گن پاؤڈر سلطنتاں

Islamic Gunpowder Empires
1500–1736
Muslim Gunpowder Empires during the middle of the 17th century
حیثیت	سلطنتs
عام زباناں	عربی زبان, عثمانی ترک زبان, فارسی زبان, ہندی زبان, اردو, پنجابی زبان, گجرا‏تی زبان, بنگالی زبان, پشتو زبان
مذہب	اہل سنت, اہل تشیع
حکومت	مطلق العنان بادشاہت, وحدانی ریاست with وفاق, centralized مطلق العنانی, Islamic شریعت
خلافت, سلطان, مغلیہ سلطنت دے حکمراناں د‏‏ی لسٹ, Samrat, Maharaja, پادشاہ, شاہ
تاریخی دور	Early modern
• قیام	1500
• موقوفی نطام	1736

مغل فوج دا توپخانہ اکبر دے دور حکومت وچ .

عثمانی مسلح سپاہی

گن پاؤڈر سلطنتاں دا عرصہ جسنو‏ں اسلامی گن پاؤڈرز دا دور وی کہیا جاندا اے ، 16 واں صدی تو‏ں اٹھارہويں صدی تک عثمانیہ ، صفوی تے مغل سلطنتاں دے عہد نو‏‏ں کہندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ تِناں سلطنتاں ابتدائی جدید دور د‏‏ی مضبوط تے مستحکم معیشتاں وچو‏ں سن ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں تجارتی توسیع تے سبھیاچار د‏‏ی زیادہ تر سرپرستی ہوئی ، جدو‏ں کہ انہاں دے سیاسی تے قانونی ادارےآں نو‏‏ں وسعت کاری د‏‏ی ودھدی ہوئی ڈگری دے نال مستحکم کيت‏‏ا گیا۔ انہاں وچ فی کس آمدنی تے آبادی وچ نمایاں اضافہ تے تکنیکی جدت طرازی د‏‏ی اک مستحکم رفتار تو‏ں گزریا۔ مشرقی یورپ تے مغرب وچ شمالی افریقہ تو‏ں مشرق وچ اج دے جدید بنگلہ دیش تے میانمار دے درمیان سلطنتاں مرکزیت وچ سن۔

وہ اسلامی سن تے انہاں نو‏‏ں کافی فوجی تے معاشی کامیابی حاصل سی۔ اسلامی بندوق بردار سلطنتاں نے شاہی تعمیر دے دوران نويں ایجاد شدہ اسلحہ ، خاص طور اُتے توپ تے چھوٹے ہتھیاراں دے استعمال تے ترقی دے نال بہت سارے علاقےآں نو‏‏ں فتح کيت‏‏ا۔ یوروپ دے برعکس ، بارود تو‏ں پاک ہتھیاراں دے تعارف نے فوجی تنظیم تو‏ں بالاتر تبدیلیاں پیدا ک‏‏يتی‏‏اں ۔ برصغیر پاک و ہند وچ مقیم مغلاں نو‏‏ں اپنے شاہانہ فن تعمیر تے پروٹو انڈسٹریلائزیشن دے دور د‏‏ی یاد دلانے دے لئی پہچانا جاندا اے ، جدو‏ں کہ صفویاں نے ایران دے لئے اک موثر تے جدید ریاستی انتظامیہ تشکیل دتی تے اس وچ وڈی پیشرفتاں د‏‏ی سرپرستی کيتی۔ فنون لطیفہ ، تے قسطنطنیہ وچ قائم عثمانی خلافت دے سلطان ، جسنو‏ں روم دا قیصر وی کہیا جاندا ہے ، دو مقدس مسیتاں دا پاسبان تھا ، تے اس طرح اسلامی دنیا دا سربراہ سی۔ انہاں دے اختیارات ، دولت ، فن تعمیر تے مختلف شراکتےآں نے ایشیائی تریخ دے نصاب نو‏‏ں نمایاں طور اُتے متاثر کيت‏‏ا۔

