سونے دے سکّے حاصل کر سکدے نیں ۔

گولڈ اسٹینڈرڈ کب نافذ ہویا
ملک	سال
برطانیہ	1821
جرمنی	1871
سوئیڈن	1873
فرانس	1874
بیلجیئم	1874
اٹلی	1874
سویٹزرلینڈ	1874
ہولینڈ	1875
آسٹریا	1892
جاپان	1897
روس	1898
امریکہ (عملاً)	1873
امریکہ (قانوناً)	1900

گولڈ اسٹینڈرڈ دی اقسام

لگ بھگ 500 سال پہلے تک گولڈ اسٹینڈرڈ توں مراد اوہ قوانین ہُندے سن جو سونے دے سکے دا صرف وزن تے خالصیت (قیراط) بیان کردے سن ۔ لیکن بعد وچ گولڈ اسٹینڈرڈ دے ناں توں ایتوں قوانین بنائے جانے لگے جو کاغذی کرنسی نوں سونے دا متبادل قرار دیندے سن ۔

• طلائی نقدی معیار: (Gold specie standard) اتوں کلاسیدی گولڈ اسٹینڈرڈ وی کہندے نیں ۔ اس وچ اک کاغذی روپیا اک چاندی دے روپے دے برابر ہُندا سی تے 15 چاندی دے روپے اک سونے دے سکّے (طلائی مہر یا اشرفی) دے برابر سن ۔ ایہ اوہ زمانہ سی جدوں برطانوی ہندوستان وچ صرف سونے چاندی تانبے وغیرہ دے سکّے چلتے سن تے انگریز حکومت کاغذی کرنسی دا رواج شروع کر رہی سی ۔ کاغذی کرنسی پہ اعتبار بڑھانے دے لئی شروع شروع وچ تو لوکاں نوں بینک توں کاغذی روپیا دے بدلے سونا یا چاندی دے دی جاندی سی پر رفتہ رفتہ ایہ مشکل تر ہُندا چلا گیا تے بالآخیر بالکل ہی ختم ہو گیا ۔ برطانیا وچ ایہ نظام 1821 توں پہلی جنگ عظیم (اگست 1914) تک چلا ۔ 1914 وچ امریکا وچ فیڈرل ریزرو دے آغاز دے بعد کلاسیدی گولڈ اسٹینڈرڈ دا خاتمہ ہو گیا ۔

کلاسیدی گولڈ اسٹینڈرڈ وچ مندرجہ ذیل چھ خوبیاں موجود سن جو رفتہ رفتہ ختم ہُندی چلی گئیں تے گولڈ اسٹینڈرڈ محض فراڈ بن کر رہ گیا ۔

1. کاغذی کرنسی دا تعلق سونے دے طے شدہ وزن توں سی ۔
2. سونے دے سکے گردش وچ سن ۔
3. کاغذی کرنسی سونے دے سکّوں وچ با آسانی تبدیل دی جا سکتی سی ۔
4. دوسرے سکے (مثلاً چاندی دے سدے) سونے دے سکوں دے ماتحت سن ۔
5. سونے دے سکے پگھلانے اُتے کوئی پابندی نہیں سی ۔
6. سونے دی کسی وی شکل وچ درآمد تے برآمد اُتے کوئی پابندی یا ٹیکس نہیں سی ۔

ہندوستان وچ قانون تو گولڈ اسٹینڈرڈ دا بنا سی لیکن چند سالوں بعد ہی عملی طور اُتے "گولڈ ایکسچینج اسٹینڈرڈ" رواج دے دتا گیا تے حقیقی گولڈ اسٹینڈرڈ دے تقاضے شاعر وی پورے نہ ہو سکے ۔ حقیقی طلائی معیار وچ سونا چاندی بغیر کسی روک ٹوک دے عوام دی دسترس وچ ہُندا اے کیونکہ سونے چاندی دے سکے گردش وچ ہُندے نیں ۔ برطانیا وچ طلائی معیار دا قانون 1816 وچ بنا سی جیس دے بعد اگلے سال سونے دا سکہ "سوورین" (sovereign) جاری کیتا گیا جو 22 قیراط سونے توں بنا سی تے اس وچ 7.322 گرام خالص سونا ہُندا سی ۔ ایہ اک پاونڈ یعنی 20 چاندی دے شلنگ دے برابر سی ۔ نومبر 1864 وچ اسدی قیمت 10 ہندوستانی روپے دے مساوی قرار دی گئی سی ۔ (یعنی سوورین دی شکل وچ 24 قیراط سونے دی قیمت لگ بھگ 15.93 روپیا فی تولہ سی ) ۔ 26 جون 1893 نوں سوورین دی قیمت بڑھا کر 15 روپے قرار دی گئی ۔ (یعنی لگ بھگ 24 روپے فی تولہ)

• طلائی تبدل معیار: (Gold exchange standard) ۔ اپنے ناں دی مماثلت دے باوجود گولڈ اسٹینڈرڈ تے گولڈ ایکسچینج اسٹینڈرڈ وچ زمین آسمان دا فرق اے لیکن دونے اک ہی سلسلے دی کڑیاں نیں یعنی قابل تخلیق کرنسی نوں رائج کرنا ۔ گولڈ ایکسچینج اسٹینڈرڈ دے نظام وچ صرف امریکا تے برطانیا نوں “ریزرو ممالک“ دا درجہ دتا گیا جندے لیئے سونے دا ذخیرہ رکھنا “ضروری“ سی جبکہ باقی ممالک لئی ڈالر یا پاونڈ دا ذخیرہ سونے دے ذخیرے دے مساوی قرار دتا گیا وجہ ایہ دسی گئی کہ دنیا وچ اتنا سونا دستیاب نہیں اے کہ ہر ملک دا سینٹرل بینک اپنا سونے دا ذخیرہ بنا سکے ۔
  اس حکمت عملی نوں “سونے دی کفایت شعاری“ دسیا گیا ۔

گولڈ ایکسچینج اسٹینڈرڈ دے نظام وچ سونے چاندی دے سکّے گردش وچ نہیں ہُندے سن تے حکومت اس بات دی ضمانت دیتی سی کہ کاغذی روپیا دے بدلے اک مقررہ مقدار وچ سونا یا چاندی دی جائے گی جو حکومت (یا مرکزی بینک) دے کول محفوظ رکھی ہُندی سی ۔ اس زمانے وچ لوکاں دا بینک توں کاغذی روپیا دے بدلے سونا یا چاندی حاصل کرنا بہت مشکل بنا دتا گیا سی ۔ اب سونا چاندی عوام دی دسترس توں نکل گیا سی کیونکہ اب بینک دی روک ٹوک درمیان وچ آ گئی سی ۔ تریخ گواہ اے کہ اس ضمانت دی آڑ وچ امریکا تے برطانیا دے مَرکزی بینکاںنے دنیا بھر دے عوام دا سونا چاندی وڈی مقدار وچ ہڑپ کر لیا ۔ ہندوستان دی برطانوی حکومت نے اس دوران وڈی مقدار وچ سونا ہندوستان توں انگلستان بھیجا تے اس طرح ہندوستان وچ سونے دی قلّت پیدا ہو گئی سی جیس نوں چھپانے دے لئے اصلی سکّوں دی جگہ کاغذی کرنسی نوں ہی قانونی کرنسی قرار دتا گیا ۔ ہندوستان وچ گولڈ ایکسچینج اسٹینڈرڈ 1898 وچ Fowler Report دے بعد باضابطہ طور اُتے نافذ کیتا گیا تے اک ہندوستانی روپیا اک شلنگ تے چار پینس (1s 4d) دے برابر قرار دتا گیا ۔ ایہ درحقیقت اسٹرلنگ ایکسچینج اسٹینڈرڈ سی ۔

1845 توں 2013 تک مرکزی بینکاں دے کول کُل سونا (میٹرک ٹن وچ) ۔ جیتوں جیتوں کاغذی کرنسی دا رواج بڑھتا چلا گیا عوام دے کول موجود سونے دے سکے مرکزی بینکاںدی تجوریوں وچ منتقل ہُندے چلے گئے ۔ عالمی جنگوں تے گریٹ ڈپریشن دے دوران وی مرکزی بینکاںدا سونا بڑھتا ہی رہیا ۔ 1965 وچ ایہ مقدار لگ بھگ 38500 ٹن سی ۔ 1875 وچ امریکی بینکاں دے کول کل سونا محض 50 ٹن سی ۔

برطانایہ وچ اس نظام نوں لانے دی وجہ ایہ سی کہ پہلی جنگ عظیم دے بعد برطانیا پہ 85 کروڑ پاونڈ دا قرضہ چڑھ چکیا سی تے حکومت دے اخراجات دا 40 فیصد سود ادا کرنے اُتے خرچ ہُندا سی ۔ (سو سال بعد آج برطانیا پہ 31 ارب پاونڈ دا قرضہ اے) ۔ برطانیا وچ ایہ نظام صرف 6 سال (1925 توں 1931 تک) چل سدا ۔ مئی 1931 وچ آسٹریا دے سب توں وڈے بینک وچ بینک رن ہویا تے اوہ بینک ناکام ہو گیا ۔ ایہ بینک رن اسی سال جرمنی تے برطانیا تک پہنچ گیا ۔ 19 ستمبر 1931 وچ برطانیا نے ایہ نظام ختم کر دتا جیس توں برطانوی پاونڈ دی قیمت وڈی تیزی توں گری ۔ چونکہ ہندوستانی روپیا پاونڈ توں منسلک سی اس لئے روپے دی قدر وی بہت کم ہو گئی ۔ صرف تن چار مہینوں وچ ہندوستان وچ سونے دی قیمت 45 فیصد اضافہ دے بعد لگ بھگ 32 روپے تولہ ہو گئی ۔ ایہ سب مرکزی بینکاںدی جانب توں ذخیرہ شدہ سونے دی مالیت توں کنیں زیادہ نوٹ چھاپندا نتیجہ سی ۔ اس سارے بحران وچ مرکزی بینکاںنے خوب خوب کمایا ۔
جیمز ریکارڈز اپنی کتاب “کرنسی دی موت“ وچ گولڈ ایکسچینج اسٹینڈرڈ دے بارے وچ لکھدے نیں: گولڈ ایکسچینج اسٹینڈرڈ اک جانب حقیقی گولڈ اسٹینڈرڈ دی سنہری نقل سی تو دوسری جانب اک بہت ہی وڈا فراڈ وی سی ۔ …

مالیات دی دنیا وچ مبہم تے ذو معنی اصطلاحات دا استعمال بہت عام اے ۔ گولڈ ایکسچینج اسٹینڈرڈ وچ لفظ ایکسچینج توں مراد بل آف ایکسچینج سی جو اک بینک ڈرافٹ ہُندا سی تے اس زمانے وچ بین الاقوامی ادائیگیوں وچ بہت استعمال ہُندا سی ۔ گولڈ ایکسچینج اسٹینڈرڈ دا لب لباب ایہ سی کہ سونے دے بدلے کاغذ لے لو ۔ عوام نوں جےچہ کاغذی رسید دے بدلے سونا نہیں دتا جاندا سی پر اب وی عوام دا سونے اُتے حق تسلیم کیتا جاندا سی ۔

• طلائی سلاخ معیار: (Gold bullion standard) اس نظام وچ عام آدمی دے لئے کاغذی کرنسی دے بدلے بینک توں سونے دا سکہ لینے دا حق ہی ختم کر دتا گیا ۔ صرف چند امیر لوکاں دے کول ایہ حق باقی رہ گیا جو دوسرے ممالک توں تجارت کردے سن تے یک مشت 400 اونس (لگ بھگ ساڑھے بارہ کلو) دی سونے دی اٹ خرید سکدے سن ۔ اس نظام نوں پہلی دفعہ رکارڈو نے تجویز کیتا سی پر ان تجاویز اُتے عمل اسدی موت دے سو سال بعد ہویا ۔

بعد وچ ریزرو بینک آف انڈیا دے گورنر بننے والے سر چنتا من راو دیشمکھ نے ہندوستان وچ برطانوی حکومت دی پالیسیوں اُتے تنقید کردے ہوئے کہیا سی کہ "ایسی اصلاحات دے بعد انڈیا آفس اس طرح دا نا ممکن کاروبار ہو سکنے دے بارے وچ اندھا اے تے بے چارے مالیاتی حکام نوں اسمبلی وچ کھڑے ہو کر اُنہاں پالیسیوں دا دفاع کرنا پیندا اے جننیں اوہ خود وی غلط سمجھتے نیں تے جندے نقصانات وڈے واضح ہُندے نیں" ۔ سرکاری اعداد و شمار دے مطابق اپریل 1932 توں مارچ 1941 تک ہندوستان دی برطانوی حکومت نے 1337.5 ٹن سونا برطانیا بھیجا جیسدی اُس وقت مالیت 375 کروڑ روپے سی ۔ اُس وقت اس سونے دی اوسط قیمت 33 روپے فی تولہ توں وی کم سی ۔ اس سونے توں بینک آف انگلینڈ نوں سونے دا ذخیرہ بناون وچ وڈی مدد ملی ۔ جے آج دے سونے دے نرخ توں دیکھا جائے تو ایہ 50 ارب ڈالر توں زیادہ مالیت دا سونا سی ۔ مشہور ماہر معاشیات Ludwig von Mises (1881–1973) اپنی تصنیف Beware the Alchemists وچ لکھدے نیں کہ حکومت نوں ایہ حق اے کہ اوہ جتوں چااے گھوڑا کاے ۔ اوہ چوزے نوں وی گھوڑا کہہ سکتی اے ۔ اس وقت تو لوگ حکومت نوں پاگل یا کرپٹ سمجھیں گے ۔ لیکن تن صدیوں وچ حکومتیں کاغذ دے ٹکڑے نوں کرنسی بتے کرانے وچ کامیاب ہو چکی نیں ۔ تے ایہی مہنگائی دی اصل وجہ اے ۔

کرنسی دا رتبہ	مالیاتی نظام	فوائد	نقصانات
بہترین	“ہارڈ کرنسی“ یعنی جدوں اصل مالیت دے دھاتی سکے زیر گردش ہوں	Honest money ۔ کوئی تخلیق نہیں کر سکتا بین الاقوامی کرنسی فکسڈ ایکسچینج ریٹ بچت دی برقراری آنے والی نسل اُتے کوئی ٹیکس نہیں ہُندا نہ بینک رن ممکن ہُندا اے، نہ سینٹرل بینک دی ضرورت ہُندی اے عوام دے لئے بہترین، بینکاراں تے حکومت دے لئے بد ترین کرنسی	نقل و حمل دی مشکلات کھرے کھوٹے دی پہچان دی مشکلات
اچھی	“گولڈ اسٹینڈرڈ“ یعنی ایسی کاغذی کرنسی جو سونے وچ تبدیل دی جا سدے	نقل و حمل تے استعمال وچ آسانی	ہمیشہ جاری کنندہ دی جانب توں بہت زیادہ چھاپی گئی تے پہلے افراط زر اورپھر مکمل تباہی توں دوچار ہوئی جاری کنندہ دے فراڈ دی وجہ توں بینک رن ممکن ہُندا اے
خراب	حکومت دی جانب توں چھپنے والی Fiat کرنسی (جیتوں چین دی کاغذی کرنسی) (fiat money)	دولت تخلیق ہونے توں عوام اُتے قرض نہیں چڑھتا بینک رن ممکن نہیں ہُندا کیونکہ بے حساب تخلیق دی جا سکتی اے حکومت دے لئے بہترین کرنسی	مخفی انفلیشن ٹیکس دی وجہ توں بچت اپنی قوت خرید کھو دیتی اے
بدترین	نجی بینکاںدی جانب توں جاری ہونے والی Fiat کرنسی (جیتوں ڈالر، پاونڈ، یورو) (debt money)	بینکاراں دے لئے بہترین، عوام دے لئے بدترین کرنسی بینک رن ممکن نہیں ہُندا کیونکہ بے حساب تخلیق دی جا سکتی اے	مخفی انفلیشن ٹیکس دی وجہ توں بچت اپنی قوت خرید کھو دیتی اے دولت تخلیق ہونے توں عوام اُتے قرض چڑھتا اے جیس توں آنے والی نسل اُتے وی ٹیکس لگ جاندا اے

"Because gold is honest money, it is disliked by dishonest men" Dr. Ron Paul

گریشام دا قانون

Gresham's law معیشت دا اک بنیادی اصول اے جو بتاتا اے کہ اچھی (مہنگی) کرنسی ہمیشہ بُری (سستی) کرنسی توں شکست کھا جاندی اے ۔ (Bad money drives out good, because good and bad coin cannot circulate together) ۔ ایہی اصول بتاتا اے کہ سونےیا چاندی دی کرنسی تے کاغذی کرنسی اک نال نہیں چل سکدے ۔ چونکہ کرنسی دی شکست ملک دی شکست ہُندی اے اس لئے دوسرے الفاظ وچ جے کسی ملک وچ اچھی کرنسی (مثلاً ہارڈ کرنسی) رائج ہو تے پڑوس دے ملک وچ کاغذی کرنسی رائج ہو تو ہارڈکرنسی والے ملک دی شکست یقینی اے ۔ جے ہم تریخ اُتے نظر ڈالیں تو پتہ چلتا اے کہ پہلے گولڈ اسٹینڈرڈ نے ہارڈ کرنسی نوں مات دی ۔ پھر فی ایٹ کرنسی نے گولڈ اسٹینڈرڈ نوں اُکھاڑ پھیندا ۔ اسدے بعد debt money نے فی ایٹ منی نوں شکست دی ۔ تے جے مستپہلے وچ debt money توں وی بدتر کوئی کرنسی ایجاد ہو گئی تو اوہ دنیا بھر وچ چھا جائے گی مثلاً ڈیجیٹل کرنسی ۔ (دیکھیئے کیش دے خلاف جنگ)
گریشام دے اصول نوں موثّر بننے لئی ضروری اے کہ حکومت دو قانون بنائے ۔

• گھٹیا کرنسی نوں لیگل ٹینڈر (قانونی کرنسی) دا درجہ حاصل ہو ۔
• گھٹیا کرنسی تے بہتر کرنسی دے درمیان فکسڈ ایکسچینج ریٹ ہو ۔

گولڈ اسٹینڈرڈ دے قوانین درحقیقت ان ہی دونے شرائط نوں پورا کردے نیں ۔ بریٹن ووڈز کانفرنس (1944) دے ذریعے ایہ ہی دونے قوانین عالمی سطح اُتے نافذ کیئے گئے سن ۔

گریشام دا قانون صرف اُسی صورت وچ فیل ہو سکتا اے جدوں دنیا بھر دے عوام کاغذی کرنسی یا ڈیجیٹل کرنسی قبول کرنے توں انکار کر دیں ۔

امریکا تے گولڈ اسٹینڈرڈ

ابتدا ہی توں امریکا وچ دو دھاتی نظام (bimetallic standard) قائم سی یعنی 1792ء توں ڈالر دی قیمت سونے تے چاندی دونے دے وزن تے خالصیت (قیراط) دے لحاظ توں بیان دی جا سکتی سی تے ڈالر دا سکہ سونے دا وی ہُندا سی تے چاندی دا وی ۔ اس وقت امریکا وچ چاندی دی قیمت 1.293 ڈالر فی اونس سی تے سونا چاندی توں 15 گنا مہنگا سی ۔ لیکن اس وقت باقی دنیا وچ سونا چاندی توں پندرہ دی بجائے ساڑھے پندرہ گنا مہنگا سی ۔ دوسرے الفاظ وچ امریکا وچ سونا باقی دنیا توں سستا سی تے اسی وجہ توں سونے دے امریکی ڈالر دا سکہ وڈی مقدار وچ دوسرے ممالک وچ چلا گیا تے امریکا وچ عملاً چاندی دے ڈالر دا سکہ گردش وچ رہیا ۔
اس خامی نوں دور کرنے دے لئے 1834 وچ امریکی سونے دے ڈالر دے سکے وچ سونے دی مقدار گھٹا دی گئی تے اب ایہ سکہ چاندی توں 16 گنا مہنگا کر دتا گیا ۔ اب چونکہ چاندی دا ڈالر سستا ہو گیا سی اس لئے امریکا توں چاندی باہر جانے لگی تے سونا واپس آنے لگیا ۔ امریکا وچ سونے دی نئی کانیں وی دریافت ہوئیں تے سونے دی فراوانی مزید بڑھ گئی ۔ اک وقت ایسا وی آیا جدوں چاندی دے سکے بالکل ہی نایاب ہو گئے ۔ نوبت ایتھے تک آ گئی کہ دکاندار ریزگاری واپس کرنے توں قاصر ہو گئے ۔
اس مشکل نوں دور کرنے دے لئے 1853 وچ چاندی دے ایتوں سکے جاری کیتے گئے جنہاں وچ چاندی تو کم ہُندی سی پر ان اُتے قدر زیادہ لکھی ہُندی سی تاکہ ریزگاری وی واپس دی جا سکے تے سکہ اسمگل ہو کر ملک توں باہر وی نہ جائے ۔ ایتوں سکے ٹوکن منی کہلاتے نیں تے دھاتی ہونے دے باوجود fiat کرنسی ہُندے نیں ۔
امریکہ دی سول وار دے دوران (1862) حکومت نے ایسی کاغذی کرنسی جاری دی جیس دی پشت پناہی دے لئے نہ سونا ہُندا سی نہ چاندی ۔ اسی سال امریکا وچ پہلی دفعہ انکم ٹیکس نافذ کیتا گیا ۔
1859 وچ نیویڈا ، امریکا وچ اک چاندی دی بہت وڈی کان دریافت ہوئی جتھے توں 1874 تک وڈی مقدار وچ چاندی نکالی گئی ۔