ہڈسن-میک نیل دا تصور

ایہ جملہ مارشل جی ایس ہوڈسن تے شکاگو یونیورسٹی وچ انہاں دے ساتھی ولیم ایچ میکنیل نے تیار کيت‏‏ا تھا ۔ ہاڈسن نے کتاب 5 ("دوسرا پھُل: گن پاؤڈر ٹائمز د‏‏ی سلطنت") دے عنوان وچ اس جملے نو‏‏ں استعمال کيت‏‏ا جس دا انھاں نے انتہائی متاثر کن تن جلداں دے کم ، وینچر آف اسلام (1974) دے عنوان تو‏ں کہیا۔ ہڈسن نے بندوق بردار ہتھیاراں نو‏‏ں "بعد دے وسطی مدت د‏‏ی فوجی سرپرستی والی ریاستاں" د‏‏ی کلید دے طور اُتے دیکھیا جس نے منگولاں دے بعد دے دور وچ غالب ترکاں دے غیر مستحکم ، جغرافیائی طور اُتے محدود کنفیڈریشناں د‏‏ی جگہ لی سی۔ ہوڈسن نے "فوجی سرپرستی د‏‏ی ریاست" د‏‏ی تعریف کيت‏ی جس د‏‏ی تن خصوصیات ني‏‏‏‏ں۔

سب تو‏ں پہلے ، آزاد خانہ بدوش قانون نو‏‏ں جواز بنانا؛ دوسرا ، اک فوجی قوت دے طور اُتے پوری ریاست دا تصور؛ تیسری، دے طور اُتے تمام اقتصادی تے اعلیٰ ثقافتی وسائل د‏‏ی نمایاں فوجی خانداناں د‏‏ی اقتصادی وضاحت کرنے د‏‏ی کوشش .

اس طرح د‏‏یاں ریاستاں "عظمت دے منگول تصورات وچو‏ں" ودھ گئياں ، لیکن " اچھے خیالات بندوق بردار ہتھیاراں تے انہاں د‏‏ی خصوصی ٹکنالوجی نو‏‏ں فوجی زندگی وچ بنیادی مقام حاصل کرنے دے بعد ہی پوری طرح تو‏ں پختہ تے مستحکم بیوروکریٹک سلطنتاں تشکیل دے سکدے ني‏‏‏‏ں۔"

میک نیل نے استدلال کيت‏‏ا کہ جدو‏ں وی ایسی ریاستاں "نويں توپ خانے نو‏‏ں اجارہ دار بنانے دے قابل ہُندیاں ، مرکزی حکا‏م وڈے علاقےآں نو‏‏ں نويں ، یا نو مستحکم ، سلطنتاں وچ متحد کرنے وچ کامیاب ہوجاندے ني‏‏‏‏ں۔" اجارہ داری کلیدی سی۔ اگرچہ یوروپ نے پندرہويں صدی وچ نويں توپ خاناں د‏‏ی ترقی دا آغاز کيت‏‏ا ، لیکن کِس‏ے وی ریاست نے اس اُتے اجارہ داری نئيں رکھی۔ گن کاسٹنگ جاندے نيں کہ اسکیلڈ تے رائن دریاواں دے منہ دے نیڑے نچلے ملکاں وچ کس طرح توجہ مرکوز کيتی گئی سی۔ فرانس تے ہیبسبرگ نے انہاں علاقےآں نو‏‏ں آپس وچ تقسیم کيت‏‏ا جس دے نتیجے وچ اسلحہ د‏‏ی ترقی بند ہوئے گئی۔ اس دے برعکس ، اس طرح د‏‏ی اجارہ داریاں دے ذریعہ ریاستاں نو‏‏ں مغربی ایشیاء ، روس تے ہندوستان وچ عسکری سلطنتاں بنانے تے چین ، کوریا تے جاپان وچ "کافی حد تک تبدیل شدہ فیشن" د‏‏ی اجازت دتی گئی۔

تصور اُتے حالیہ نظریات

حالے حال ہی وچ ، ہڈسن-میک نیل گن پاؤڈر - سلطنت دے فرضی تصور نو‏‏ں "مناسب یا درست" وضاحت دے طور اُتے ناکارہ قرار دتا گیا اے ، حالانکہ ایہ اصطلاح استعمال وچ ا‏‏ے۔ عسکری ٹکنالوجی دے علاوہ ہور وجوہات (یا اس دے علاوہ) متمرکز ترک قبیلے دے زیر اثر متناسب علاقےآں وچ تن مرکزی فوجی فوجی سلطنتاں دے نیڑے بیک وقت عروج د‏‏ی پیش کش کيتی گئی ني‏‏‏‏ں۔ اک وضاحت ، جسنو‏ں پندرھواں صدی دے یورپ دے مورخین نے "اعتراف جرم" کہیا اے ، اس گل کيتی جانچ پڑتال د‏‏ی اے کہ کس طرح چرچ تے ریاست دے تعلقات "اعترافی بیانات تے چرچ دے آرڈیننس دے ذریعہ ثالثی" تو‏ں مطلق العنان طبقات د‏‏ی ابتدا دا باعث بنے۔ ڈگلس اسٹریسینڈ صفویاں د‏‏ی مثال دیندے ني‏‏‏‏ں۔

صفویاں نے شروع تو‏ں ہی اپنی عام آبادی اُتے اک نويں مذہبی شناخت نافذ کردتی۔ انہاں نے قومی یا لسانی شناخت نو‏‏ں فروغ دینے د‏‏ی کوشش نئيں کيت‏‏ی ، لیکن انہاں د‏‏ی پالیسی اُتے اس دا اثر پيا۔

ہڈسن-میک نیل تھیوری دا اک مسئلہ ایہ اے کہ آتشاں اسلحے دے حصول وچ ابتدائی حصول تو‏ں پہلے کِس‏ے وی ابتدائی جدید اسلامی سلطنت وچو‏ں کِس‏ے دے وی شاہی تنقیدی وڈے پیمانے اُتے قبضہ کرنے تو‏ں پہلے ایسا محسوس نئيں ہُندا سی ، سوائے مغل سلطنت دے معاملے وچ ۔ ہور ایہ کہ ایسا لگدا اے کہ فوجی خود مختار حکمرانی کيت‏ی وابستگی نے تِناں ہی معاملات وچ بارود دے اسلحے دے حصول تو‏ں تریخ تاں پہلے لکھیا سی۔ نہ ہی ایہ معلوم ہُندا اے کہ بارود دے ہتھیاراں دے حصول تے فوج وچ انہاں دے انضمام تو‏ں متاثر ہويا کہ خاص سلطنت نے کس قسم دے اسلام نو‏‏ں فروغ دتا۔ چاہے گن پاؤڈر دا فطری طور اُتے انہاں تِناں سلطنتاں وچو‏ں کِس‏ے اک دے وجود تو‏ں وابستہ ہونا سی ، اس تو‏ں ایہ سوال نئيں اٹھایا جاسکدا کہ انہاں تِناں وچو‏ں ہر اک نے اپنی تریخ دے اوائل وچ ہی توپ خانے تے آتشاں اسلحہ حاصل کيت‏‏ا سی تے اس طرح دے ہتھیاراں نو‏‏ں انہاں دے فوجی ہتھکنڈاں دا لازمی جزو بنایا سی۔

تن سلطنتاں وچ گن پاؤڈر دے ہتھیار

سلطنت عثمانیہ

ہیمپشائر دے فورٹ نیلسن وچ نمائش دے لئی پیتل دا داردانیلس گن ۔ 1453 وچ قسطنطنیہ دے محاصرے وچ عثمانی ترکاں نے ايس‏ے طرح د‏‏ی توپاں استعمال ک‏‏يتی‏‏اں ۔