برطانایہ 1819 وچ ، کینیڈا 1853 وچ تے نیو فاونڈ لینڈ 1865 وچ گولڈ اسٹینڈرڈ اپنا چکے سن ۔ جرمنی نے 1871 وچ گولڈ اسٹینڈرڈ اپنا لیا سی ۔ امریکا وچ 1873 وچ سکوں توں متعلق قانون وچ ترمیم کر دے چاندی دا لفظ ہٹا دتا گیا تے عملاً گولڈ اسٹینڈرڈ اپنا لیا گیا جتوں عوام نے crime of 1873 دا ناں دتا ۔ (تے جتوں عین سو سال بعد ترک کر دتا گیا) ۔ اس قانون توں امریکا وچ سرکاری سطح اُتے دو دھاتی نظام دا خاتمہ ہو گیا ۔

جدوں وی اثاثوں توں زیادہ کرنسی چھپتی اے نتیجہ معاشی بحران ہُندا اے ۔ 4 اکتوبر 1873 ۔ نیویارک سٹی وچ ہونے والے اک "بینک رن" دی یاد گار تصویر ۔

1879 وچ امریکا بظاہر دوبارہ دھاتی کرنسی اُتے واپس آ گیا لیکن اس دفعہ چاندی نوں کرنسی نہیں قرار دتا گیا بلکہ صرف سونے نوں کرنسی قرار دتا گیا ۔ عوام نوں کاغذی نوٹوں دے بدلے سونے دے سکے دیے جانے لگے جیس توں عوام دا کاغذی کرنسی اُتے اعتبار بحال ہو گیا تے اکثریت نے کاغذی نوٹوں نوں ہی استعمال کرنے نوں ترجیح دی ۔ عوام دا وڈی شدت توں اصرار رہیا کہ چاندی نوں وی کرنسی بنایا جائے پر 1900 وچ دوبارہ صرف سونے نوں ہی قانوناً کرنسی قرار دتا گیا ۔
1862 توں پہلے ہارڈ کرنسی دے اُس دور وچ وی امریکا وچ سونے چاندی دے سکوں دے نال نال کاغذی نوٹ وی وڈی مقدار وچ گردش کردے راے ۔ ان نوٹوں دی حیثیت سونے چاندی دی رسید یا representative money جیسی سی ۔ ایہ نوٹ بہت توں مختلف پرائیوٹ بینکاںول توں وی جاری ہُندے سن تے حکومت دے محکمہ خزانہ ول توں وی لیکن ان وچ توں کسی نوں وی لیگل ٹینڈر دی حیثیت حاصل نہ سی ۔ 8000 توں زیادہ مختلف نجی بینک کاغذی کرنسی جاری کردے سن ۔ 25 فروری 1863 نوں صدر ابراھم لنکن نے نیشنل کرنسی ایکٹ منظور کیتا جیس دے بعد بینکاںدا ایہ اختیار ختم ہو گیا تے اب ایہ حق صرف حکومت دے کول آ گیا ۔ ۔ (ہندوستان دی برطانوی حکومت نے ایہی کام 1861 وچ کیتا سی) ۔ چونکہ اس زمانے وچ "بینک رن" بہت عام سن اس لئے 1913 وچ فیڈرل ریزرو سسٹم بنایا گیا تاکہ چیک تے نوٹ دے بدلے عوام نوں سونے چاندی دی ادائیگی نوں یقینی بنایا جا سکے لیکن جو کچھ ہویا اوہ اسدے عین برعکس سی ۔ 1933 وچ امریکی عوام توں سونا رکھنے دا حق ہی چھین لیا گیا تے ان دا سونا ضبط کر لیا گیا (بہ عوض کاغذی کرنسی) ۔ 1934 وچ سلور پرچیز ایکٹ بنا کر چاندی وی بحساب پچاس سینٹ فی اونس ضبط کر لی گئی ۔ سونا جو چاندی توں 16 گنا مہنگا ہویا کردا سی اب 27 گنا مہنگا کر دتا گیا ۔ 1934 توں 1965 تک امریکا وچ داخلی سطح اُتے سلور اسٹینڈرڈ تے خارجی سطح اُتے گولڈ اسٹینڈرڈ نافذ رہیا ۔ 1934 توں 1973 تک گولڈ اسٹینڈرڈ دے ناں اُتے جو سسٹم چلانے دی کوشش کیتی گئی اوہ ہرگز گولڈ اسٹینڈرڈ نہ سی ۔
امریکہ وچ 1930 تک سونے دے سکے زیر گردش راے جبکہ چاندی دے سکے 1970 تک گردش وچ سن ۔
امریکہ وچ 173 سالوں تک ڈالر سونے یا چاندی وچ تبدیل کیتا جا سکتا سی ۔ 1965 دے بعد توں ڈالرصرف اک حساب دی اکائی (unit of account) بن کر رہ گیا اے ۔

عرصہ	ڈالر دی قانونی شکل
1792 توں 1873	چاندی دا ڈالر جو سونے توں منسلک سی
1873 توں 1934	کاغذی ڈالر جو سونے توں منسلک سی
1934 توں 1965	کاغذی ڈالر جو چاندی توں منسلک سی
1965 توں اب تک	کاغذی/ڈیجیٹل ڈالر جو کسی توں وی منسلک نہیں

انگلینڈ تے گولڈ اسٹینڈرڈ

انگلینڈ دے سنار لوکاں دے سونے دی حفاظت کرنے دی ہزار سالہ شہرت رکھدے سن ۔ اندی جاری کردہ رسیدیں ان دے علاقے دی کرنسی بن جاندی سن ۔ اوہ فریکشنل ریزرو بینکنگ دے سارے گُر جانتے سن ۔ سب توں پہلے انہاں نے ایہ راز جان لیا کہ جے چاندی دا کرنسی دا درجہ ختم کر دتا جائے تو سونے دی بجائے سونے دی رسید توں ہی کام چل سکتا اے کیونکہ چاندی روگٹھ دی لین دین وچ استعمال ہونے والی دھاتی کرنسی اے جبکہ سونے دا سکہ شاعر کبھار ہی استعمال ہُندا اے ۔ اس طرح ہارڈ کرنسی دی جگہ کاغذی کرنسی دا نظام لایا جا سکتا اے جیس توں اندی دولت تے اقتدار وچ بے انتہا اضافہ ہو سکتا اے ۔
1780 توں انگلینڈ وچ سکوں دی قلت ودھدیچلی گئی جیس توں کاغذی کرنسی نوں پھلنے پھولنےدا خوب موقع ملا ۔ نپولین دی جنگوں دی وجہ توں سکوں دی قلت وچ تے وی اضافہ ہویا ۔ 1796 توں برطانوی ٹکسالوں نے سکے ڈھالنے بالکل بند کر دیے تے اگلے 20 سالوں تک ایہ کام بند رہیا ۔

انگلینڈ وچ 1377 توں 1816 تک سونا چاندی توں 16 گنا مہنگا ہویا کردا سی جبکہ اس وقت فرانس (جو اس زمانے وچ ساُتے پتے سی) تے باقی یورپ وچ سونا چاندی توں ساڑھے پندرہ گنا مہنگا سی ۔ اس طرح سونا انگلینڈ آنے لگیا تے چاندی باہر جانے لگی ۔ 1816 تک بینک آف انگلینڈ اتنا سونا جمع کر چکیا سی کہ اس نے دنیا وچ سب توں پہلے گولڈ اسٹینڈرڈ نافذ کر لیا تے اس طرح قانونی طور اُتے چاندی دا کرنسی دا درجہ ختم کر دتا ۔ ایہ بینکار اس راز توں اچھی طرح واقف سن کہ گولڈ اسٹینڈرڈ آخر کار کاغذی اسٹینڈرڈ وچ تبدیل ہو جاندا اے (دیکھیے گریشام دا قانون) ۔ (1717 وچ برٹش ٹریژری وچ اک اونس دا سونے دا سکہ 21 شلنگ دے عوض دستیاب سی ۔ )
انگلینڈ نے سونے دے مقابلے وچ چاندی وچ لیئے گئے قرض اُتے شرح سود بڑھا دی جیس توں دوسرے ممالک جو چاندی دے اسٹینڈرڈ اُتے سن ان اُتے وی گولڈ اسٹینڈرڈ اپنانے تے چاندی نوں ترک کرنے دے لئے دباو بڑھ گیا ورنہ ان دی تجارت متاثر ہُندی ۔ 1815 وچ فرانس دی واٹر لو وچ شکست دے بعد انگلینڈ نوں کرنسی دے معاملات وچ واضح برتری حاصل ہو گَئی تے اوہ ساری دنیا نوں قرضے جاری کرنے دی پوزیشن وچ آگیا ۔ اس طرح تجارتی خسارے دے دنوں وچ وی انگلینڈ کاغذی کرنسی (کیپیٹل) ایکسپورٹ کر دے سونا حاصل کردا رہیا ۔

1844 وچ حکومت برطانیا نے Bank Charter Act 1844 منظور کیتا جیس توں بینکاںدی بے تحاشہ کرنسی نوٹ چھاپندی آزادی ختم ہو گئی ۔ لیکن بینکاںنے فوراً اس قانون دا توڑ دریافت کر لیا تے چیک تے ڈرافٹ دے ذریعے تخلیق دولت دا کام جاری رکھیا جو اس قانون دی زد وچ نہیں آندا سی ۔

1834 توں 1914 تک اک برٹش پاونڈ 4.867 امریکی ڈالر دے برابر سی ۔ 1914 وچ امریکا وچ فیڈرل ریزرو بننے توں دنیا بھر نوں قرض دینے دا حق انگلینڈ دے ہتھ توں نکل کر امریکا دے ہتھ وچ چلا گیا تے 1933 تک پاونڈ دی قیمت گر کر 2.214 ڈالر رہ گئی جو اگست 2008 نوں محض 1.853 ڈالر ہو گئی ۔

افراط زر

اصل مضمون: افراط زر

کدوں کیہڑی کرنسی ڈب گئی
سنہ	ملک دا ناں
2009	شمالی کوریا
2008	زمبابوے
2002	ارجنٹینا
1996	بلغاریہ
1994	یوگوسلاویہ
1994	برازیل
1992	سویت یونین
1991	پولینڈ
1990	نکاراگوا
1982	میکسیکو
1955	چین
1949	تائیوان
1946	ہنگری
1944	یونان
1923	جرمنی
1865	متحدہ امریکہ

فائل:Hundred billion dollars and eggs.jpg

زمبابوے وچ انے زیادہ نوٹ چھاپے گئے کہ سنہ 2008 وچ 100 ارب ڈالر وچ صرف تن انڈے خریدے جا سکدے سن

1993 دا یوگوسلواکیہ دا بینک نوٹ جیس دی مالیت 5 کھرب دینار اے ۔

کاغذی کرنسی پہلے تو حکومت دے کول موجود سونے چاندی دی مالیت دے برابر مقدار وچ چھاپی جاندی سی لیکن 1971 وچ بریٹن ووڈ معاہدہ ٹوٹنے دے بعد ایسی کوئی روک ٹوک باقی نہیں رہی اے ۔ ایہی وجہ اے کہ کرنسی کنٹرول کرنے والے ادارے تے حکومتیں اپنی آمدنی بڑھانے دے لئے زیادہ توں زیادہ کرنسی چھاپندے خواہشمند ہُندے نیں ۔ لیکن جے کرنسی زیادہ چھاپی جائے تو افراط زر دی وجہ توں اس دی قدر لامحالہ کم ہو جاندی اے ( یعنی اس دی قوت خرید کم ہو جاندی اے) اس طرح لوکاں دا تے باقی دنیا دا اعتبار اس کرنسی اُتے کم ہونے لگتا اے ۔ جو کرنسی چھاپنوالے ادارے یا حکومت دے لئے نقصان دہ ثابت ہُندا اے کیونکہ لوگ اب دوسری کرنسی ول رجوع کرنے لگتے نیں ۔ اس لئے حکومتیں اک حد توں زیادہ کرنسی نہیں چھاپ پاتیں ۔ اسدی مثال سونے دا انڈا دینے والی مرغی دی طرح اے جتوں ذبح نہ کرنا ہی سود مند رہندا اے ۔ لیکن تھوڑی تھوڑی مقدار وچ وی مسلسل کاغذی کرنسی چھپتے رہنے توں اس کرنسی دی قوت خرید کم ہُندی چلی جاندی اے ۔ اس دے بر عکس دھاتی کرنسی دی قدر وقت دے نال ودھدیچلی جاندی اے ۔ اسی لئے بین الاقوامی مالیاتی فنڈ اپنے رکن ممالک نوں اس بات اُتے مجبور کردا اے کہ اوہ اپنی کرنسی نوں سونے توں منسلک نہ کرو ۔ جے کوئی کرنسی سونے توں منسلک ہو گی تو آئی-ایم-ایف دے لئے اسدی شرح تبادلہ اپنی مرضی دے مطابق کنٹرول کرنا مشکل ہو جائے گا ۔

پچھلی دہائی وچ زمبابوے دی حکومت نے اپنی بقا دے لئے بے تحاشہ کاغذی کرنسی چھاپ کر اپنی آمدنی وچ اضافہ کیتا ۔ اس دے نتیجہ وچ 2008 وچ زمبابوے دے 1200 ارب ڈالر صرف اک برطانوی پاونڈ دے برابر رہ گئے ۔ اسقدر افراط زر دی وجہ توں زمبابوے وچ شرح سود %800 تک جا پہنچی سی ۔

کاغذی کرنسی دا کمال ایہ اے کہ کسی نوں اپنی ودھدیہوئی غربت دا احساس نہیں ہُندا ۔ جے کسی مزدور دی تنخواہ پنج فیصد کم کر دی جائے تو اتوں شدید اعتراض ہُندا اے ۔ لیکن جدوں افراط زر دی وجہ توں اسدی تنخواہ دی قوت خرید دس فیصد کم ہو جاندی اے تو اوہ اتنا اعتراض نہیں کردا ۔ جتنے سالوں وچ کسی دی تنخواہ دوگنی ہُندی اے اتنی ہی مدت وچ سونے دی قیمت ( تے مہنگائی ) تن گنی ہو چکی ہُندی اے ۔
پچھلے 255 سالوں وچ قیمتیں دوگنی ہونے وچ ابتدائی 185 سال لگے حالانکہ اس عرصے وچ دنیا نوں دو جنگ عظیم وی جھیلنا پڑیں ۔ لیکن بریٹن ووڈز دے معاہدے دے بعد دے 70 سالوں وچ قیمتیں 50 گنا بڑھ گئیں ۔
1930 تک سونے دی قیمت تقریباًًً 20 ڈالر فی اونس سی ۔ ایہ قیمت پچھلے دیڑھ سو سال توں برقرار سی ۔ اتنے لمبے عرصہ تک قیمت مستقل رہنے دی وجہ ایہی سی کہ ڈالر کاغذی نہیں بلکہ دھاتی سی ۔ برطانیا وچ عام استعمال دی اشیاء دی قیمت ستروھیں صدی توں 1914 تک مستحکم سی ۔ قیمتوں دا بڑھنا کاغذی کرنسی دا لازمی جُز اے ۔ 1717 توں 1945 تک یعنی سوا دو سو سال تک برطانیا وچ سونے دی سرکاری قیمت 4.25 پاونڈ فی اونس سی ۔ بریٹن ووڈ دے معاہدے دے بعد برطانیا وچ سونے دی سرکاری قیمت ختم کر دی گئی ۔ 1927 وچ اک برطانوی پونڈ دی قیمت ساڑھے تیرہ ہندوستانی روپے سی ۔ 1925 وچ ہندوستان وچ سونے دی قیمت لگ بھگ 26 روپیا فی تولہ سی ۔ دوسری جنگ عظیم توں پہلے ایہ 30 روپیا فی تولہ سی ۔ اس وقت اک عام فوجی سپاہی دی تنخواہ 60 روپے ہویا کردی سی ۔

2 فیصد سالانہ افراط زر دے نتیجے وچ مہنگای
کتنے سالوں بعد	مہنگائی کتنی ہو جاندی اے
35	دو گنا
70	چارگنا
105	اٹھ گنا
140	سولہ گنا
350	ہزار گنا
500	بیس ہزار گنا

علاء الدین خلجی دے دور حکومت (1296–1316 عیسوی) وچ ہر چیز دی قیمتوں اُتے انتہائی سختی توں کنٹرول رکھیا جاندا سی ۔ اس زمانے وچ اک عام فوجی سپاہی دی تنخواہ لگ بھگ 20 تندا ماہانہ ہویا کردی سی جبکہ اک تندے وچ 10 من چاول بکتا سی ۔ اس وقت دا اک تنکہ بعد دے شیر شاہ سوری دے اک روپیا دے بالکل برابر سی ۔
1871 وچ چاول دیڑھ روپے من سی جو 1893 وچ دو روپے من ہو چکیا سی ۔ 1947 وچ پاکستان وچ اک امریکی ڈالر لگ بھگ تن روپے دا سی جبکہ سونا 80 روپے تولہ سی ۔ 1965 وچ سونے دی قیمت 127 روپیا فی تولہ سی ۔

مختلف کرنسی دے سالانہ افراط زر

سونا اک غیر اعلانایہ بین الا اقوامی زرِ کثیف (ہارڈ کرنسی) اے ۔ اسدی قیمت دے بڑھنے توں کسی ملک دی کاغذی کرنسی وچ ہونے والے افراط زر (مہنگائی) دا بخوبی اندازہ ہو جاندا اے ۔ 18 نومبر 2011 تک سونے دی قیمت وچ ہونے والا سالانہ فیصد اضافہ مختلف کرنسی وچ مندرجہ ذیل اے ۔

سوئس فرانک	جاپانی ین	آسٹریلوی ڈالر	کینیڈین ڈالر	ہندوستانی روپیہ	چینی یوان ¥	یورو€	برطانوی پاونڈ £	امریکی ڈالر $	'
5.7%	_	13.3%	22.8%	23.9%	_	6.4%	13.1%	24.7%	2002
7.6%	_	-8.5%	0.6%	14.8%	_	1.7%	9.9%	21.1%	2003
-3.5%	3.7%	1.4%	-2.1%	0.5%	13.6%	-3.1%	-2.4%	5.4%	2004
37.8%	37.6%	28.9%	15.4%	24.2%	21.3%	36.7%	33.0%	20.0%	2005
14.2%	24.4%	12.6%	23.0%	20.8%	18.7%	10.6%	8.3%	23.0%	2006
21.7%	22.9%	18.3%	12.1%	16.5%	23.3%	18.4%	29.2%	30.9%	2007
-0.1%	-14.4%	31.3%	30.1%	28.8%	-2.4%	10.5%	43.2%	5.6%	2008
20.1%	26.8%	-3.0%	5.9%	19.3%	23.6%	20.7%	12.7%	23.4%	2009
15.4%	11.4%	13.3%	21.3%	22.3%	22.8%	37.1%	31.4%	27.1%	2010
19.0%	14.2%	23.2%	25.4%	39.1%	16.8%	19.8%	18.8%	21.3%	2011
13.8%	15.8%	13.1%	15.5%	21.0%	17.2%	15.9%	19.7%	20.3%	اوسط سالانہ اضافہ

اگر پہلی جنوری 2001 توں پہلی جنوری 2014 تک دی سونے دی قیمتوں دا جائیزہ لیا جائے تو پتہ چلتا اے پچھلے تیرہ سالوں وچ پاکستانی کرنسی دی قیمت وچ ساڑھے ست گنا تے ہندوستانی کرنسی دی قیمت وچ پنج گنا کمی آئی اے جبکہ اسی دوران ایران وچ مہنگائی لگ بھگ 60 گنا بڑھ چکی اے ۔

مہنگائی	ملک تے کرنسی
88584%	کونگو دا فرانک
65789%	برما دا کیات
33787%	لائبیریا دا ڈالر
5856%	ایران دا ریال
3720%	مالاوی دا کواچہ
3123%	ساو توم دا ڈوبرا
1996%	گنی دا فرانک
1309%	گمبیا دا دلاسی
1021%	ڈومینیدا دا پیسو
1005%	شام دا پاونڈ
973%	جمیدا دا ڈالر
948%	برونڈی دا فرانک
947%	ہئیتی دا گورڈے
901%	ایتھوپیا دا بِر
764%	نکاراگوا دا قرطبہ
755%	مصر دا پاونڈ
751%	پاکستان دا روپیہ
666%	سری لندا دا روپیہ
622%	انڈونیشیا دا روپیہ
542%	بنگلہ دیش دا ٹدا
501%	نیپال دا روپیہ
496%	ہندوستان دا روپیہ
336%	بحرین دا دینار
332%	جاپان دا ین
319%	امریکی ڈالر
319%	اومان دا ریال
319%	سعودی عرب دا ریال
319%	قطر دا ریال
308%	برطانایہ دا پاونڈ
288%	کویت دا دینار
250%	اسرائیل دا شیکل
208%	کینیڈا دا ڈالر
207%	آسٹریلیا دا ڈالر
206%	چین دا یوان
206%	یورو
135%	سوئیزر لینڈ دا فرانک
16%	سونا بہ نسبت چاندی

تریخ دے بد ترین افراط زر

اگر کرنسی دھاتی ہو تے سکّے اپنی مالیت خود رکھدے ہوں تو افراط زر ناممکن ہو جاندا اے ۔ دھاتی کرنسی وچ افراط زر صرف اسی صورت وچ ممکن ہُندا اے جدوں اس دھات دی اتنی وڈی کان دریافت ہو جائے کہ دنیا بھر دی ضرورت توں زیادہ ہو کیونکہ دھاتی کرنسی عالمی قبولیت رکھدی اے ۔ اسدے برعکس کاغذی کرنسی چھاپ دے حکومتیں اپنی آمدنی تو بڑھا لیتی نیں لیکن اپنے عوام نوں غریب بنا دیتی نیں ۔ اس طرح اوہ اپنے عوام توں خفایہ طور اُتے انفلیشن ٹیکس وصول کردی نیں ۔ 1945–46 وچ ہنگری وچ اتنی زیادہ کاغذی کرنسی چھاپی گئی کہ ہر چیز دی قیمت اربوں کھربوں پینگو تک جا پہنچی ۔ حکومت نے ایتوں کرنسی نوٹ جاری کیئے جنہاں اُتے مالیت نہیں لکھی ہُندی سی تے روزانہ صبح ریڈیو اُتے اعلان ہُندا سی کہ آج اس دی مالیت کیتا ہو گی ۔ 18 اگست 1946 نوں پرانی کرنسی پینگو دی جگہ نئی کرنسی فورنٹ جاری کیتی گئی ۔ اک فورنٹ 400,000,000,000,000,000,000,000,000,000 پینگو دے برابر سی (یعنی 400 ارب ارب ارب پینگو دے برابر) ۔

جرمنی وچ اک سونے دے مارک دی قیمت (کاغذی مارک وچ)

1919 وچ اک امریکی ڈالر 9 جرمن مارک دے برابر سی ۔ صرف چار سال بعد نومبر 1923 وچ اک ڈالر 4200 ارب مارک دے برابر ہو چکیا سی ۔ اک ڈبل روٹی دی قیمت 400 ارب مارک ہو چکی سی ۔ 15 نومبر 1923 نوں جرمنی وچ نئی کرنسی رینٹن مارک جاری کیتی گئی ۔ اک نیا مارک پرانے 1000 ارب مارک دے برابر قرار دتا گیا ۔ پرانا مارک پیپیر مارک کہلاتا سی ۔

جرمنی اکتوبر 1923 ۔ اک میلین مارک دے نوٹ جیسدی سادہ پشت نوں ردّی کاغذ دی طرح لکھنے دے لئے استعمال کیتا جا رہیا اے ۔

اسی طرح تردی وچ نوٹوں اُتے توں صفر کم کرنے دے لئے یکم جنوری 2005 نوں نیا ٹرکش لیرا جاری کیتا گیا ۔ اک نیا ٹرکش لیرا 1,000,000 پرانے ٹرکش لیرا دے برابر مقرر کیتا گیا ۔

فائل:Inflació utan 1946.jpg

1946وچ ہنگری وچ خاکروب جھاڑو لگیا کر سڑک نوں پرانے نوٹوں توں صاف کر رہیا اے

13 جولائی 1931 ۔ برلن وچ اک بینک رن ۔

تریخ دے بد ترین ماہانہ افراط زر
ملک	کرنسی دا ناں	بد ترین مہینہ	ماہوار افراط زر	روزانہ افراط زر	قیمتیں دوگنی ہونے دی مدت
ہنگری	ہنگری دا پینگو	جولائی 1946	4.19 × 1016 %	207.19%	15 گھنٹے
زمبابوے	زمبارے ڈالر	نومبر 2008	7.96 × 1010 %	98.01%	24.7 گھنٹے
یوگوسلاوایہ	یوگوسلاو دینار	جنوری 1994	3.13 × 108 %	64.63%	1.4 دن
جرمنی	جرمن پیپیرمارک	اکتوبر 1923	29,500%	20.87%	3.7 دن
یونان	یونانی دراچمہ	اکتوبر 1944	13,800%	17.84%	4.3 دن
تائیوان	قدیم تائیوان ڈالر	مئی 1949	2,178%	10.98%	6.7 دن

سونے چاندی دی قیمت دا اتار چڑھاو

منڈی دی دوسری ساری چیزوں دی طرح سونے چاندی دی قیمت وی طلب و رسد دے قانون دے مطابق ہونی چاہیے ۔ جدوں وی بینکاںتے بچت اسکیموں دی شرح سود وچ کمی آندی اے تو سونے دی قیمت بڑھنے لرفتار اے کیونکہ جے خاطر خواہ منافع دی امید نہ راے تو لوگ افراط زر دے نقصان توں بچنے دے لئے اپنی جمع پونجی سونے دی شکل وچ رکھنا پسند کردے نیں جتوں صدیوں توں "محفوظ جنت" تصوّر کیتا جاندا اے ۔ لیکن جے بہت سارے لوگ اپنی کاغذی کرنسی دے بدلے سونا لے لیں گے تو کاغذی کرنسی دی وقعت وچ کمی آجائے گی تے سونے دی قیمت چڑھ جائے گی اس لئے وڈے وڈے مرکزی بینک سونے چاندی دی قیمت گرانے دی کوشش کردے نیں ۔
انڈریو میگاری نامی اک سونے دے تاجر نے 29 مارچ 2010 نوں ریڈیو اُتے اک انٹرویو دتا جو اپریل 2010 نوں نشر ہویا ۔ اس وچ اس نے انکشاف کیتا کہ فیڈرل ریزرو دی ہدایت اُتے کس طرح جے پی مارگن چیز تے ایچ ایس بی چیز سونے دی قیمتیں گرانے وچ کردار ادا کردے نیں ۔ اس توں پہلے 3 فروری 2010 نوں انڈریو میگاری نے کموڈٹی فیوچر ایکسچینج کمیشن نوں بتا دتا سی کہ چاندی دی قیمت کس طرح تبدیل دی جائے گی تے دو دن بعد بالکل ویسا ہی ہویا ۔ جیس دن ایہ معلوم ہویا کہ ایہ راز انڈریو میگاری نے فاش کیتے نیں اسدے دوسرے دن یعنی 26 مارچ 2010 نوں اک تیز رفتار گاڑی نے انڈریو میگاری تے اسدی بیوی نوں ٹکر ماری تے فرار ہو گئی ۔ لندن دی پولیس ہیلی کاپٹر توں پیچھا کر دے اس ڈرائیور نوں گرفتار کرنے وچ کامیاب ہو گئی پر بعد وچ اسدا ناں ظاہر کیتے بغیر اتوں برائے ناں سزا دیکر چھڈ دتا گیا ۔ انڈریو میگاری دا خیال اے کہ ایہ اتوں قتل کرنے دی ناکام کوشش سی ۔

1970 وچ چاندی دی قیمت 1.63 ڈالر تے سونے دی قیمت 35 ڈالر فی اونس سی ۔ جنوری 1980 وچ چاندی دی قیمت بڑھ کر لگ بھگ 50 ڈالر فی اونس ہو گئی سی تے کاغذی کرنسی اُتے لوکاں دا اعتماد ڈگمگانے والا سی ۔ سونے دی قیمت وی صرف دیڑھ مہینے وچ دگنی ہو کر 850 ڈالر فی اونس تک پہنچ گئی سی ۔ کاغذی کرنسی دا مستپہلے بچانے دے لئے فیڈرل ریزرو نے شرح سود بڑھا کر 20 فیصد کر دی (جو شاعر تریخ وچ نہیں رہی) تے نیویارک مرکنٹائل ایکسچینج توں نئے قاعدے قانون نافذ کروائے ۔ اسدے نتیجے وچ چاندی دے وڈے تاجر (Hunt Brothers) دیوالایہ ہو گئے لیکن دو مہینوں وچ چاندی دی قیمتیں 80 فیصد تک گر گئیں ۔ اسدے بعد دوبارہ کسی ایتوں گولڈ رن توں بچنے دے لئے عالمی سطح اُتے سونے دی لیزنگ شروع کیتی گئی تاکہ سونے دی قیمتیں کنٹرول دی جا سکیتیاں ۔ 1990 دی دہائی وچ سونے دی قیمتیں گرنے دی وجہ ایہی سونے دی لیزنگ سی ۔ اسدی وجہ توں سونا برآمد کرنے والے ممالک (جنوبی افریقہ، چین تے روس) وڈے خسارے وچ راے ۔ اپریل 2013 توں سونے دی قیمت اچانک گرنے دی وجہ کومیکس وچ کاغذی سونے دے کنٹریکٹ (Gold Future) دی وڈے پیمانے اُتے فروخت سی جو امریکا دی جے پی مورگن سیکوریٹیز تے HSBC سیکوریٹیز نے بیچے سن ۔ اسی طرح 28 نومبر 2014 نوں نیویارک کومیکس وچ 50 ٹن کاغذی سونے دے کنٹریکٹ یک لخت بیچ کر قیمت گرائی گئی سی ۔

امریکی فیڈرل ریزرو دے بارہویں تے مشہور چیر مین مسٹر ووکر (Mr. Volcker) نےاک دفعہ کہیا سی کہ "سونا میرا دشمن اے تے وچ ہمیشہ نظر رکھدا ہوں کہ میرا دشمن کیتا کر رہیا اے" ۔ َ مسٹر ووکر 1979 توں 1987 تک فیڈرل ریزرو دا چیرمین رہیا سی تے 1980 وچ سونے دی بے قابو ہُندی ہوئی قیمتوں نوں لگام دینے وچ اسدا وڈا ہتھ سی ۔ 1971 وچ جدوں اوہ ٹریژری دا انڈر سیکریٹری سی اس نے بریٹن ووڈز دا معاہدہ توڑنے وچ مرکزی کردار ادا کیتا سی تے اتوں اس اُتے فخر سی ۔

1997 وچ جدوں سونے دی قیمتیں بہت گری ہوئی سن سوئیزرلینڈ نے اپنے 2600 ٹن سونے وچ توں 1400 ٹن سونا بیچنے دا ارادہ ظاہر کیتا جتوں 2004 تک مکمل کر لیا ۔ اس توں سونے دی قیمت گر کر 309 ڈالر فی اونس رہ گئی ۔ اسی دوران برطانایہ نے اعلان کیتا کہ اوہ 415 ٹن سونا 1999–2000 دے دوران بیچے گا ۔ اسی عرصے وچ آئی ایم ایف نے وی 435 ٹن سونا بیچا ۔ اس طرح سونے دی قیمت مزید گر کر 258 ڈالر تک آ گئی جو پچھلے 22 سالوں دی کم ترین قیمت سی ۔ اس دا فائدہ اٹھاتے ہوئے بینکاراں نے افریقہ وچ سونے دی کانیں کوڑیوں دے داموں خرید لیں ۔ شبہ کیتا جاندا اے کہ مرکزی بینکاںول توں بیچا جانے والا بیشتر سونا مرکزی بینک دے ہی مالکان نجی حیثیت توں خرید لیتے نیں ۔ لندن بُلین مارکیٹ کچھ اس طرح کام کردی اے کہ عام طور اُتے خریدار دی شناخت ممکن نہیں ہُندی ۔

دورانایہ	آئی ایم ایف نے کتنا سونا بیچا؟	کس نے خریدا؟
1970–1971	"جتنا سونا جنوبی افریقہ توں خریدا تھا“
1976–1980	50 میلین اونس ( یعنی 1555ٹن)
1999–2000	14 میلین اونس ( یعنی 435 ٹن)
2009–2010	13 میلین اونس ( یعنی 403 ٹن)	200 ٹن انڈیا نے خریدا
		10 ٹن سری لندا نے خریدا
		10 ٹن بنگلہ دیش نے خریدا
		2 ٹن ماریشیئس نے خریدا
	آئی ایم ایف دے کول اب وی 2814 ٹن سونا بچا ہویا اے
1970 وچ جنوبی افریقہ نے 1000 ٹن توں زیادہ سونا کانوں توں نکالا ۔

سن 2012 تک پچھلے پونے تن سالوں وچ سنٹرل بینکاںنے 1100 ٹن سونا خریدا جبکہ اس توں پہلے دے تن سالوں وچ انہاں نے 1143 ٹن سونا بیچا سی ۔ روس تے چین کئی سالوں توں سونا جمع کر راے نیں ۔ 1911 وچ میکسینوں نے 100 ٹن سونا خریدا ۔ 2012 تک چین دے عوام نے پچھلے پنج سالوں وچ 4800 ٹن سونا سکوں تے بسکٹ (پانسہ) دی شکل وچ خریدا ۔ 2013 وچ چین نے 2200 ٹن سونا خریدا ۔ چین اب دنیا وچ سب توں زیادہ سونا کانوں توں نکالتا اے پر اک تولہ وی بیچنے نوں تیار نہیں ۔ سونے دی اس طرح خریداری مغربی ممالک دے لئے اک وڈا درد سر بن گئی اے کیونکہ ایہ اس بات ول واضح اشارہ اے کہ کاغذی کرنسی اُتے اعتبار نہ کرنے والوں دی تعداد تیزی توں ودھدیجا رہی اے ۔ ایہ مشرقی ممالک دا کاغذی کرنسی اُتے اعتبار سی جیس نے انیسویں تے بیسویں صدی وچ مغربی ممالک نوں فوجی و تجارتی برتری تے خوشحالی عطا دی سی ۔

بریٹن وڈز دا معاہدہ

جدوں کوئی اک ملک کسی دوسرے ملک دی کاغذی کرنسی اُتے کنٹرول حاصل کر لیتا ہےتو اوہ وڈے پوشیدہ طریقے توں اُس دوسرے ملک دی معیشت، صنعت، تجارت تے دولت پرحاوی ہو جاندا اے ۔ بریٹن اوڈز سسٹم بناون دا اصل مقصد وی اسی طرح توں دنیا بھر اُتے امریکی بینکاراں دی حکمرانی قائم کرنا سی ۔ جیس سال بریٹن ووڈز دا معاہدہ طے پایا اسی سال نوبل انعام یافتہ مصنف Friedrich Hayek نے اپنی کتاب "غلام مملیکت دا رستہ" (The Road to Serfdom) وچ لکھیا "سارے لوکاں اُتے جو حاکمیت معاشی کنٹرول عطا کردا اے اس دی سب توں بہترین مثال فورین ایکسچینج دے شعبہ وچ واضح اے ۔ جدوں (مارکیٹ دی بجائے) ریاست فورین ایکسچینج کنٹرول کرنا شروع کردی اے تو شروع وچ تو کسی دی ذاتی زندگی اُتے کوئی اثر پیندا محسوس نہیں ہُندا تے زیادہ تر لوگ اتوں بالکل نظر انداز کر دیندے نیں ۔ لیکن بہت توں یورپی ممالک دے تجربات دے بعد دانشوروں نے اس طرز عمل نوں مکمل عالمی حاکمیت (totalitarianism) دی جانب فیصلہ کن پیشرفت قرار دتا اے ۔ ایہ درحقیقت سارے لوکاں نوں ریاست دی مطلق العنانی دے حوالے کر دینا اے ۔ ایہ فرار ہونے دے سارے راستے بند کر دیتا اے، نہ صرف امیروں دے بلکہ ہر کسی دے ۔ "

بریٹن ووڈز دا ماونٹ واشنگٹن ہوٹل جتھے 1944 وچ بریٹن ووڈز دا عالمی معاہدہ طے ہویا ۔

سن 1900 توں امریکی سونے دے ذخائر تے سونے دی قیمت ۔ 1950 توں امریکی سونے دے ذخائر وچ تیزی توں کمی آنے لگی تے 1970 تک امریکا اپنا 60 فیصد سونا کھو چکیا سی ۔ اپنا سونا بچانے دے لئے اس نے بریٹن ووڈ دا معاہدہ توڑ دتا جیس دی وجہ توں سونے دی قیمت بڑھنا شروع ہو گئی ۔ 1976 وچ آئی ایم ایف نے 777 ٹن سونا بیچا جیس توں قیمت تھوڑی سی کم ہوئی ۔ 1999–2000 وچ آئی ایم ایف نے اسی مقصد توں مزید 435 ٹن سونا بیچا ۔

دوسری جنگ عظیم تک دنیا بھر دے عوام وچ کاغذی کرنسی دا رواج مستحکم ہو چکیا سی لیکن مشکل ایہ سی کہ مرکزی بینک آپس وچ کس طرح لین دین (بزنس) کرو ۔ کوئی وی مرکزی بینک کسی دوسرے مرکزی بینک دی چھاپی ہوئی کاغذی کرنسی قبول کرنے نوں تیار نہیں سی تے سونے دا مطالبہ کردا سی ۔ اس مشکل نوں حل کرنے دے لئے دوسری جنگ عظیم دے دوران جولائی 1944 وچ بریٹن ووڈز، نیو ہیمپشائر، امریکا دے مقام اُتے اک کانفرنس منعقد کیتی گئی ۔ اس کانفرنس دے نتیجے وچ بین الاقوامی مالیاتی فنڈ (المعروف آئی-ایم-ایف) تے ورلڈ بینک وجود وچ آئے ۔ اس کانفرنس وچ 44 اتحادی ممالک دے 730 مندوبین نے شرکت دی سی جیس وچ روس وی شامل سی پر جاپان شامل نہیں سی ۔ اسدے اک سال بعد ہیروشیما اُتے ایٹم بم گرایا گیا ۔
اس کانفرنس دے انعقاد دے وقت دنیا بھر دے مرکزی بینکاں دے کول موجود کل سونے دا %75 امریکا دے کول سی ۔

اس کانفرنس دے دوران ہندوستان دے مندوب نے سوال پوچھا کہ gold convertible exchange توں کیتا مراد لیا جائے گا ۔ اسدا گول مول جواب دتا گیا کہ امریکی ڈالر توں جتنا چانیں سونا خریدا جا سکتا اے اس لئے اس ایکسچینج توں ڈالر ہی مراد لیا جائے ۔