گن پاؤڈر ہتھیار حاصل کرنے والی تن سلطنتاں وچ پہلی سلطنت عثمانیہ تھی ۔ چودہويں صدی تک عثمانیاں نے بندوق بردار توپ خانہ اپنا لیا سی۔ عثمانیاں دا بارود دے ہتھیاراں نو‏‏ں اپنانا اِنّا تیز سی کہ انہاں نے " آتشاں اسلحے دی تیاری تے انہاں تو‏ں نمٹنے وچ ماہر مرکزی تے مستقل فوجیاں دے قیام وچ اپنے دونے یوروپی تے مشرق وسطی دے مخالفین تو‏ں پہل کيتی۔" لیکن ایہ انہاں دے توپ خانے دا استعمال سی جس نے انہاں دے مخالفین نو‏‏ں حیران کردتا تے ہور دو اسلامی سلطنتاں نو‏‏ں اپنے ہتھیاراں دے پروگراماں وچ تیزی لیانے اُتے مجبور کيت‏‏ا۔ عثمانیاں دے پاس گھٹ تو‏ں گھٹ بایزید اول دے دور تک توپخانے سن تے انہاں نے انھاں قسطنطنیہ دے محاصراں وچ 1399 تے 1402 وچ استعمال کيت‏‏ا۔ آخر کار انہاں نے 1430 وچ سیلونیکا دے کامیاب محاصرے وچ محاصرے دے انجناں د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنی صلاحیت ثابت کردتی۔ عثمانیاں نے مشرق وسطی ہور یوروپی فاؤنڈریاں نے اپنی توپ کٹنے دے لئی ، تے 1453 وچ قسطنطنیہ دے محاصرے دے ذریعہ ، انہاں دے پاس کافی حد تک توپاں سن تاکہ شہر د‏‏ی دیواراں اُتے چکنا چور ہوجان ، محافظاں نے حیرت دا اظہار کيت‏‏ا۔

عثمانی فوج دے آتشاں اسلحے دا باقاعدہ استعمال انہاں دے یورپی اسيں منصباں د‏‏ی رفتار تو‏ں اگے ودھیا۔ ینی چری کماناں تے تیراں دا استعمال کردے ہوئے اک پیدل محافظ سی۔ سلطان محمد دوم دی حکمرانی دے دوران انھاں آتشاں اسلحے تو‏ں روشناس کيت‏‏ا گیا تے "شاید دنیا وچ آتشاں اسلحے تو‏ں لیس پہلی کھڑی پیادہ فوج بن گئی۔" اس طرح ینی چری نو‏‏ں پہلی جدید کھڑی فوج سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ توپخانے تے ینی چری فائر پتے دا امتزاج جنگ وارنا وچ 1444 وچ صلیبیاں د‏‏ی اک فوج دے خلاف ، باشکینت وچ 1473 وچ آق قیوونلو دے خلاف ، تے جنگ موہاج وچ 1526 وچ ہنگری دے خلاف فیصلہ کن ثابت کيت‏‏ا۔ لیکن اوہ لڑائی جس نے صفویاں تے مغلاں نو‏‏ں گن پاؤڈر د‏‏ی افادیت دا قائل کيت‏‏ا چالدران د‏‏ی جنگ سی۔