اس معاہدے دے مطابق 35 امریکی ڈالر اک اونس سونے دے برابر طے پائے سن تے امریکہ 35 ڈالر دے عوض اتنا سونا دینےدا پابند سی ۔ دنیا دی دیگر کرنسیوں دی قیمت امریکی ڈالر دے حساب توں طے ہُندی سی ۔ اس معاہدے وچ وڈی چالادی توں سونے چاندی دی بجائے ڈالر نوں کرنسی دا معیار مقرر کیتا گیا یعنی سونے دی بجائے معیار سونا دی آڑ وچ "معیار ڈالر" لایا گیا ۔ اس کانفرنس دے معاہدے دا مسودہ انگریز ماہر معاشیات جان مینارڈ کینز نے بنایا سی جو بینک آف انگلینڈ دا ڈائریکٹر سی ۔ اوہ چاہندا سی کہ اک ہی عالمی کرنسی ہو جو نہ سونے توں منسلک ہو نہ سیاسی دباو دے تحت آئے پر اوہ مندوبین نوں اس اُتے قائل نہ کر سدا ۔ صاف ظاہر ہُندا اے کہ کینیز اپنے آقاوں دے لئے کام کر رہیا سی ۔ دو سال بعد اسدا انتقال ہو گیا ۔
خود کینیز دے مطابق بریٹن وڈز دا ایہ معاہدہ گولڈ اسٹینڈرڈ دا عین اُلٹ سی ۔ فرانسیسی مصنف Jacques Rueff دے مطابق ایہ گولڈ ایکسچینج اسٹینڈرڈ "مغربی ممالک دا مالیاتی گناہ" سی ۔ اُس نے دس سال پہلے ایہ پیشنگوئی کر دی سی کہ ایہ سسٹم چل نہیں سکتاَ ۔

اس معاہدے دے بعد دوسرے ممالک اپنی کرنسی نوں امریکی ڈالر توں اک مقررہ نسبت اُتے رکھنے اُتے مجبور ہو گئے چااے اس دے لئے اننیں ڈالر خریدنے پڑیں یا بیچنے ۔ اس اسکیم دی خاص بات ایہ سی کہ اب دنیا بھر وچ کاغذی ڈالر زیر گردش آنے والا سی ۔ اس معاہدے توں امریکی بینکاراں دی پانچوں انگلیاں گھی وچ تے سر کڑھائ وچ آ گیا ۔ اس معاہدے دے ذریعے دنیا بھر دے ممالک نے نادانستہ طور اُتے اپنی اپنی کرنسی کےکنٹرول توں رضا کارانہ دستبرداری منظور کر لی سی ۔ پہلے جو کچھ فوجی طاقت توں چھینا جاندا سی اب اوہ سب کچھ شرح تبادلہ دا کھیل بن گیا کیونکہ سونے دی رکاوٹ درمیان توں ہٹ چکی سی ۔
"ایہ وڈی حیرت دی بات اے کہ اس وقت کسی نے نہیں دیکھا کہ وورلڈ بینک دی آڑ وچ (سارے مُلکاںدی) حاکمیت منتقل ہو رہی اے ۔ "
It is perhaps strange that almost no one at the time saw the transfer of power that was concealed under the grand term “World Bank”
اس معاہدے نے غلامی دی اک نئی قسم دی بنیاد رکھی جو پہلے ہارڈ کرنسی دے دور وچ ممکن نہ سی ۔
"(کاغذی) دولت غلامی دی اک نئی قسم اے جوپہلے والی غلامی توں یوں مختلف اے کہ ایہ نامعلوم رہندی اے ۔ اس نئی قسم وچ آقا تے غلام شاعر آمنے سامنے نہیں آندے ۔ "
money is a new form of slavery, and distinguishable from the old simply by the fact that it is impersonal – that there is no human relation between master and slave. Leo Tolstoy
آسٹریلیا دے وزیر محنت Eddie Ward نےبریٹن اووڈز دی سازش دے بارے وچ جو کچھ کہیا سی اوہ سب کچھ آنے والے سالوں وچ بالکل سچ ثابت ہویا ۔
"مینوں یقین اے کہ پرائیوٹ عالمی بینکار بریٹن اووڈز دے ذریعے پوری دنیا اُتے اپنی ایسی مکمل تے خوفناک ڈکٹیٹر شپ قائم کرنا چاہندے نیں جیس دا ہٹلر نے شاعر خواب وی نہ دیکھا ہو گا ۔ ایہ وحشیانہ طریقے سےچھوٹے ممالک نوں غلام بنا دے گی تے ہر حکومت ان بینکاراں دی دلال بن جائے گی ۔ عالمی مالیاتی اداروں دا گٹھ جوڑ بے روزگاری، غلامی، غربت، ذلت تے مالیاتی تباہی وچ اضافہ کرے گا ۔ اس لیئے ہم آزادی پسند آسٹریلویوں نوں اس منصوبے نوں نا منظور کر دینا چاہیئے ۔ "

I am convinced that the Bretton Woods Agreement will enthrone a world dictatorship of private finance more complete and terrible than any Hitlerite dream. It … quite blatantly sets up controls which will reduce the smaller nations to vassal states and make every government the mouthpiece and tool of International Finance … ۔ World collaboration of private financial institutions can only mean more unemployment, slavery, misery, degradation and financial destruction. Therefore, as freedom loving Australians, we should reject this infamous proposal.

اس معاہدے دے بعد اب چونکہ نوآبادیاتی نظام دی ضرورت باقی نہیں رہی سی اس لیئے دنیا دی ساری کالونیوں نوں آزاد کر دتا گیا اورمزاحمتی لیڈروں نوں اقتدار سونپ دتا گیا ۔ برصغیر دی آزادی گاندھی دا کارنامہ نہیں سی بلکہ بریٹن ووڈز معاہدے دا خاموش نتیجہ سی ۔

اس معاہدے دی کامیابی دا میڈیا وچ وڈے زور و شور توں چرچا کیتا گیالیکن تصویر دا صحیح رُخ آج تک چھپایا جاندا اے ۔ تے جیس بات دا چرچا نہیں کیتا گیا اوہ ایہ سی کہ 35 ڈالر وچ اک اونس سونا خریدنے دا حق عوام نوں نہیں دتا گیا سی بلکہ ایہ حق امریکا ول توں صرف تے صرف دوسرے ممالک دے سینٹرل بینکاںنوں دتا گیا سی ۔ گویا عوام دے لئے صرف کاغذی کرنسی تے امیروں دے لئے سونے دی کرنسی طے پائی ۔ اُس وقت امریکی عوام نوں سونا رکھنے دی اجازت نہیں سی ۔ چین وچ وی 1950 توں 2003 تک عوام اُتے خام سونا رکھنے دی پابندی سی ۔ ہندوستان دی برطانوی حکومت تے آزادی دے بعد مورار جی دیسائی نے ہندوستان وچ سونے دی درآمد نوں رودے رکھیا ۔ تے اسی وجہ توں بریٹن اوڈز دا معاہدہ لگ بھگ دو دہائیوں تک چل سدا ۔

1971 وچ ویتناں دی جنگ دی وجہ توں امریکی معیشت سخت دباو دا شکار سی تے افراط زر تیزی توں بڑھ رہیا سی ۔ اپریل 1971 وچ جرمنی نے امریکی دباؤ وچ آ کر پنج ارب ڈالر خریدے تا کہ امریکی ڈالر نوں سہارا مل سکے ۔ مئی 1971 وچ جرمنی نے بریٹن ووڈ معاہدے توں ناطہ توڑ لیا کیونکہ اوہ گرتے ہوے امریکی ڈالر دی وجہ توں اپنےجرمن مارک دی قیمت مزید نہیں گرانا چاہندا سی ۔ اسدے صرف تن مہینوں بعد جرمنی دی معیشت وچ بہتری آ گئی تے ڈالر دے مقابلے وچ مارک دی قیمت %7.5 بڑھ گئی ۔ امریکی ڈالر دی گرتی ہوئی قیمت دیکھدے ہوئے دوسرے ممالک نے امریکہ توں سونے دا مطالبہ شروع کر دتا ۔ سویزر لینڈ نے جولائی 1971 وچ پنج کروڑ ڈالر دا 44 ٹن سونا امریکا توں وصول کیتا ۔ امریکا نے سفارتی دباو ڈال کر دوسرے ممالک نوں سونا طلب کرنے توں روکنا چاہا پر Jacques Rueff دے مشورے اُتے فرانس نے جارحانہ انداز اپناتے ہوئے 19.1 کروڑ ڈالر امریکا توں 170ٹن سونے وچ تبدیل کروائے ۔ اس طرح امریکا تے فرانس دے تعلقات خراب ہو گئے جو آج تک بہتر نہ ہو سکے ۔ 12 اگست 1971 نوں برطانایہ نے وی 75 کروڑ ڈالر دے سونے دا مطالبہ کر دتا ۔
سرکاری اعداد و شمار دے مطابق اسوقت امریکا اپنے کول موجود سونے توں تن گنا زیادہ ڈالر چھاپ چکیا سی ۔ حقیقی اعداد و شمار اس توں وی زیادہ راے ہوں گے ۔
1971 تک امریکا دے کول موجود سونے دی مالیت صرف 15 ارب ڈالر سی جبکہ دوسرے ممالک دے کول 50 ارب امریکی ڈالر دے ذخائر جمع ہو چکے سن ۔ اگر سارے قرضے شامل کر دے حساب لگایا جائے تو اس وقت امریکا ہر اک ڈالر دے سونے دے عوض 44 ڈالر دا مقروض ہو چکیا سی ۔
15 اگست 1971 نوں امریکہ اپنے بریٹن ووڈز دے وعدے توں یک طرفہ مکر گیا جتوں نکسن دھچدا کہندے نیں ۔ امریکی صدر نکسن نے اعلان کیتا کہ اب امریکا ڈالر دے بدلے سونا نہیں دے گا ۔ اس وقت تک امریکا کاغذی ڈالر چھاپ چھاپ کر اس دے بدلے عربوں توں اتنا تیل خرید چکیا سی کہ عرب جے ڈالر دے بدلے سونے دا مطالبہ کر دیندے تو امریکہ اپنا پورا سونا دے کر وی ایہ قرض نہ چکیا سکتا سی ۔ 1971 دے اس امریکی اعلان توں عربوں دے اربوں ڈالر کاغذی ردّی وچ تبدیل ہو گئے ۔ قانون قدرت ایہ اے کہ اک دا نقصان کسی دوسرے دا فائدہ ہُندا اے ۔ دنیا بھر وچ ہونے والے اس نقصان دا سارہ فائدہ امریکا نوں ہویا ۔
بریٹن ووڈز دے معاہدے دے خاتمے دا اعلان کردے ہوئے امریکی صدر نکسن نے جےچہ اپنی تقریر وچ کہیا سی کہ ایہ اک عارضی اقدام اے تے ایہ کہ آپدے ڈالروں دی قوت خرید کل وی اُتنی ہی ہو گی جتنی آج اے لیکن وقت نے ثابت کر دتا کہ ایہ صرف اک تے سفید جھوٹ سی ۔ ڈالر توں سونے دا تعلق ٹوٹنے دے بعد 1972 وچ جدوں ایران تے سعودی عرب نے اپنے ڈالروں توں امریکی کمپنیاں خریدنے دا ارادہ ظاہر کیتا تو امریکی حکام نے دھمدی دی متنبہ کیتا کہ امریکا اتوں اقدام جنگ سمینوں گا ۔ حالانکہ پہلی جنگ عظیم دے بعد خود امریکا نے وڈے پیمانے اُتے جرمن کمپنیاں خریدی سن ۔

بریٹن ووڈز دا معاہدہ ٹوٹنے دے بعد ہر ملک نوں اپنی مرضی دے مطابق کاغذی کرنسی چھاپندا اختیار مل گیا ۔ اس طرح 1971 دے بعد ہارڈ کرنسی یا زر کثیف دا دور ختم ہو گیا تے زر فرمان (Fiat currency) نے مستقل جگہ بنا لی ۔ لیکن ان 27 سالوں وچ امریکا دا کاغذی ڈالر بین الاقوامی کرنسی بن چکیا سی ۔ امریکی بینکار 1944 وچ بریٹن ووڈز دے معاہدے وچ جو کچھ حاصل نہیں کر سکے سن اوہ اب وڈی حد تک اننیں حاصل ہو گیا ۔ سوئزر لینڈ اوہ آخری ملک سی جیس نے سنہ 2000 وچ اپنی کاغذی کرنسی دا سونے توں ناطہ توڑا ۔
جدوں تک کرنسی دا سونے توں تعلق برقرار سی اس وقت تک حکومتی قرضیاں (ٹریژری بونڈز) اُتے سٹے بازی (speculation) بالکل نہیں ہویا کردی سی ۔ کرنسی دا سونے توں تعلق ٹوٹنے دے بعد بونڈز وچ سٹے بازی بے انتہا بڑھ گئی جیس دا خمیازہ محنت کشوں نوں برداشت کرنا پڑ رہیا اے ۔ ڈیری ویٹو مارکیٹ بونڈز اُتے سٹے بازی دی بنیاداُتے قائم اے ۔

بریٹن ووڈز اُتے ہور دیکھو:

• Routledge Encyclopedia of International Political Economy
• Truth from Freedom School Archived 2011-01-01 at the وے بیک مشین
• The Battle of Bretton Woods By Benn Steil

آقا کرنسی تے غلام کرنسی

جدوں ہندوستان اُتے برطانیا دا راج سی تو جےچہ ہندوستان وچ مقامی کرنسی روپیا ہی سی لیکن ایہ پاونڈ اسٹرلنگ دی غلام سی ۔ برطانوی حکومت اپنی مرضی توں شرح تبادلہ مقرر کردی سی تے ہندوستانی تاجر اتوں قبول کرنے اُتے مجبور سن ۔ اسکاٹ لینڈ تے آئر لینڈ وچ وی ایسی ہی صورتحال سی ۔ اسی طرح فرانس دے زیر تسلط نوآبادیوں (کالونیوں )وچ فرنچ فرانک آقا کرنسی دی حیثیت رکھدا سی ۔
بریٹن اوڈز دا معاہدہ درحقیقت اُس وقت دے ہندوستانی کرنسی نظام دی عین نقل سی ۔ فرق صرف اتنا سی کہ پاونڈ دی جگہ ڈالر نے لے لی سی تے اب صرف ہندوستان دی بجائے پوری دنیا دا استحصال ہونا سی ۔ چونکہ برطانیا اپنی کرنسی دی برتری (monetary hegemony) کھون اُتے خوش نہیں سی اس لئی اس معاہدے وچ پاونڈ نوں مارکیٹ ریٹ توں زیادہ ریٹ عطا کیتا گیا ۔ دوسری جنگ عظیم دے نتیجے وچ برطانیا تے امریکا دا اِنا مقروض ہو چکیا سی کہ اوہنوں امریکی ہدایات مننیاں پیاں ۔
بریٹن اوڈز دے معاہدے دے بعد ڈالر آقا کرنسی بن گیا سی تے ساری دنیا دی کرنسیاں اسدی غلام بن کر رہ گئی سن ۔ 1960 دی دھا ئی وچ فرانس دے فائیننس منسٹر گسکارڈنے اتوں حد توں زیادہ مراعت“exorbitant privilege” کہہ کر تنقید کری جبکہ امریکا دی ٹریژری دے سیکریٹری جوہن کونالی دا کہنا سی کہ ‘the dollar is our currency and your problem’ ۔
بین الاقوامی تجارت وچ آقا کرنسی نوں ہمیشہ واضح برتری حاصل ہُندی اے ۔ آقا کرنسی نوں ہی ریزرو کرنسی دا درجہ حاصل ہُندا اے تے اتوں جاری کرنے والا ملک تجارتی خسارے دے باوجود وی درآمدات جاری رکھ سکتا اے ۔
Generating currency out of thin air and trading it for tangible goods is the definition of hegemony. Is there is any greater magic power than that?

1966 وچ ایلن گرین اسپان (جو 1887 توں 2006 تک فیڈرل ریزرو دا چیرمین رہیا سی) نے کہیا سی کہ “تجارتی خسارے دے باوجود اخراجات وچ اضافہ ہونا دراصل دوسروں دی دولت اُتے قبضہ کرنا اے ۔ سونا اس خفایہ طریقہ کار دے آڑے آندا ہے“ ۔ یورپی ممالک نے اپنی اس مشکل دا حل ایہ نکالا کہ ڈالر توں سونا خریدنا شروع کر دتا جیس اُتے امریکا نوں آخیر کار گھٹنے ٹیک دینے پڑے ۔
1971وچ جدوں امریکا نے اپنے تیزی توں سکڑتے ہوئے سونے دے ذخیرے نوں بچاون لئی آپ ای بریٹن اوڈز دا ایہ سسٹم توڑیا تے اتوں چند دوسریاں وڈیاں کرنسیاں نوں وی اپنی حکمرانی وچ شریک کرنا پیا ۔ ایس طرحاں SDR وجود وچ آیا جیہنے کرنسی دے ذریعے ہون والی عالمی لُٹ مار وچ وڈے کھلاڑیاں دا حصا طے کر دتا ۔ ایس توں بعد ایہناں مُلکاں نے حکومتی سطح اُتے سونا خریدنا بند کر دتا ۔ ایس ڈی آر ڈالر دی مدد توں آج دی آقا کرنسی اے تے حکومتاں دی سطح اُتے استعمال ہُندی اے پر عوام دی سطح پربالکل استعمال نہیں ہُندی ۔ دو ڈھائی سو سال پہلے یورپ وچ کاغذی کرنسی وی حکومتاں دی سطح اُتے استعمال ہُندی سی جبکہ عوام ہارڈ کرنسی استعمال کردے سن ۔
بریٹن ووڈز دا معاہدہ توڑنے توں پہلے امریکا نے چھ وڈے صنعتی مُلکاںتوں ایہ وعدہ لیا سی کہ ایہ ممالک بیرونی ممالک توں سونا نہیں خریدیں گے تاکہ سونے دی قیمتوں نوں بڑھنے توں رودا جا سکے ۔
سعودی عرب نوں وی ہدایت دی سی کہ تیل صرف ڈالر دے عوض فروخت ہو گا تے حکومتی اخراجات دے بعد بچنے والے ڈالر صرف امریکی حکومت دے کول سرمائایہ کاری کیئے جائیں گے تاکہ سعودی عرب وی سونا نہ خریدے ۔
اس طرح گولڈ اسٹینڈرڈ دی جگہ عملی طور اُتے بلیک گولڈ اسٹینڈرڈ یعنی کروڈ آئیل اسٹینڈرڈ اپنایا گیا ۔
آئی ایم ایف، ورلڈ بینک تے ڈبلو ٹی او (WTO) جیتوں عالمی مالیاتی ادارے بریٹن اوڈز سسٹم نوں چلانے لئی بنائے گئے سن ۔ ہونا تو ایہ چاہیے سی کہ بریٹن اوڈز سسٹم ٹوٹنے دے بعد ان اداروں نوں وی ختم کر دتا جاندا ۔ پر تیسری دنیا دا خون چوسنے والے ایہ نجی ادارےکرنسی چھاپ چھاپ کر روزبروز طاقتور ہُندے چلے گئے ۔

ایس ڈی آر یعنی Special drawing rights وچ چار کرنسیاں شامل سن ۔ امریکی ڈالر دا حصہ 41.9 فیصد، یورو دا حصہ 37.4 فیصد، پاونڈ اسٹرلنگ دا حصہ 11.3 فیصد تے جاپانی ین دا حصہ 9.4 فیصد سی ۔ آخری تینوں کرنسیاں بہت وڈی حد تک ڈالردی دوست کرنسیاں نیں ۔ بین الاقوامی تجارت وچ چین دا بہت وڈا حصہ اے پر پھروی چینی یوان دا ایس ڈی آر وچ کوئی حصہ نہیں سی ۔ لیکن جدوں چین نے وی وڈی مقدار وچ سونا خریدنا شروع کر دتا تو 30 نومبر 2015 نوں آئی ایم ایف نے یوان نوں ایس ڈی آر وچ شامل کرنے دا اعلان کر دتا جیس اُتے عمل درآمد یکم اکتوبر 2016 توں ہو گا ۔ یوان دا حصہ 10.92 فیصد ہو گا یعنی اتوں پاونڈ اسٹرلنگ تے جاپانی ین توں وڈی کرنسی مانا جائے گا ۔
روس دی کرنسی روبل “ڈالر دشمن“ کرنسی اے تے ایس ڈی آر دا حصہ نہیں بن سکتی ۔

ڈالر دا شاعر سونے چاندی توں تعلق ہویا کردا سی ۔ جدوں 1969 وچ ایس ڈی آر پہلی دفعہ متعارف کیتا گیا تو ایہ وی 0.888671 گرام سونے دے برابر سی جو اسوقت اک ڈالر دا ہُندا سی ۔ 1974 وچ ایس ڈی آر دا تعلق سونے توں ختم کر دے 16 کرنسیوں دی باسکٹ توں کر دتا گیا ۔ 1981 وچ اس باسکٹ توں 11 کرنسیاں ندور دی گئیں تے صرف پنج باقی بچیں ۔ 1999 وچ یورو بننے دے بعد جرمن مارک تے فرانسیسی فرانک دی جگہ یورو نوں مل گئی ۔ اب ایس ڈی آر صرف آئی ایم ایف دے ممبر ممالک دے “اعتبار“ اُتے انحصار رکھدا اے ۔ ڈالر اُتے تھوڑا بہت امریکی حکومت دا عمل دخل اے ۔ لیکن ایس ڈی آر مکمل طور اُتے نجی ادارے دی جاری کردہ بین الاقوامی کرنسی اے ۔
آئی ایم ایف نے 1981 تک صرف 21.4 ارب ایس ڈی آر جاری کیئے سن ۔ 2008 دے وڈے مالی بحران دے بعد 182.7 ارب ایس ڈی آر تخلیق کر دے مالی بحران نوں سنبھالیا دتا ۔
اسدے جواب وچ چین، روس، ہندوستان، میکسینوں تے تردی نے وڈی مقدار وچ سونا خریدنا شروع کر دتا اے ۔ چین دا تسلیم شدہ سونا 1,677ٹن اے پر ماہرین دا خیال اے کہ چین دے کول گھٹ توں گھٹ اسدا دوگنا سونا اے ۔

چار ممالک (امریکہ، جرمنی، فرانس، اٹالی) تے آئی ایم ایف مل کر دنیا بھر دے بینکاں دے دوتہائی سونے دے مالک نیں ۔ انگریزی کہاوت اے کہ جو سونے دا مالک ہُندا اے وہی قانون بناتا اے ۔ (he who owns the gold make the rules) تے جو قانون بناتا اے وہی اصل حکمران ہُندا اے ۔

اگر یونان دے لوگ اس بات توں واقف ہُندے کہ “کرنسی یونین“ دراصل اک پھندا اے تے یورو وچ شریک نہ ہوئے ہُندے تو آج اتنی ابتر حالت وچ نہ ہُندے ۔ جو کچھ آج یونان وچ ہویا اوہ کل بہت توں دوسرے مُلکاںوچ وی ہونے والا اے

ایس ڈی آر دی تفصیلاں دے لیئےدیکھیے آئی ایم ایف

جولائی 2015 تک سونے دا ذخیرہ رکھنے والے ممالک تے ادارے

رتبہ	ملک/ادارہ	سونے دی مقدار (ٹن)	زر مبادلہ دا حصہ جو سونے دی شکل وچ اے
1	امریکہ	8,133.5	74%
2	جرمنی	3,383.4	68%
3	آئی ایم ایف	2,814.0	N.A
4	اٹلی	2,451.8	67%
5	فرانس	2,435.4	65%
6	چین	1,677	1%
7	روس	1,250.3	13%
8	سویٹزرلینڈ	1,040.0	7%
9	جاپان	765.2	2%
10	نیدرلینڈز	612.5	57%
11	بھارت	557.7	6%
12	ترکی	513.0	16%
13	یورپی سینٹرل بینک	504.8	26%
14	تائیوان	423.6	4%
15	پرتگال	382.5	69%
16	وینزویلا	367.6	69%
17	سعودی عرب	322.9	2%
18	برطانیہ	310.3	10%
19	لبنان	286.8	21%
20	سپین	281.6	19%

دولت

اصل مضمون: دولت

فائل:Doubleeagle.jpg

امریکی حکومت نے 1933 تک 15 ٹن سونے توں 20 ڈالر دے ایہ سکے بناے پر جاری نہیں کیتے تے ایہناں نوں دوبارہ پگھلا کے سونے دیاں اٹاں وچ تبدیل کر دتا

کیتا دولت تخلیق وی دی جا سکتی اے؟ اسدا جواب اے ہاں ۔

بلا شُبہ سونا تخلیق نہیں کیتا جا سکتا نہ چاندی تانبہ پیتل تے کانسی ۔ پر محنت کر کے چنگی فصل حاصل کیتی جا سکدی اے جیہنوں دھاتی کرنسی وچ تبدیل کیتا جا سکدا اے ۔ ایس ای طرحاں محنت کر دے طرزیات وچ ترقی کر دے ایہجیاں چیزاں بنایاں جا سکدیاں نیں جیہڑیاںمنڈی وچ اچھی قیمت دے جائیں ۔ محنت کر دے سونے چاندی وغیرہ دی کانوں توں دولت حاصل دی جا سکتی اے ۔ یعنی دولت محنت توں تخلیق ہُندی اے تے محنت کرنے والے مزدور ہی ہمیشہ توں دولت دے تخلیق کرنے والے راے سن کیونکہ اندی محنت توں ہی خام مال قابل استعمال چیز دی شکل پاوندا اے تے استعمال دی جگہ تک پہنچدا اے ۔ دولت توں جو وی چیز خریدی جاندی اے اس اُتے کوئی محنت کر چکیا ہُندا اے ۔ مزدور کےلئے دولت خون پسینے دی کمائ یا خون جگر دی کمائی اے ۔ پر ڈالر چھاپنوچ کوئی خاص محنت صرف نہیں ہُندی تے چھاپنوالوں نوں ایہ دولت بغیر محنت دے مل جاندی اے ۔ یعنی ہویا وچ توں دولت تخلیق دی جا سکتی اے ۔ محنت کر دے دولت حاصل کرنا دولت کمانا کہلاوندا اے تے ایہ حق ہر اک نوں حاصل اے ۔ پر بغیر محنت دے دولت تخلیق کرن دی نا جائز مراعات محض چند لوکاں نوں حاصل اے جیہڑے بے حدامیر ہو چکے نیں ۔ ایہ لوگ مرکزی بینکاں دے مالکان نیں ۔

اس مخطط توں ظاہر ہُندا اے کہ 28 سالوں وچ 80 فیصد غریب تے متوسط طبقہ لوکاں دی حقیقی آمدنی وچ کوئی اضافہ نہیں ہویا اے جبکہ اک فیصد امیر ترین لوکاں دی آمدنی پنج گنا بڑھ چکی اے ۔

اگر دنیا دی تریخ اُتے نظر ڈالی جائے تو پتہ چلتا اے کہ پچھلے دو ہزار سالوں وچ اٹھارہ سو سالوں تک دنیا دا سب توں امیر ملک ہندوستان رہیا اے اس دے بعد چین دا نمبر آندا سی ۔ ان ممالک وچ محنت کرنے دے بھر پور مواقع موجود سن تے خطیر مقدار وچ پیداوار ہُندی سن ۔ ان ممالک دا تجارتی سامان دنیا دے دور دراز علاقوں تک پہنچتا سی ۔ لیکن ایہ اس وقت دی بات اے جدوں کرنسی دھاتی ہُندی سی تے مرکزی بینکاںدا عالمی گراوہ موجود نہیں سی ۔ کاغذی کرنسی دے نظام نے محنت کرنے والوں نوں افراط زر تے شرح تبادلہ دی شعبدہ بازی دی وجہ توں نہایت غریب کر دتا اے ۔

دیکھیئے

” Does no one think it strange that the bankrupt Western nations, with their hopelessly crippled economies, and near-zero interest rates have (supposedly) the world’s “strongest currencies,” while the healthy and productive nations of Asia, South America, and elsewhere all have “weak currencies,” despite much higher interest rates? Not in the feeble world of the mainstream media. Why is such serial currency manipulation completely censored by the corporate media propaganda machine? It is because if you manipulate the exchange rate of a currency higher, the price of everything else dominated in that currency automatically goes lower. Via the one tool of currency manipulation, these economic terrorists can literally destroy economies, and simultaneously move any and all prices.

جبکہ کاغذی کرنسی چھاپنوالے تے اس دے سہارے شرح تبادلہ کنٹرول کرنے والے ممالک نہایت ہی امیر ہو گئے نیں ۔

1997 وچ اک سازش دے تحت ملیشیا دی کرنسی رنگٹ دی قدر اچانک گر کے تقریبن ادھی رہ گئی ۔ اوہدے اُتے ملیشیا دے وزیراعظم مہاتیر محمد نے ایہ تجویز پیش دی سی کہ سارے اسلامی ممالک سونے دا دینار خود بنائیں تے آپس دی لین دین دے لئے امریکی ڈالر دی بجائے سونے دا دینار استعمال کرو ۔ مہاتیر محمد نے اعلان کیتا سی کہ 2003 دے وسط تک اوہ ایہ دینار جاری کر دیں گے ۔ ظاہر اے کہ جے ایسی سونے دی کرنسی وچ لین دین دا رواج آ گیا تو شرح تبادلہ دی ضرورت ختم ہو جائے گی جیس اُتے مغربی ممالک دی ثروت دا انحصار اے ۔ اس لئے 2003 وچ مہاتیر محمد نوں 22 سالہ وزارتِ اعظمی توں ہٹا کر عبداللہ احمد بداوی نوں وزیر اعظم بنایا گیا جیس نے ملدی سطح اُتے دینار جاری ہونے رکوا دیے ۔ ملیشیا دی اک اسٹیٹ کیلانتن نے پھر وی 20 ستمبر 2006 نوں سونے دے دینار جاری کیتے جندا وزن 4.25 گرام اے تے ایہ 22 قیراط سونے توں بنے ہوئے نیں ۔
صدام حسین نے وی ایسی ہی جیسارت دی سی ۔ اس نے ایہ کوشش دی سی کہ عراق نوں تیل دا معاوضہ امریکی ڈالر دی بجائے کسی تے کرنسی وچ دتا جائے ۔ ایہ امریکی ڈالر دی مقبولیت اُتے براہ راست وار سی ۔ اسدا ایہ ناقابل معافی جرم آخر کار اتوں لے ڈوبا ۔
لیبیا دے معمر قذافی نے صدام حسین دے انجام توں کوئی سبق نہیں سیکھا تے افریقہ وچ تجارت دے لئے سونے دا دینار نافذ کرنے دا ارادہ کیتا اس لئے اسدا وی وہی حشر کرنا پڑا ۔ 2007 توں ایران نے وی اپنے تیل دی قیمت امریکی ڈالر وچ وصول کرنا بند کر دی اے ایران ایہ واضح کر چکیا اے کہ ہم اُتے حملہ ہونے دی صورت وچ اسرائیل وی میدان جنگ بن جائے گا ۔
اگر آج وی کاغذی کرنسی دی جگہ سونے چاندی نوں خرید و فروخت دے لئی کرنسی دی طرح استعمال کیتا جاوے تاں ہندوستان، چین تے تیل پیدا کرن والے ممالک شاید امیر ترین ممالک بن جاݨ ۔ ایس لئی بین الاقوامی مالیاتی فنڈ ایس گَل دا سبھ توں وڈا مخالف اے ۔ خیال رہوے کہ آئی-ایم-ایف (بین الاقوامی مالیاتی فنڈ) اک نجی ادارہ اے تے کسے حکومت دے ماتحت نہیں ۔
پاکستان دے کول لگ بھگ 65 ٹن سونا اے تے پاکستان اُتے آئی-ایم-ایف دا شدید دباو اے کہ ایہ سونا بیچ کر کاغذی فورین ریزرو وچ اضافہ کیتا جائے جبکہ اسوقت زیادہ تر ممالک اپنے سونے دے ذخیرے وچ اضافہ کرنے وچ مصروف نیں ۔ اب تک پاکستان اپنا سونا بیچنے اُتے آمادہ نہیں ہویا اے ۔
ہٹلر نے وڈے واضح الفاظ وچ کہیا سی کہ (جے کرنسی آزاد ہووے تاں)کسی ملک دی دولت اوہ سونا چاندی یا فارن ریزرو نہیں ہُندا جو مرکزی بینکاں دی تجوریاں وچ بند پڑا ہُندا اے یا مرکزی بینکاںدی ضمانت توں جاری ہُندا اے ۔ کسی ملک دی اصل دولت اس ملک دی پیداواری صلاحیت اے ۔ ملکی کرنسی دی قوت خرید اس وقت ودھدیاے جدوں تک پیداوار وچ اضافہ ہُندا رہندا اے تے اس وقت ِگردی اے جدوں پیداوار وچ کمی آوندی اے ۔
بریٹن اوڈز سسٹم بنا کر ڈالر نے دوسری کرنسیوں دی آزادی کھوہ لئی ۔

امریکی دولت بشمول قرض	ارب ڈالر
سونا	291
کرنسی	1,360
بینک اکاونٹ	10,000
شیئر (اسٹاک)	20,000
ٹریژری بونڈ	38,000
Derivatives	220,000

گروس ورلڈ پروڈکٹ

اتوں دنیا بھر دی پیداوار دے برابر منیا جاندا اے کیونکہ تمام مُلکاںدی کل ایکسپورٹ دوسرے تمام مُلکاںدی کل امپورٹ دے عین برابر ہُندی اے ۔ اتوں گلوبل جی ڈی پی یا ورلڈ جی ڈی پی وی کہندے نیں ۔

سال	گلوبل جی ڈی پی ۔ ارب ڈالر
2010	65,339
2011	72,423
2012	73,777
2013	75,467
2014	77,269
2015	73,507 تخمیناً
2016	76,321 تخمیناً

ان اعداد توں پتہ چلتا اے کہ صرف امریکا دی ڈیری ویٹو مارکیٹ پوری دنیا دی مجموعی پیداوار دا تن گنا ہو چکی اے ۔

کاغذی کرنسی تے جنگیں

1913 وچ امریکا وچ فیڈرل ریزرو دے قیام توں اٹھ بینکار خاندانوں دا امریکی حکومت توں گٹھ جوڑ ہو گیا ۔ اب ایہ بینکار اپنے غیر ملدی نادہندگان دے خلاف امریکی افواج استعمال کرنے دی پوزیشن وچ آ چکے سن ۔ مورگن، چیز تے سٹی بینک اب بین الاقوامی قرض جاری کرنے والے ادارے وچ تبدیل ہو گئے ۔ اب ایہ بالکل واضح ہو چکیا اے کہ دونے وڈی عالمی جنگوں دا مقصد برٹش پاونڈ نوں بین الاقوامی ریزرو کرنسی دے درجے توں اکھاڑ پھینکنا سی ۔ پہلی جنگ عظیم دے دوران ڈالر بین الاقوامی کرنسی دے میدان وچ پاونڈ دا حریف بن کر اترا تے پاونڈ کمزور ہُندا چلا گیا جبکہ ڈالر مضبوط ہُندا رہیا ۔ دوسری جنگ عظیم دے بعد ڈالر نے پاونڈ نوں پوری طرح برطرف کر دتا ۔

جرمنی وچ جدوں 1933 وچ نازی پارٹی الیکشن جیت کر حکومت وچ آئی تو جرمنی دی معیشت بالکل تباہ و برباد ہو چکی سی ۔ 60 لکھ لوگ بے روزگار سن ۔ پہلی جنگ عظیم وچ شکست دے بعد جرمنی نوں بھاری تاوان جنگ ادا کرنا پڑ رہیا سی ۔ بیرونی سرمائایہ کاری دے امکانات بالکل صفر سن ۔ جرمنی دی ساری نو آبادیاں اس توں چھین لی گئیں سن ۔ صرف چند سالوں وچ سوا دو لکھ افراد خودکشی کر چکے سن ۔ صورتحال کچھ ایسی سی کہ ہر جرمن فرد اُتے 6000 مارک دا قرضہ سی جبکہ اسدی جیب وچ 14 مارک وی نہیں سن ۔ لیکن صرف چار سال وچ ہٹلر نے جرمنی نوں دوبارہ یورپ دی مضبوط ترین معیشت بنا دتا ۔ اس وقت تک جرمنی نے وڈے پیمانے اُتے اسلحہ سازی وی شروع نہیں دی سی ۔ 1935 توں ہٹلر نے پرائیوٹ بینکاںتوں قرض لین دی بجائے حکومت دی جانب توں خود کرنسی چھاپنی شروع کر دی جو MEFO bill کہلاتی سی ۔ 1945 تک جرمنی ایہ کرنسی چھاپیؤ رہیا جیس دی پشت اُتے نہ کوئی سونا سی نہ کوئی قرض ۔ جیس وقت امریکہ تے دوسرے یورپی ممالک وچ لاکھوں لوگ بے روزگار سن، جرمنی وچ بے روزگاری ختم ہو چکی سی ۔ معیشت مضبوط ہو چکی سی ۔ عالمی بینکاراں ول توں لگائی جانے والی معاشی پابندیوں تے بائیکاٹ دے باوجود جرمنی بارٹر سسٹم دی مدد توں دوسرے ممالک توں تجارت بحال کرنے وچ کامیاب ہو چکیا سی ۔
اک طرف جرمنی وچ کرنسی چھاپندا اختیار حکومت نے پرائیوٹ بینکاںتوں چھین لیا سی دوسری طرف جاپان وچ وی کرنسی حکومت چھاپ رہی سی ۔ تے ان دونے ممالک وچ ترقی دی رفتار نہایت تیز سی ۔ ایہ صورتحال مرکزی بینکاراں دی برداشت توں باہر سی ۔ جے دوسرے ممالک دے عوام وی حکومتی کرنسی چھاپن دا مطالبہ کر دیندے تاں بینکاراں دا صدیاں پرانا کھیل ہمیشہ دے لئے ختم ہو جاندا ۔ اس لئےجرمنی تے جاپان دے خلاف دوسری جنگ عظیم شروع کیتی گئی ۔
1945 وچ جنگ عظیم دوم وچ جاپان نوں ایٹمی ہتھیاروں توں شکست دینے دے بعد اوتھے سب توں پہلا کام کاغذی کرنسی دی تخلیق دے بلا سودی بینکاری نظام نوں "درست" کیتا گیا سی تے امریکا برطانیا روس تے فرانس دی طرح پرائیوٹ سنٹرل بینک قائم کیتا گیا سی ۔ اس جنگ توں پہلے جاپان دا سینٹرل بینک حکومتی ملکیت وچ سی تے نوٹ چھپنے اُتے حکومت نوں نہ قرض لینا پیندا سی نہ سود دینا پیندا سی ۔ 1940 وچ اک ڈالر 4.27 جاپانی ین دے برابر سی ۔ 1950 وچ اک ڈالر 361.1 ین دے برابر ہو چکیا سی ۔

آج جاپان اُتے قرضے 23,000 ارب ڈالر توں تجاوز کر چکے نیں جو جی ڈی پی دا 245 فیصد نیں ۔
اسی طرح دوسری جنگ عظیم وچ جرمنی نوں شکست دینے دے بعد امریکا اوتھے اپنا کرنسی دا نظام لانا چاہندا سی پر روس آڑے آگیا ۔ اس لئے امریکا برطانیا تے فرانس دے زیر کنٹرول جرمن علاقوں وچ فیڈرل ریزرو دی طرز اُتے اک نیا سنٹرل بینک Bank deutscher Länder بنایا گیا تے نئی کرنسی ڈوئچے مارک نافذ کیتی گئی جبکہ روس نے اپنے زیر کنٹرول جرمن علاقے وچ اپنی کرنسی نافذ دی ۔ اگر روس امریکا دا کرنسی پلان مان لیندا تاں شاید نہ جرمنی دو حصیاں وچ تقسیم ہُندا نہ سرد جنگ شروع ہُندی ۔

فائل:Swiss gold reserves.jpg

سوئیزرلینڈ دے سونے دا ذخیرہ ۔

دوسری جنگ عظیم دے دوران سوئیزرلینڈ دے اک طرف جرمنی تے اسدے حامی سن تے دوسرے پاسے اتحادی افواج ۔ اس لحاظ نال سوئیزرلینڈ نوں تو محاذ جنگ ہونا چاہیے سی ۔ پر جدوں سارا یورپ جنگ دی اگ وچ پانی رہیا سی اس وقت سوئیزرلینڈ وچ نہ صرف کوئی جنگ نہ ہوئی بلکہ اوہ دونے متحارب فوجوں نوں سامان جنگ وی فروخت کردا رہیا ۔ جنگ دے دوران امریکہ، برطانیا، کینیڈا، جرمنی، اٹلی تے فرانس نے سوئیس نیشنل بینک نوں 3.8 ارب سوئیس فرانک دا سونا بیچا یعنی لگ بھگ 784.4 ٹن

۔  بیسل، سوئیزرلینڈ وچ بینک فار انٹرنیشنل سیٹلمنٹ دا مرکزی دفتر سی جو سارے وڈے مرکزی بینکاںدا محور سی تے ایہ بینک ہی دونے طرف دی فوجوں نوں سامان جنگ دی خریداری دے لئے کاغذی سرماایہ سود اُتے فراہم کر راے سن ۔ 

1940 توں 1950 دے دوران امریکا تے فرانس اُتے قرضے 600 گنا بڑھے جبکہ جاپان اُتے 1348 گنا بڑھے ۔ اس طرح مرکزی بینکاںدا منافع وی خوب بڑھا اسی طرح پہلی جنگ عظیم دے نتیجے وچ امریکہ، جو اک مقروض ملک سی، اوہ 1919 تک نوٹ چھاپ چھاپ کر قرضہ دینے والا سب توں وڈا ملک بن چکیا سی ۔ پہلی جنگ عظیم شروع ہونے دے بعد اک سال دے اندر امریکی ایکسپورٹ وچ تن گنا اضافہ ہو چکیا سی تے امریکی تجارتی منافع تریخ وچ پہلی بار اک ارب ڈالر توں تجاوز کر چکیا سی ۔

7 اکتوبر 2001 وچ افغانستان وچ جنگ شروع ہوئی ۔ جنگ جدوں عروج اُتے سی اس وقت بون جرمنی وچ مغربی مرکزی بینکاں دے اک اجلاس وچ افغانستان دے لئے اک نئی کاغذی کرنسی تجویز کیتی گئی تے صرف تن مہینوں دے اندر افغانستان وچ اک نیا مرکزی بینک بنا کر 2 جنوری 2002 تک اس نئی کرنسی نوں پوری طرح نافذ کر دتا گیا ۔ اسی طرح 20 مارچ 2003 نوں عراق دی جنگ شروع ہوئی تے اک سال دے اندر اندر عراق وچ نیا مرکزی بینک بنا دتا گیا تے نئی کاغذی کرنسی نافذ کر دی گئی ۔ ایہی سب کچھ لیبیا وچ وی ہویا ۔ لیبیا وچ 1956 توں مرکزی بینک حکومت دی ملکیت وچ سی ۔ جاہل "انقلابیوں" نے محض چند ہفتوں وچ نیا مرکزی بینک بنا دتا جو نجی سی تے امریکی فیڈرل ریزرو دے مالکان دی ملکیت وچ سی ۔ لیبیا دے کول 150 ٹن سونا سی جو جنگ دے بعد غائب اے ۔

جنگ تے کاغذی کرنسی دا ایہ رشتہ بہت پرانا اے ۔ اگلا ہدف ایران تے شمالی کوریا ہون گے تاکہ اوتھے وی کرنسی اُتے مغربی بینکار اپنا تسلط قائم کر سکیتیاں ۔
چین دا سنٹرل بینک (پیپلز بینک آف چائنا) پرائیوٹ نہیں بلکہ حکومتی ملکیت وچ اے تے چین نوں کرنسی چھپنے اُتے نہ قرض لینا پیندا اے تے نہ سود دینا پیندا اے ۔ اسی وجہ توں چین اُتے آج کوئی قرضہ نہیں اے تے اسدی معیشت ترقی کر رہی اے ۔ جے چین آئی ایم ایف دا مقروض ہُندا تو اتوں وی کئی ناجاِئز شرائط قبول کرنی پیندیاں ۔ چین اپنی کرنسی نوں float کرنے دا وی شدت توں مخالف اے کیونکہ بہت توں ممالک ایہ غلطی کر دے کنگال ہو چکے نیں ۔ اگر چین دے کول جوہری ہتھیار نہ ہُندے تو عالمی بینکار چین نوں وی کسی تیسری عالمگیر جنگ برپا کر دے اسی طرح تہس نہس کر دیندے جیس طرح کرنسی چھاپندے جرم وچ دوسری جنگ عظیم وچ جرمنی تے جاپان نوں کیتا گیا سی ۔
امریکی بحرایہ دے اعلیٰ ترین میجر جنرل اسمیڈلے بٹلر نوں بحرایہ دی تریخ وچ سب توں زیادہ اعزازات ملے ۔ اس نے 1935 وچ اک کتاب لکھی جیسدا عنوان سیWar Is a Racket ۔ اوہ لکھدا اے "جنگ صرف اک ریکٹ ہُندی اے ۔ ریکٹ توں مراد ایسی چیز ہُندی ہےجو ویسا نہیں ہُندی جیسا کہ اکثریت سمجھ رہی ہُندی اے ۔ صرف اندر دے چند لوکاں نوں پتہ ہُندا اے کہ دراصل کیتا ہو رہیا اے ۔ ایہ صرف اس لیئے دی جاندی اے تاکہ اُنہاں چند لوکاں نوں فائدہ پہنچے جےچہ کہ اس وچ لاکھوں لوکاں دا نقصان ہُندا اے ۔

کاغذی کرنسی تے غربت

امریکہ دے تیسرے صدر تھامس جیفرسن نے1788 وچ کاغذی کرنسی دے بارے وچ کہیا سی کہ ایہ محض غربت اے، ایہ صرف رقم دا بھوت اے رقم نہیں اے ۔

Paper is poverty. ۔ . it is only the ghost of money, and not money itself

—تھامس جیفرسن

امریکہ دے ساتویں صدر اینڈریو جیکسن نے فروری 1834 وچ اک تقریر دے دوران کہیا سی "وچ وڈے غور توں مشاہدہ کر رہیا ہوں کہ بنکِ ریاستہائے متحدہ کیتا کر رہیا اے ۔ میرے آدمی کافی عرصے توں تیرے اُتے نظر رکھے ہوئے نیں تے اب وچ قائل ہو چکیا ہوں کہ تم لوکاں نے بینک وچ جمع شدہ رقم توں اشیاء خوردونوش اُتے سٹہ کھیلا ۔ جدوں تم جیتے تو تم نے منافع آپس وچ بانٹ لیا ۔ تے جدوں تمنیں نقصان ہویا تو تم نے اتوں بینک دے کھاتے وچ ڈال دتا ۔ تم مینوں دسدے ہو کہ جے وچ تمہارے بینک دا سرکاری اجازت نامہ منسوخ کر دوں تو دس ہزار گھرانے برباد ہو جائینگے ۔ معززین، ہو سکتا اے ایہ درست ہو لیکن ایہ تمہارا گناہ اے ۔ تے جے وچ نے تمنیں اسی طرح کام کرنے دتا تو تم لوگ پچاس ہزار خاندان تباہ کر دو گے تے ایہ میرا گناہ ہو گا ۔ تم لوگ زہریلے سانپوں تے چوروں دا گراوہ ہو تے وچ تمنیں ہر حال وچ ختم کر دے رہوں گا" اگرچہ کانگریس نے بینکِ ریاستہائے متحدہ دی دوبارہ بحالی دا بل منظور کر لیا سی پر بعد وچ اینڈریو جیکسن نے اتوں ویٹو کر دتا سی ۔ 30 جنوری 1835 نوں اینڈریو جیکسن اُتے قاتلانہ حملہ ہویا لیکن اس اُتے چلائی گئی دونے گولیاں اتوں نہیں لگیں ۔

امریکہ دے بیسویں صدر جیمز گارفیلڈ نے کہیا سی کہ جو کوئی وی کسی ملک وچ کرنسی نوں کنٹرول کردا اے اوہ دراصل ساری معیشت تے ساری صنعت دا مالک ہُندا اے ۔ اس صدر نوں صدارت دے ساتویں مہینے وچ 2 جولائی 1881 نوں گولی مار دی گئی سی ۔ کوئی وی حکومت زرِ کثیف نوں پوری طرح کنٹرول نہیں کر سکتی جبکہ کاغذی کرنسی نوں کنٹرول کرنا نہایت آسان ہُندا اے ۔

کاغذی کرنسی نے تقسیم دولت دا توازن انتہائ حد تک بگاڑ کر غربت نوں تیزی توں دنیا بھر وچ پھیلا دتا اے ۔ دولت وڈی سرعت توں محض چند لوکاں دے ہتھوں وچ مرتکز ہُندی جا رہی اے تے طبقۂ وسطی سکڑتا جا رہیا اے ۔ امریکا دے سولہویں صدر ابراھم لنکن نے 21 نومبر 1864 نوں اپنے اک خط وچ عین اسی بات دی واضح پیشنگوئ دی سی ۔

"وچ دیکھ رہیا ہوں کہ عنقریب اک وڈا بحران آنے والا اے جو مینوں پریشان کر دیتا اے تے وچ اپنے ملک دی حفاظت دے خیال توں لرزنے لگتا ہوں ۔ ۔ ۔ ۔ کارپوریشنوں نوں بادشاہت مل گئی اے تے اعلیٰ سطح اُتے کرپشن آنے والی اے ۔ تے دولت دی طاقت (رشوت) لوکاں دی سوچ پرحاوی ہو کر اپنا راج جاری رکھنے دی پوری کوشش کرے گی ایتھے تک کہ ساری دولت چند ہتھوں وچ سمٹ جائے اورجمہوریت تباہ ہو جائے ۔ " چند ہی مہینوں بعد 1865 وچ ابراھم لنکن نوں گولی مار دی گئی ۔

—لنکن

"I see in the near future a crisis approaching that unnerves me, and causes me to tremble for the safety of our country. Corporations have been enthroned, an era of corruption will follow, and the money power of the country will endeavor to prolong its reign by working upon the prejudices

of the people, until the wealth is aggregated in a few hands, and the republic is destroyed.

—لنکن

مارنوں پولو نے کاغذی کرنسی دے بارے وچ لکھیا سی کہ چین دی سلطنت دے بہترین خاندان تباہ و برباد ہو گئے تے عوام دے معاملات کنٹرول کرنے والے نئے لوگ آ گئے تے ملک قتل و غارت گری، جنگ تے انتشار دا شکار ہو گیا ۔

فائل:GoldasPercent.jpg

امریکی ڈالر تے فیڈرل ریزرو

1694 توں پہلے انگلستان وچ اپنے کول جمع شدہ سونے توں زیادہ دی رسیدیں ( نوٹ ) چھاپنا (یعنی فریکشنل ریزرو بینکنگ) قانوناً جرم سی ۔ فرانس توں جنگ دی وجہ توں بادشاہ ولیم آف آرینج شدید مالی مشکلات دا شکار سی ۔ چند امیر سناروں نے بادشاہ نوں 12 لکھ پاونڈ دی خطیر رقم سونے چاندی دی شکل وچ 8 فیصد سود اُتے اس شرط دے نال قرض دینے دا وعدہ کیتا کہ اننیں اپنے کول جمع شدہ سونے توں زیادہ مالیت دی رسیدیں ( نوٹ ) چھاپندا حق دتا جائے ۔ اس طرح 1694 وچ ولیم پیٹرسن نوں بینکِ انگلستان بناون دی اجازت ملی ۔ ایہ حکومت ول توں جعلی نوٹ چھاپندا پہلا اجازت نامہ سی ۔ اسی طرز پہ مئی 1716وچ فرانس وچ جنرل بینک تے دسمبر 1913 وچ امریکا وچ فیڈرل ریزرو (سینٹرل بینک) بنایا گیا ۔

دنیا دے تقریباًًً ہر چھوٹے ملک وچ اوتھے دی کاغذی کرنسی ونیں دی حکومت جاری کردی اے تا کہ حکومتی آمدنی وچ اضافہ ہو پر حیرت دی بات اے کہ دنیا دی سب توں وڈی کاغذی کرنسی یعنی امریکی ڈالر امریکی حکومت جاری نہیں کردی بلکہ ایہ اک نجی ادارے ول توں جاری ہُندا اے ۔ فیڈرل ریزرو نوں عام طور اُتے حکومتی ادارہ سمجھا جاندا اے جبکہ حقیقتاً ایہ اک نجی ادارہ اے جو ڈالر چھاپ کر حکومت امریکا نوں نہ صرف قرض دیتا اے بلکہ اس اُتے سود وی وصول کردا اے ۔ اپنی بے تحاشہ دولت دے باعث یہودیوں دا ایہ ادارہ امریکی حکومت اُتے حکومت کردا اے ۔

اس ادارے دے پس پردہ روتھشیلڈ خاندان دی دولت دا اندازہ پنج ہزار بیلین ڈالر اے جبکہ دنیا دے امیر ترین سمینوں جانے والے شخص بل گیٹس دی دولت صرف چالیس بیلین ڈالر اے ۔ اپنے ناں فیڈرل ریزرو دے برعکس ایہ ادارہ نہ تو فیڈرل اے تے نہ ہی ریزرو ۔

فائل:Feeding the FED.JPG

مرکزی بینک جمہوری حکومت دی مدد توں عوام نوں لوٹتے نیں ۔ بادشاہ مرکزی بینکاںنوں کاغذی کرنسی چھاپننہیں دیتا اس لئے مرکزی بینک بادشاہت دے سخت دشمن ہُندے نیں ۔

اک مضحکہ خیز کارٹون جو 1797 وچ جیمز گلرے نے کاغذی کرنسی دے خلاف بنایا سی ۔ نوٹوں دے کپڑے پہنے خزانے اُتے بیٹھی خاتون توں مراد بینک آف انگلینڈ اے جبکہ مرد ولیم پٹ اے جو اسوقت برطانایہ دا وزیر اعظم سی ۔

امریکی صدر تھامس جیفرسن نے کہیا سی کہ "میرے خیال وچ بینکاری دے ادارے ہماری آزادی دے لئے زیادہ خطرناک نیں بہ نسبت سر پہ کھڑی (دشمن دی) فوج دے"
بینک آف انگلینڈ دے مالک ناتھن روتھشیلڈ دا کہنا سی کہ مینوں کوئی پرواہ نہیں کہ انگلستان دے تخت اُتے کون سا پُتلا بیٹھا سلطنت چلا رہیا اے ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ جو برطانیا دی کرنسی نوں کنٹرول کردا اے وہی برطانوی سلطنت نوں کنٹرول کردا اے تے ایہ کرنسی وچ کنٹرول کردا ہوں ۔ امریکی سیکریٹری آف اسٹیٹ ہنری کیسنگر دا کہنا سی کہ جو خوراک نوں کنٹرول کردا اے اوہ لوکاں نوں کنٹرول کردا اے، جو توانائی نوں کنٹرول کردا اے اوہ سارے براعظموں نوں کنٹرول کردا اے تے جو کرنسی نوں کنٹرول کردا اے اوہ پوری دنیا نوں کنٹرول کردا اے ۔

صدر کینیڈی نے فیڈرل ریزرو دی اس اجارہ داری نوں محسوس کر دے اس دے خلاف اقدام اٹھانے دی کوشش دی سی ۔ اس نے 4 جون 1963 نوں اک فرمان جاری کیتا سی جیس دے مطابق امریکی حکومت اپنے کول موجود چاندی دے عوض خود امریکی ڈالر چھاپہ کرے گی ۔ امریکا دے ڈالر چھاپنوالے نجی ادارے دے کردا دھرتاوں نے فوراً خطرہ بھانپ لیا تے 22 نومبر 1963 نوں صدر کینڈی نوں اس جیسارت اُتے قتل کروا دتا گیا ۔ قتل توں صرف چھ دن پہلے صدر کینیڈی نے محکمہ خزانہ نوں امریکی ڈالر چھاپنکاحکم دتا سی ۔ اسوقت پاکستانی نوٹوں دی طرح امریکی ڈالر اُتے وی ادائیگی دا وعدہ لکھیا ہُندا سی ۔ صدر کینیڈی دے قتل دے صرف چار دن بعد فیڈرل ریزرو نے جو نوٹ جاری کیتے ان اُتے ایسا کوئی وعدہ نہ سی ۔ صدر کینیڈی دے قاتل لی ہاروے اوسوالڈ نوں جیک روبی نے سرعام قتل کر دتا تے بعد وچ خود جیل وچ بیمار ہو کر مرگیا ۔ ( یا شائید زہر دے دتا گیا)

صدر کینیڈی دا اوہ فرمان 9 ستمبر 1987 تک قانون دا حصہ رہیا پر اس اُتے عمل نہ ہویا ۔ اسدے بعد صدر رونالڈ ریگن نے اتوں منسوخ کر دتا ۔ صدر کینیڈی دے قتل توں لگ بھگ سو سال پہلے مقبول امریکی صدر ابراھم لنکن نوں 14 اپریل 1865 نوں وی اسی وجہ توں گولی مار دی گئی سی کہ اس نے کاغذی نوٹ چھاپندا اختیار نجی بینکاںتوں لیکر حکومت دے محکمہ خزانہ نوں دے دتا سی ۔

ماضی وچ لوگ کاغذی کرنسی نوں کئی بار ڈوبتا دیکھ چکے سن تے اس اُتے اتنا اعتبار نہیں کردے سن ۔ لوکاں نوں کاغذی کرنسی ول راغب کرنے دے لئے با قاعدہ قوانین بنائے گئے جنہاں دے مطابق کاغذی نوٹ وصول کرنے توں انکار کرنا یعنی دھاتی سکے طلب کرنا جرم قرار دتا گیا سی ۔ لگ بھگ ساڑھے ست سو سال پہلے قبلائی خان نے وی چین وچ اپنی کاغذی کرنسی نافذ کرنے دے لئے ایسا ہی قانون بنایا سی کہ جو کوئی وی اسدے ملک وچ ایہ کرنسی قبول کرنے توں انکار کرے گا اتوں قتل کر دتا جائے گا ۔ امریکہ دے اس متنازع قانون نوں اٹھ سال بعد ہی 1870 وچ چیف جیسٹس سالمن چیز نے امریکی آئین دے خلاف قرار دتا ۔ امریکی صدر الیسیز گرانٹ نے اسی دن دو نئے جج بھرتی کیتے جنہاں نے مخالفت وچ ووٹ دے کر چیف جیسٹس دے فیصلے نوں پلٹ دتا ۔

1930 وچ امریکی معیشت سخت کساد بازاری دا شکار سی ۔ فیڈرل ریزرو نے کرنسی دی فراہمی بڑھانے دی بجائے کم کر دی سی ۔ ڈالر دی گرتی ہوئی قیمت دیکھدے ہوئے بینکاںتوں کاغذی کرنسی دے بدلے اپنا سونا چاندی واپس لینے دا رجحان آہستہ آہستہ بڑھتا جا رہیا سی ۔ امریکی صدر روزویلٹ، جو اک بینکار خاندان توں تعلق رکھدا سی، نے 4 مارچ 1933 نوں امریکا وچ اپنی صدارت دا آغاز کیتا تے دوسرے ہی دن توں 9 دنوں دے لئے بینک دی تعطیلات دا اعلان کیتا تا کہ لوگ فیڈرل ریزرو توں اپنا سونا نہ نکلوا سکیتیاں ۔ صدر روزویلٹ سونے دی قیمت بڑھانا چاہندا سی لیکن اس طرح سارا منافع عوام دی جیب وچ چلا جاندا تے حکومت نوں کچھ نہ ملدا ۔ اس لیئے 5 اپریل 1933 نوں، یعنی صرف اک مہینے بعد روزویلٹ نے اک صدارتی فرمان جاری کیتا جیسدے تحت امریکی شہریوں نوں 100 ڈالر توں زیادہ مالیت دا سونا رکھنے اُتے پابندی عائید ہو گئی تے اوہ اپنا زائد سونا فیڈرل ریزرو (جو اک پرائیوٹ ادارہ اے) نوں اک مہینے دے اندر اندر بحساب 20.67 ڈالر فی ٹرائے اونس بیچنے اُتے مجبور ہو گئے ۔ خلاف ورزی دی سزا دس ہزار ڈالر جرمانہ یا / تے دس سال قید سی ۔ اس زمانے دے دس ہزار ڈالر مئی ء2011 دے حساب توں سوا ست لکھ ڈالر دے برابر سن (بلحاظ سونے دی قیمت) ۔ اس زمانے وچ امریکا وچ سونے دے سکّے چلتے سن جننیں لوکاں توں لے کر فیڈرل ریزرو نے کاغذ دے نوٹ تھما دیے ۔ جدوں لوکاں دا سونا ہتھیا لیا گیا تو اگلے سال سونے دی سرکاری قیمت 20.67 توں بڑھا کر 35 ڈالر فی اونس کر دی گئی ۔ اک اندازہ دے مطابق اسطرح 8000 ٹن سونا لوکاں توں چھن گیا ۔ اسدے چند دن بعد 23 مئی 1933 نوں کانگرس دے اک رکن مک فیڈن نے فیڈرل ریزرو تے محکمہ خزانہ دے کئی اعلیٰ عہدیداران دے خلاف اربوں ڈالر دے غبن دے الزامات عائد کیتے لیکن معاملہ دبا دتا گیا تے ان الزامات دا آج تک جواب نہیں دتا گیا اے ۔ میک فیڈن اُتے دو بار قاتلانہ حملہ ہویا پر اوہ بچ نکلا ۔ 1936 وچ اوہ پراسرار موت مارا گیا ۔

8 نومبر 2002 نوں فیڈرل ریزرو دے گورنر بن برناندے نے جامعہ شکاگو وچ اک تقریر دے دوران ایہ تسلیم کیتا کہ 1930 دے کساد عظیم دی اصل وجہ فیڈرل ریزرو سی ۔

31 دسمبر 1974 نوں امریکیوں نوں سونا رکھنے دی اجازت دوبارہ دے دی گئی ۔

فیڈرل ریزرو دے کول موجود 8133.5 ٹن سونے دی پچھلے 60 سال توں کوئی جانچ پیندال نہیں ہوئی اے ۔

ایہ وی واضح نہیں اے کہ اس سونے دے مالکان کون کون نیں ۔ جرمنی دا 1500 ٹن سونا فیڈرل ریزرو دے کول بطور امانت رکھیا ہویا اے جتوں اب فیڈرل ریزرو واپس کرنے اُتے آمادہ نہیں ۔ اعداد و شمار دسدے نیں کہ چین دا وی گھٹ توں گھٹ 600 ٹن سونا فیڈرل ریزرو دے کول محفوظ اے ۔ 1981 وچ امریکی صدر رونالڈ ریگن نے اک گولڈ کمیشن تشکیل دتا تاکہ معلوم ہو سکے کہ امریکی حکومت دے کول کتنا سونا موجود اے ۔ اس کمیشن نے تحقیقات کر دے دسیا کہ امریکی حکومت دے کول کوئی سونا نہیں اے ۔ فورٹ نوکس وچ محفوظ سونا تو فیڈرل ریزرو دے کول رہن رکھیا گیا اے جو قرضہ واپس کرنے اُتے ہی ملے گا ۔ شبہ کیتا جاندا اے کہ مرکزی بینکاں دے کول اب اتنا سونا نہیں بچا اے جتنا کہ اوہ دعویٰ کردے نیں ۔ فیڈرل ریزرو پہلے تو ہر سال ایتوں اعداد و شمار جاری کردا سی جیس توں پتہ چل سکے کہ اس نے کتنے ڈالر چھاپے نیں ۔ جےچہ کہ ایہ اعداد و شمار شاعر وی شک و شبہ توں بالاتر نہیں راے لیکن اب اس ادارے نے اعداد و شمار جاری کرنے توں ہی صاف انکار کر دتا اے ۔ دوسرے الفاظ وچ ہماری مرضی ہم جتنے چانیں ڈالر چھاپیں ۔ تم کون ہُندے ہو پوچھنے والے؟

سنہ	جاری شدہ امریکی ڈالر M3 بیلین ڈالر وچ	امریکی حکومت اُتے قرضہ ارب ڈالر وچ
1960	315.2	290.2
1970	677.1	389.2
1980	1995.5	930.2
1990	4154.6	3233.3
2000	7117.7	5674.2
2005	10,191.4	8,170.4
2007	اعداد جاری نہیں کیتے گئے	10,245.2
2010	اعداد جاری نہیں کیتے گئے	14,025
16 نومبر2011	اعداد جاری نہیں کیتے گئے	15,000
17 اکتوبر 2013	اعداد جاری نہیں کیتے گئے	17,040
3 فروری2016	اعداد جاری نہیں کیتے گئے	19,000

فیڈرل ریزرو دے کول موجود 8133.5 ٹن سونے دی کل مالیت 291.3 ارب ڈالر اے (30 ستمبر 2015 دی قیمت) جبکہ صرف چین دے عوام دے کول 1850 ارب ڈالر دے مساوی رقم بینکاں دے سیونگ اکاونٹ وچ جمع ہو چکی اے ۔ کاغذی کرنسی دی گرتی ہوئی قوت خرید تے بڑھتے ہوئے عدم اعتماد دی وجہ توں جے چینی عوام اپنی بچت دا صرف پانچواں حصہ سونے دی شکل وچ محفوظ کرنے دا فیصلہ کرو تو امریکا تے برطانیا دے سینٹرل بینک بالکل کنگال ہو جائیں گے ۔
امریکی حکومت اُتے قرضے 19,000 ارب ڈالر توں زیادہ ہو چکے نیں ۔ صاف ظاہر اے کہ امریکی حکومت شاعر وی ایہ قرض ادا نہیں کر سکتی (قرض شاعر مزید قرض توں ادا نہیں ہُندا) ۔ تے نہ ہی فیڈرل ریزرو شاعر اتنی رقم دا مالک رہیا سی جو اس نے قرض دی اے ۔ فیڈرل ریزرو نے ایہ ساری رقم چھاپ کر قرض دی اے ۔ سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ جے فیڈرل ریزرو ایہ ساری رقم چھاپ سکتا اے تو امریکی حکومت خود کیوں نہیں چھاپ لیتی؟ جے حکومت خود چھاپے تو نہ قرض ادا کرنا پڑے گا نہ سود دینا پڑے گا ۔ اسدی وجہ سو سال پرانا تے دھودے توں بنایا گیا اک غلط قانون اے جیس دے مطابق صرف فیڈرل ریزرو نوں کرنسی چھاپندا اختیار دتا گیا اے(دیکھیئے جزیرہ جیکل دا عفریت) تے جو کوئی وی اس قانون دی منسوخی دی بات کردا اے اتوں ہمیشہ دے لئے خاموش کرا دتا جاندا اے ۔ ایتوں ہی کالے قوانین برطانیا فرانس تے جرمنی وچ وی پہلے ہی توں موجود نیں جو صرف پرائیوٹ سینٹرل بینکاںنوں نوٹ چھاپندا حق دیندے نیں ۔
امریکی حکومت نے 2013 وچ اپنے اس سارے قرضیاں اُتے 2.4 فیصد سود ادا کیتا اے یعنی 416 ارب ڈالر عوام توں بطور اضافی ٹیکس وصول کر دے فیڈرل ریزرو دے مالکان نوں بطور ذاتی منافع ادا کیتا اے جبکہ اسی سال ڈیفنس دا بجٹ 640 ارب ڈالر سی ۔ یعنی جے ایہ صرف نوٹ چھاپندا معاوضہ اے تو پھر ایہ کروڑاں گنا زیادہ اے ۔ خیال راے کہ 416 ارب ڈالر دی رقم پاکستان دے 2012–2013 دے بجٹ دا 6 گنا اے ۔ ۔ اس طرح عوام دی دولت نوں امیر بینکاراں تک منتقل کرنے وچ جمہوری حکومت کلیدی کردار ادا کردی اے ۔ جے سینٹرل بینک سرکاری ملکیت وچ ہوں تو عوام اس اضافی ٹیکس توں با آسانی بچ سکدے نیں ۔

فیڈرل ریزرو دا کہنا اے کہ اب اس دے کول جمع شدہ سونے دی مالیت دے اعتبار توں ڈالر چھاپندی ضرورت نہیں رہی اے بلکہ اوہ اقتصادی سرگرمی دے لحاظ توں ڈالر چھاپ رہیا اے ۔
ڈالر چھاپ چھاپ کر ہُندی ایہ عیاشی دیکھ کر یورپ والوں نوں وی مزے لوٹنے دا خیال آیا ۔ چونکہ یورپ دا کوئی ملک اتنا مضبوط نہیں سی کہ اکیلا امریکی ڈالر دا مقابلہ کر سکے اس لئے انہاں نے مل کر یورو جاری کیتا جیسدے بعد ڈالر دی اجارہ داری وچ قدرے زوال آیا ۔ یورو نوں اصل سہارا جرمنی دے مضبوط مارک توں ملا اے ۔ یورپ دے صرف دو ممالک (ناروے تے برطانایہ) خاطر خواہ مقدار وچ خام تیل دی پیداوار رکھدے نیں تے ان دونے ممالک نے یورو کرنسی نہیں اپنائی ۔

عالمی کرنسی دی فیصدی

مقداری تسہیل (Quantitative Easing)

اصل مضمون: مقدارایہ سہل

2007 توں شروع ہونے والے زبردست مالی بحران نے امریکا تے یورپ نوں ہلا کر رکھ دتا اے تے ان ممالک دی معیشتوں دے بالکل بیٹھ جانے دا خطرہ ہو گیا اے ۔ ڈر اس بات دا وی اے کہ لوکاں دا کاغذی کرنسی توں اعتبار ہی نہ اٹھ جائے جیسا کہ سونے دی ودھدیہوئی قیمتوں توں اندازہ ہو رہیا اے ۔ ستمبر 2008 دے وسط وچ امریکا دے 13 وڈے مالیاتی اداروں وچ توں 12ادارے صرف دو ہفتوں وچ ڈوبنے دے نزدیک پہنچ چکے سن ۔ امریکا وچ فیڈرل ریزرو ، انگلستان وچ بینک آف انگلینڈ ، یورپ وچ یورپی مرکزی بینک تے جاپان وچ بینک آف جاپان نے کاغذی کرنسی وڈی مقدار وچ چھاپ کر دوسرے بینکاںتوں مال خریدنا شروع کر دتا اے تا کہ زیر گردش نوٹوں دی تعداد وچ اضافہ ہو تے معیشت رواں راے ۔ اس حکمت عملی نوں "مقداری تسہیل" دا ناں دتا گیا اے ۔

مقداری تسہیل دی ابتدا
ملک	کب شروع ہوئی
جاپان	2001
متحدہ امریکہ	2008
یورپی سینٹرل بینک	2015

امریکہ وچ پہلی مقداری تسہیل نومبر 2008 توں مئی 2010 تک جاری رہی ۔ دوسری مقداری تسہیل نومبر 2010 توں جون 2011 تک جاری رہی ۔ تیسری مقداری تسہیل 13 ستمبر 2012 توں شروع کیتی گئی اے جیس وچ شروع وچ ہر ماہ 40 ارب ڈالر چھاپے گئے لیکن بعد وچ ہر ماہ 85 ارب ڈالر چھاپے جانے لگے ۔ یعنی ہر گھنٹے وچ ساڑھے گیارہ کروڑ ڈالر ۔ ایہ مقدار دنیا بھر وچ ہر گھنٹے وچ بازیاب ہونے والے سونے دی مالیت توں دس گنا زیادہ اے ۔ دنیا دی دوسری کاغذی کرنسیاں اس دے علااوہ نیں ۔ دسمبر 2008 توں دسمبر 2013 تک دے پنج سالوں وچ دنیا بھر وچ کاغذی کرنسی وچ ہونے والا اضافہ 35 فیصد توں زیادہ اے ۔ امریکا وچ تیسری مقداری تسہیل 29 اکتوبر 2014 تک جاری رہی ۔

ایہ مرکزی بینک اپنے صوابدیدی اختیارات استعمال کردے ہوئے وفاقی ذخائر دی شرح سود (Federal Fund Rate) وچ اضافہ نہیں ہونے دے راے جو ٹیلر دے اصول دے مطابق نوٹ زیادہ چھاپندا قدرتی نتیجہ ہُندا اے ۔ اندازہ اے کہ امریکا وچ 5 ٹریلین ڈالر اس عرصہ وچ مقداری تسہیل دے ناں اُتے چھاپے گئے ۔ ایہ اتنی وڈی مقدار اے کہ بچے بوڑھے سمیت ہر امریکی نوں 17000 ڈالر دیے جا سکدے سن ۔ 85 ارب ڈالر ماہانہ دی رقم توں دو کروڑ لوکاں نوں سالانہ 50,000 ڈالرتنخواہ دے کر کوئی ملازمت دی جا سکتی اے تے بے روزگاری وڈی آسانی توں ختم دی جا سکتی اے پر امریکا وچ بے روزگاری وچ پھر وی اضافہ ہو رہیا اے ۔ اتنی رقم توں امریکا دا ہر طالب علم چار سال یونیورسٹی وچ پڑھ سکتا اے یا دنیا توں بھوک 30 دفعہ ختم دی جا سکتی اے ۔ پر ایہ ساری رقم عوام تک نہیں پہنچ رہی بلکہ بینکاراں نوں مزید امیر بنا رہی اے ۔ مرکزی بینکاںدا تخلیق کردہ ایہ سرمائایہ صرف اسٹاک مارکیٹ وچ تیزی لا رہیا اے ۔
اگر جی ڈی پی دی بجائے وصول ہونے والے ٹیکس توں موازنہ کیتا جائے تو جاپان دے قرضے 900 فیصد،یونان دے 500 فیصد تے امریکا دے 400 فیصد ہو چکے نیں ۔

منطتقی بات ایہ اے کہ جے زبوں حال معیشت دے لئے مقداری تسہیل اتنی ہی کارآمد چیز اے تو اتوں مستقل بنیادوں اُتے کیوں نہیں اپنا لیا جاندا ؟ صرف برے وقت وچ ہی کیوں اس توں استفادہ کیتا جاندا اے؟ وجہ صاف اے کہ مقداری تسہیل توں ملنے والا سہارا عارضی ہُندا اے تے بعد وچ اسدی قیمت زبردست افراط زر ( مہنگائ ) دی شکل وچ چکانی پیندی اے ۔ نجی شعبے دے قرض نہ لینے دے باوجود امریکا قانونی ضرورت توں 15 گنا زیادہ تے جاپان 26 گنا زیادہ ریزرو بنا چکیا اے ۔ دنیا دے وڈے وڈے مرکزی بینکاں دے مالکان حکومتاں دی مدد توں عوام نوں نچوڑ راے نیں ۔

نوبل انعام یافتہ امریکی ماہر معاشیات ملٹن فریڈمین دا کہنا سی کہ آج دا ناقابل حل معاشی مسئلہ ایہ اے کہ فیڈرل ریزرو توں کیتوں جان چھڑائ جائے ۔ مقداری تسہیل دے موجد پروفیسر رچرڈ ورنر دا بیان اے کہ سینٹرل بینک جان بوجھ کر اپنے ملک وچ غربت بڑھاتے نیں تاکہ اُنہاں قانونی تے معاشی تبدیلیوں دا جواز بن سکے جو غیر ملکیوں نوں ملک لوٹنے دیں ۔ central banks intentionally impoverish their host countries to justify economic and legal changes which allow looting by foreign interests.

کاغذی کرنسی دا انجام

مشہور فرانسیسی فلاسفر وولٹیر دا کہنا سی کہ کاغذی دولت انجام کار اپنی اصلی قدر تک پہنچتی اے جو صفر اے ۔ دنیا دی 775 کاغذی کرنسیوں وچ توں 599 ڈوب چکی نیں ۔

سن 2008 وچ آئس لینڈ دا سینٹرل بینک فیل ہو گیا جیس دے نتیجے وچ امریکا تے یورپ وچ اک وڈا مالیاتی بحران آیا ۔ بحران توں محض چند دن پہلے امریکی ٹریژری دے سیکریٹری پالسن نے یقین دہانی کرائی سی کہ ہماری معیشت دی بنیاد بہت مضبوط اے ۔ 2010 وچ آئرلینڈ تے 2013 وچ قبرص دے سینٹرل بینک فیل ہو گئے ۔ فیل ہونے توں کچھ ہی دن پہلے حکام نے stress tests دے بعد اننیں محفوظ قرار دتا سی ۔
دسمبر 2014 دے وسط وچ روس دے سینٹرل بینک نے اچانک اپنی شرح سود 10.5 توں بڑھا کر 17 فیصد کر دی ۔ سوئزرلینڈ دے سینٹرل بینک نے کئی یقین دہانیوں دے باوجود کہ اوہ کرنسی peg نہیں ٹوٹنے دے گا، اچانک کرنسی پیگ توڑ دتا جیس توں فرانک دی قیمت یکدم بڑھ گئی جیسدی وجہ توں ہنگری تے آسٹریا دے بہت توں لوگ اپنے گھر دا قرضہ چُکانے دے قابل نہ راے کیونکہ ان دا قرض سوئس فرانک وچ لیا گیا سی ۔ چین دے سینٹرل بینک نے 2015 وچ اپنی کرنسی دی قیمت غیر متوقع طور اُتے 3 فیصد گرا دی ۔ فیڈرل ریزرو نے 9 سالوں دے بعد آخر کار 16 دسمبر، 2015ء نوں شرح سود وچ اضافہ کیتا پر صرف 0.25 فیصد ۔ جون 2014توں یورپیئن سینٹرل بینک نے شرح سود منفی کر رکھی اے ۔ ڈنمارک تے سوئزرلینڈ وچ وی شرح سود منفی ہو چکی اے ۔ سوئیڈن نے 12 فروری 2015 نوں شرح سود منفی کر دی تے 18 مارچ 2015 نوں شرح سود منفی 0.1 توں گرا کر منفی 0.25 فیصد کر دی ۔ جنوبی افریقہ دے سینٹرل بینک نے تسلیم کر لیا اے کہ اوہ کرنسیوں دی جنگ (currency war) وچ بے بس ہو چکیا اے ۔ وینیزویلا وچ آئی ایم ایف دے مطابق صرف 2015 وچ 159 فیصد افراط زر ہویا ۔ 17 فروری 2016 نوں وینیزویلا وچ پٹرول دی قیمت وچ 60 گنا اضافہ کر دتا گیا ۔ اوتھے پٹرول دی سابقہ قیمت پچھلے 20 سال توں برقرار سی ۔ جرمنی دے ڈوئیچے بینک دے کول 55 ارب یورو دے derivatives جمع ہو چکے نیں جو جرمنی دی جی ڈی پی توں وی 20 گنا زیادہ نیں ۔ جے ایہ بینک فیل ہُندا اے تو حکومت لئی اتوں بیل آوٹ کرنا ناممکن اے ۔ ایہ صورتحال ظاہر کردی اے کہ اب کنٹرول مرکزی بینکاں دے ہتھ توں نکلتا جا رہیا اے ۔
29 جنوری، 2016ء نوں جاپان دے مرکزی بینک نے وی شرح سود گرا کر منفی 0.1 فیصد کر دی اے حالانکہ صرف اٹھ دن پہلے اس نےپارلیمنٹ وچ بیان دتا سی کہ ایسا کوئی ارادہ نہیں اے ۔ اس طرح دنیا دی 20 فیصد جی ڈی پی اب ایتوں سینٹرل بینکاں دے کنٹرول وچ اے جتھے شرح سود منفی ہو چکی اے ۔ سنہ 2008 وچ ڈوبنے توں پہلے بیئر اسٹرن، مورگن اسٹنلے تے لہیمن بردارز جیتوں عظیم بینک وی اسی طرح جھوٹ بولتے راے سن ۔

پچھلے دو سالوں وچ کینیڈا، قبرص، نیوزی لینڈ، امریکا تے برطانیا نے ایتوں قوانین بنائے نیں جو بینکاںنوں ایہ اختیار دیندے نیں کہ اوہ اپنے کھاتے داروں دی جمع شدہ رقم منجمد کر دیں تے پھر ضبط کر لیں ۔ حال ہی وچ جرمنی نے وی ایتوں قوانین منظور کر لیئے نیں ۔

10 اپریل 2016 نوں آسٹریا دے اک بینک Heta Asset Resolution AG نے اپنے سینیئر کھاتے داروں دے اکاونٹ توں 54 فیصد کٹوتی (bail in) دا اعلان کیتا اے تا کہ بینک نوں درپیش 8.5 ارب ڈالر دے خسارے دا ازالہ کیتا جا سکے ۔

کرنسی بطور ہتھیار

قابل تخلیق کرنسی صرف استحصال دا بہترین اوزار ہی نہیں بلکہ اک مہلک ہتھیار وی ثابت ہو سکتی اے ۔

کرنسی کرائیسس
علاقہ	دورانایہ
یورپ	1992–1993
لاطینی امریکہ	1994–1995
ایشیا	1997–1998
روس	1998
ارجنٹینا	1999–2002
وینیزویلا	2015–2016

• ستمبر 1992 وچ برطانوی پاونڈ اُتے ہونے والے اک حملے دے نتیجے وچ 17 ستمبر 1992 نوں بینک آف انگلینڈ نوں کرنسی peg توڑنا پڑ گیا جیس دی وجہ توں پاونڈ ڈالر دے مقابلے وچ 25% گر گیا ۔ اس حملے دا الزام جارج سوروس اُتے لگایا جاندا اے ۔
• 1994 وچ میکسینوں دی کرنسی اُتے حملہ کیتا گیا جیس دے نتیجےوچ پیسو دی قدر آدھی رہ گئی تے ملک وچ شرح سود 80 فیصد تک جا پہنچی ۔
• ارجنٹینا دی کرنسی اُتے وی حملہ کیتا گیا پر ارجنٹینا اپنا کرنسی پیگ بچانے وچ کامیاب رہیا ۔ لیکن اتوں بھاری قرضے لینے پڑے ۔
• 2 جولائی 1997 نوں تھائی لینڈ نوں ایتوں ہی کرنسی حملے دے نتیجے وچ کرنسی پیگ توڑنا پڑ گیا ۔ جنوری 1998 تک تھائی کرنسی بھات دی قدر ڈالر دے مقابلے وچ 120 فیصد گر چکی سی ۔
• جون 1997 توں جون 1998 دے دوران انڈونیشیا، فلیپائن، تائیوان، کوریا، ملیشیا تے ہندوستان دی کرنسیوں نوں زبردست نقصان اٹھانا پڑا ۔ چین دی مداخلت دی وجہ توں ہانگ کانگ دا ڈالر گرنے توں بچ گیا ۔

اس بات دا امکان بڑھتا جا رہیا اے کہ "Soroi" دا اب سعودی عرب،عمان تے بحرین دی کرنسی اُتے حملہ ہو گا تاکہ ان دا ڈالر توں پیگ ٹٹ جائے ۔
"معاشی مشکلات کسی ملک کوکمزور اورغیر مستحکم وی کر سکتی نیں تے اس دی سیاست نوں تباہ وی کر سکتی نیں تے اس دی کرنسی اُتے حملہ کر دے ایسا بحران پیدا کیتا جا سکتا اے ۔ کرنسی توپ یا بم دی طرح نہیں ہُندی پر بعض حالات وچ ایہ انتہائی کارآمد ہتھیار ثابت ہو سکتی اے ۔ ایہ سستی ہونے دے باوجود نہایت موثر ہُندی اے تے ایہ دشمن نوں اس حد تک کمزور یا معذور کر سکتی اے کہ اپنی حفاظت کرنا تو درکنار، اوہ اپنے معمول دے کام وی انجام نہ دے سکے ۔
عین صحیح وقت اُتے کرنسی دا حملہ کسی ملک نوں تباہی ول دھکیل سکتا اے یا پہلے توں نرغے وچ آئے دشمن نوں مزید کمزور کر سکتا اے ۔ جےچہ کرنسی دا کوئی وی حملہ انتشار پیدا کر سکتا اے لیکن ایہ کسی کمزور تے ترقی پذیر معیشت والے ملک دی بقا دا مسئلہ وی بن سکتا اے ۔ "
A state may be compromised, destabilized, weakened, or even politically devastated by economic hardship, and an attack on its currency is one means of creating such turmoil. ۔ . ۔ Currency is not like guns and bombs, but it can be an extremely useful weapon in certain circumstances. It is efficient and comparatively inexpensive, and it can weaken or cripple a targeted state in its ability to function, much less to maintain its own security. A currency attack at the precisely right (or wrong) moment may help push a state in a destructive direction, or may weaken an opponent already besieged. While any currency attack might be disruptive, in a vulnerable, emerging economy one could threaten a country's security.

سبق

• “گولڈ اسٹینڈرڈ“ توں مراد سونے دی کرنسی نہیں سی بلکہ کاغذی کرنسی سی ۔ ایسی کاغذی کرنسی جتوں طے شدہ سونے دی مقدار وچ تبدیل کیتا جا سکے ۔ جاری کنندہ دا ایہ وعدہ ہمیشہ جھوٹا ثابت ہویا ۔
• کرنسی قابل تخلیق نہیں ہونی چاہیے جیتوں کہ سونا چاندی انسان دے لئے قابل تخلیق نہیں ہُندا ۔ جدوں کرنسی قابل تخلیق ہُندی اے (جیتوں کہ کاغذی کرنسی یا الیکٹرونک کرنسی e-money ہُندی اے) تو تخلیق کنندہ نہایت امیر تے طاقتور ہو جاندا اے تے نہ صرف حکومت دے کنٹرول توں باہر ہو جاندا اے بلکہ اپنی اجارہ داری قائم رکھنے دے لئے ہر طرح دے ہتھکنڈے وی استعمال کردا اے ۔ قابل تخلیق کرنسی غریبوں دی دولت نوں امیروں تک خاموشی توں منتقل کرنے دا موثر ترین حربہ اے ۔
• اسٹاک مارکیٹ ، بونڈ مارکیٹ، ڈیری ویٹو مارکیٹ تے فورین ایکسچینج مارکیٹ کاغذی کرنسی دی پیداوار نیں تے ایہ معیشت وچ کوئی قابل استعمال چیز دا اضافہ نہیں کرتیں ۔ ایہ محنت کرنے والوں دی کمائی محنت نہ کرنے والوں نوں منتقل کردی نیں ۔ ناقابل تخلیق ہارڈ کرنسی وچ اسٹاک مارکیٹ تے بونڈ مارکیٹ پنپ نہیں سکتیں ۔
• Hard کرنسی (زر کثیف) دے نظام وچ سرماایہ محنت تے بچت توں تخلیق ہُندا سی ۔ فی ایٹ کرنسی (زر فرمان) دے نظام وچ سرماایہ مرکزی بینک دے صوابدیدی اختیارات توں تخلیق ہُندا اے تے capital کہلاتا اے ۔ مرکزی بینکار ہی کیپیٹل ازم دے موجد نیں ۔ کموڈٹی دے مقابلے وچ کیپیٹل تخلیق کرنا تے ایکسپورٹ کرنا زیادہ آسان ہُندا اے ۔ کیپیٹل مارکیٹ نوآبادیاتی نظام دا نیا روپ اے ۔
• جو ملک اپنی کرنسی دا کنٹرول کھو بیٹھتا اے اوہ اپنی حاکمیت (sovereignty) وی کھو دیتا اے (مثلاً یونان) ۔ بادشاہ تے ڈکٹیٹر اپنی کرنسی دا کنٹرول شاعر کھونا نہیں چاہندے اس وجہ توں سینٹرل بینکرز ان دے دشمن بن جاندے نیں ۔ جبکہ جمہوری حکمران کم مدتی ہُندے نیں تے اپنی کرنسی دا کنٹرول غیر ملدی عالمی بینکاراں نوں بیچنے اُتے با آسانی تیار ہو جاندے نیں ۔ ایہی وجہ اے کہ بینکار تے ان کےماتحت میڈیا جمہوریت دے قصیدے گاتا اے تے آمروں نوں بُرا کہندا اے ۔ تریخ بتاتی اے کہ جمہوریت وچ غربت ودھدیاے تے امیر غریب دی خلیج تے وسیع تر ہو جاندی اے ۔
• ہارڈ کرنسی (زر کثیف) دا نظام شفاف ہُندا اے ۔ Fiat کرنسی (زر فرمان) دا نظام جان بوجھ کر نہایت پیچیدہ تے غیر شفاف بنایا گیا اے ۔ زر فرمان درحقیقت اک پونزی اسکیم اے ۔ مالیات دی دنیا وچ ہر مہینے چند نئی اصطلاحات دا اضافہ ہو جاندا اے جنہاں دا مطلب پوری طرح سمجھتے سمجھتے لوکاں نوں کئی سال لگ جاندے نیں ۔
• ہارڈ کرنسی دے پیچھے کوئی دھونس دھمدی نہیں ہُندی اس لئے ایہ دائمی ہُندی اے ۔ زر فرمان دے پیچھے ہمیشہ فوجی طاقت ہُندی اے اس لئے ایہ عارضی ہُندی اے کیونکہ ہر فوج نوں شاعر نہ شاعر زوال آندا اے ۔
• زر کثیف دا نظام مرکزی بینکاںنوں مفلس تے عوام الناس نوں خوشحال بناتا اے ۔ زر فرمان دا نظام مرکزی بینکاں دے مالکان نوں کھرب پتی بنا چکیا اے جبکہ آج دا مزدور اپنے دادا پردادا توں دوگنا زیادہ کام کر دے وی بدحال رہندا اے ۔
• زر فرمان دی وجہ توں جدید بینکاری نظام بچت دی حوصلہ شکنی کردا اے تے قرض تے قرض در قرض دی حوصلہ افزائی کردا اے ۔ صرف امریکا دے اندرونی تے بیرونی قرضے 60,000 ارب ڈالر توں زیادہ ہو چکے نیں ۔
• ایس وقت پوری دنیا اُتے قرضیاں دی کل مقدار 199 ہزار ارب ڈالر ہو چکی اے ۔ جے اس رقم نوں دنیا دی کل آبادی (ست ارب) توں تقسیم کیتا جائے تو دنیا دے ہر جوان بچے بوڑھے اُتے 28000 ڈالر دا قرضہ چڑھ چکیا اے جو اسدی اولادوں نے ادا کرنا اے ۔ ایہ رقم پوری دنیا دی GDP دا لگ بھگ تن گنا اے ۔
• کاغذی کرنسی (زر فرمان) وچ دی جانے والی بچت افراط زر دی وجہ توں تیزی توں سکڑتی جاندی اے یعنی اسدی قوت خرید گرتی جاندی اے ۔ ہارڈ کرنسی دے نظام وچ بچت دی قوت خرید وقت دے نال نال ودھدیچلی جاندی اے ۔ دوسرے الفاظ وچ ہارڈ کرنسی قدر دی برقراری (store of value) اے جبکہ کاغذی کرنسی قدر دی چوری (steal of value) اے ۔ ایہی قدر دی چوری اج دنیا بھر وچ تیزی نال ودھدی ہوئی غربت دی بنیادی وجہ اے ۔
• جیہڑا پوری دنیا نوں قرضے دے سکدا اے اوہ پوری دنیا اُتے حکمرانی کر سکدا اے ۔
• اپنی ملکیت وچ موجود اثاثیاں توں زیادہ قرض دین دی صلاحیت درحقیقت دولت تخلیق کرن دی صلاحیت اے (چاہے ایہ قرضے بغیر سود دے ای کیوں نہ ہوݨ) ۔ ایہی چیز فریکشنل ریزرو بینکنگ اے ۔
• جو دولت تخلیق کر سکتا اے اوہ عالمی منڈی وچ کسی وی چیز دی قیمت گرا سکتا اے یا ودھ سکدا اے ۔ کاغذی کرنسی یا ڈیجیٹل کرنسی دے نظام وچ “فری مارکیٹ اکانومی“ ممکن نہیں ۔
• جے کرنسی hard ہووے تاں وی بینک فریکشنل ریزرو بینکنگ دے ذریعے قرضا دے کے اپنے کھاتیاں وچ حقیقی اثاثیاں توں زیادہ مالیت دے اثاثے دکھا سکدے نیں ۔ جے فریکشنل ریزرو دی حد 20 فیصد ہووے تاں جمع شدہ اثاثے پنج گُݨا زیادہ تک ظاہر کیتے جا سکدے نیں ۔ ایس طرحاں فرضی دولت اُتے وی حقیقی منافع کمایا جا سکدا اے ۔ فریکشنل ریزرو نوں 'money multiplier' وی کہندے نیں ۔
• ایہ غلط اے کہ عدلیہ، انتظامایہ تے مقننہ حکومت دے تن اہم ستون ہُندے نیں ۔ حکومت دا اک چوتھا ستون وی ہُندا اے جیہڑا ایہناں تِناں ستوناں نوں کنٹرول کردا اے تے اوہ اے کرنسی ۔ ایس لئی کرنسی دا کنٹرول حکومت دے کول ہونا چاہیدا ۔ ترقی یافتہ مُلکاں وچ حقیقت ایہدے اُلٹ اے ۔
• گزشتہ تن سو سالوں وچ ہر سامراجی طاقت (imperial power) درحقیقت اک طاقتور کاغذی کرنسی توں مسلح سی جبکہ اندا شکار بننے والے ممالک اس مہلک ہتھیار توں محروم سن ۔ جے انگریزاں دی آمد توں پہلاں ہندوستان وی اک منظم بینکنگ سسٹم تے کاغذی کرنسی بݨا چکیا ہُندا تاں ہرگز وی برطانوی کالونی نہ بݨدا ۔
• ہارڈ کرنسی دے زمانے وچ جنگاں ملک تے حکومت اُتے قبضہ کرن لئی لڑیاں جاندیاں سن ۔ کاغذی کرنسی دے دور وچ جنگاں سینٹرل بینک اُتے قبضہ کرن لئی لڑیاں جاندیاں نیں ۔ بریٹن ووڈز دے معاہدے توں بعد دنیا بھر توں نوآبادیاتی نظام (Colonialism) دا یک لخت خاتما ایس ای وجہ توں ہویا ۔ کاغذی کرنسی دے نظام نال ہزاراں میل دور توں غلاماں دا خون چوسنا ممکن ہو گیا اے ۔

• بینکاری نظام اُتے ضرب لاون دے خواہشمند لیڈر مروا دتے جاندے نیں ۔
• ترقی یافتہ ممالک وچ وی جمہوری حکومتاں عوام توں زیادہ مرکزی بینکاں دے مفادات دا خیال رکھدیاں نیں ۔ پہلی دنیا (کیپیٹلسٹ ممالک) وچ کرنسی تخلیق کرن دا اختیار پرائیوٹ بینکاں دے ہتھ وچ ہُندا اے تے جمہوری حکومت اُتے قرضا ودھدا چلا جاندا اے جیہدا سود بلا تاخیر عوام نوں بھرنا پیندا اے ۔ دوسری دنیا (کیمونسٹ ممالک) وچ کرنسی تخلیق کرن دا اختیار براہ راست حکومت دے ہتھ وچ ہُندا اے تے حکومت نہ مقروض ہُندی اے نہ اس دے عوام نوں سود ادا کرنا پیندا اے ۔ تیسری دنیا وچ اوہ ممالک شامل نیں جیہڑے کرنسی جنگ دے گیم توں پوری طرحاں واقف نہیں ۔ ایہ پہلی دونے دنیا واسطے شکار گاہاں نیں ۔
• جنگ عظیم اول تے دوم نے کاغذی کرنسی نوں وڈا دوام بخشیا تے اس طرحاں مرکزی بینکاں دی طاقت تے اقتدار وچ بے پناہ اضافہ ہویا ۔ Money is the most important fuel for war and war is one of the great sources of debt imposed upon nations.
• یورپ دی سبھ توں وڈی مالیاتی ایجاد ایہ سی کہ 1960 دی دہائی وچ حکومتاں نوں مالیاتی مارکیٹ (monetary market) توں بلکل جدا کر دتا جییہدے نال بینکاں نوں وڈی آزادی ملی ۔ ایہ صحیح معنوں وچ گلوبلائزیشن دی ابتدا سی ۔
• غریب شاعر امیر پرحکمرانی نہیں کر سکتا ۔ کاغذی کرنسی نے سینٹرل بینکرز نوں دنیا دے امیر ترین افراد بنا دتا اے ۔ اب ایہ دنیا دے پس پردہ حکمران نیں ۔
• لا علمی ہمیشہ غلامی ول لے جاندی اے (ignorance is the surest path to slavery) ۔ کاغذی کرنسی دی حقیقت توں لاعلمی بہت سارے مُلکاں نوں آئی ایم ایف تے ورلڈ بینک دا غلام بنا دیندی اے ۔

مشہور ماہر معاشیات جان مینارڈ کینز دا کہنا سی کہ کاغذی کرنسی وچ پوشیدا عیاری تے مکاری نوں دس لکھ لوکاں وچ اک آدمی وی سمجھ نہیں سکدا ۔
“There is no subtler, no surer means of overturning the existing basis of society than to debauch the currency. The process engages all the hidden forces of economic law on the side of destruction, and does it in a manner which not one man in a million is able to diagnose.
Indeed, the world is ruled by little else. Practical men, ۔ . ۔ . ۔ .، are usually slaves of some defunct economist.

– John Maynard Keynes

“(کاغذی) دولت دی طاقت نہ صرف حکمرانی تے غلام بناونے دی سبھ توں وڈی طاقت اے بلکہ ایہ دنیا دی بدترین ناانصافی تے دھوکھا دہی دی طاقت وی اے ۔ ایہ کروڑاں لوکاں نوں سخت مشقت کرنے اُتے مجبور کر دیتی اے، غربت پھیلاتی اے تے محرومیاں ودھاوندی اے جبکہ اوہناں نوں اپنیاں مصیبتاں دی اصل وجہ شاید سمجھ نہیں آوندی ۔ ایہناں لوکاں دی خموش رضامندی دی وجہ توں اوہناں دی کمائی دا وڈا حصہ نہایت رازداری نال اوہناں مرکزی بینکاراں نوں منتقل ہو جاندا اے جنہاں نے کوئی محنت نہیں کیتی ہُندی ۔ دولت دی اسی طاقت نے ساڈے استاداں نوں وی دھوکھے وچ مبتلا کر رکھیا اے ۔ “ This money power is not only the most governing and influential, but it is also the most unjust and deceitful of all earthly powers. It entails upon millions excessive toil, poverty and want, while it keeps them ignorant of the cause of their sufierings ; for, with their tacit consent, it silently transfers a large share of their earnings into the hands of others, who have never lifted a finger to perform any productive labor. The same power has grossly deceived our public teachers

مشہور جرمن فلسفی گوئٹے دا کہنا سی کہ “بد ترین غلامی اوہ اے جیس وچ غلاماں نوں خوش فہمی ہووے کہ اوہ آزاد نیں“ ۔

ہور دیکھو

• سونا ۔ کرنسیوں دا شہنشاہ تے شہنشاہوں دی کرنسی
• سونے دی مارکیٹ
• چاندی- پنج ہزار سالہ کرنسی
• انسائڈ جوب 2007 دے مالی بحران نوں بے نقاب کرنے والی اک دستاویزی فلم
• معاشی قاتل دے اعترافات
• جوزف اسٹگلیز
• جان مینارڈ کینز
• بین الاقوامی مالیاتی فنڈ
• شکاری قرضے
• انفلیشن ٹیکس اک خفایہ ٹیکس
• لندن بلین مارکیٹ
• جزیرہ جیکل دا عفریت
• شرح سود
• انفلیشن تے ڈیفلیشن
• سونا دو پیتوں لو
• کیش دے خلاف جنگ
• ٹریفن دا مخمصہ

انگریزی ویدی پیڈیا اُتے

• America: Freedom to Fascism

بیرونی ربط

• کاغذی کرنسی: خاموش جنگ دا بےآواز ہتھیار ( انگریزی وچ )
• امریکا دی مُفت خوری largest free lunch ever achieved in history Archived 2013-05-14 at the وے بیک مشین ( انگریزی وچ )
• Modern Money Mechanics Archived 2011-10-20 at the وے بیک مشین ( انگریزی وچ )
• چار سو بینکاںدی فہرست جو ستمبر 2000 دے بعد دیوالایہ ہوئے
• اسٹیٹ بینک آف پاکستان دا آئی-ایم-ایف توں معاہدہ ۔ 2009 ۔ ( انگریزی وچ )
• اسٹیٹ بینک آف پاکستان دی مانیٹری پالیسی ۔ نومبر 2011 ۔ ( اردو وچ )
• Of the Origin and Use of Money:The Wealth of Nations by Adam Smith, 1776 Archived 2013-10-20 at the وے بیک مشین ( انگریزی وچ )
• کاغذی کرنسی ڈوبنے والی اے ۔ اردو وچ

حوالے