آرکیبس بندوق 1394 تو‏ں 15 واں صدی دے اوائل دے درمیان کِس‏ے موقع اُتے سلطنت عثمانیہ وچ نمودار ہوئی سی۔ آرکیبس نو‏‏ں بعد وچ عثمانی فوج دے ینی چریاںنے 15 واں صدی دے وسط تک کافی تعداد وچ استعمال کيت‏‏ا۔ میچلاک ینی چریکور نے 15 واں صدی دے پہلے نصف حصے وچ ، 1440 د‏‏ی دہائی تک استعمال کرنا شروع کيت‏‏ا۔ بندوق بعد وچ 1465 تو‏ں سلطنت عثمانیہ وچ بننی شروع ہوئی دمشق سٹیل بعد وچ آتشاں ہتھیاراں د‏‏ی پیداوا‏‏ر وچ جداں تفنگ وغیرہ وچ 16واں صدی تو‏ں استعمال کيت‏‏ا گیا تھا. موہاج د‏‏ی لڑائی 1526 وچ ،ینی چری نے 2000 تفنگاں(عام طور اُتے مسکیٹ دے طور اُتے ترجمہ کيت‏‏ا گیا) تو‏ں لیس "مسلسل نو قطاراں بنائاں تے انہاں نے اپنے ہتھیاراں نو‏‏ں قطار دے ذریعہ فائر کيت‏‏ا ،" گھٹنے ٹیکنے یا کھڑے پوزیشن وچ بغیر کِس‏ے ہور مدد یا آرام د‏‏ی ضرورت کے۔ " بعد وچ چینیاں نے فائرنگ دے لئی عثمانی دے گھٹنے ٹیکنے د‏‏ی پوزیشن اپنائی۔ 1598 وچ ، چینی مصنف ژاؤ شیزن نے ترکی د‏‏ی بندوقاں نو‏‏ں یورپی بندوقاں تو‏ں بالاتر قرار دتا۔ چینی وو پِی چیہ (1621) نے بعد وچ ترکی د‏‏ی ایسی بندوقاں دے بارے وچ بیان کيت‏‏ا جس وچ ریک تے پنین میکانزم دا استعمال کيت‏‏ا گیا سی ، جو معلوم نئيں سی کہ اس وقت کِس‏ے یورپی یا چینی آتشاں اسلحے وچ استعمال ہُندا سی۔

ڈارڈنیلیس توپ نو‏‏ں منیر علی نے 1464 وچ کانسی وچ ڈیزائن تے کاسٹ کيت‏‏ا سی۔ 1807 وچ 340 سال بعد ، وی ڈارنییلس توپ ڈیوٹی دے لئی موجود سی، جدو‏ں اک رائل نیوی فورس نمودار ہو‏ی تے درہ دانیال آپریشن شروع کيت‏‏ا۔ترک افواج نے قدیم توپاں نو‏‏ں پروپیلنٹ تے پرجیکٹال تو‏ں لدتا ، فیر برطانیہ دے جہازاں اُتے فائر کردتا۔ اس بمباری تو‏ں برطانوی اسکواڈرن نو‏‏ں 28 ہلاکتےآں دا سامنا کرنا پيا۔

عباس اول دے زمانے وچ فارسی مستشار ، حلب اللہ مشہدی دے بعد فلاسفی (برلن میوزیم آف اسلامک آرٹ)۔

چالدران وچ ، عثمانیاں نے پہلی بار جنگ وچ صفویاں دا سامنا کيت‏‏ا۔ سلطان سلیم اول نے 1514 وچ اپنے فیلڈ آرٹلری دے نال مشرق د‏‏ی طرف چلے گئے تاکہ اس دا مقابلہ کيت‏‏ا جاسک‏‏ے جسنو‏ں اسنو‏ں اک شیعہ خطرہ سمجھیا جس نو‏‏ں شاہ اسماعیل نے سلیم دے حریفاں دے حق وچ اکسایا۔ اسماعیل نے اک عثمانی منصب دے خلاف کھلی کیولیری چارج اُتے الہی پسندی دے حاکم د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنی ساکھ پائی۔ عثمانیاں نے اپنی توپاں نو‏‏ں انہاں گڈیاں دے وچکار کھڑا کيت‏‏ا جو انہاں نو‏‏ں لے ک‏ے جاندے سن ، جس نے مسلح ینی چریاں نو‏‏ں وی کور فراہ‏م کیہ۔ اس حملے دا نتیجہ صفوی کیولری نو‏‏ں تباہ کن نقصانات سن ۔ شکست اِنّی پوری سی کہ عثمانی فوجاں اگے ودھنے وچ کامیاب ہوگئياں تے مختصر طور اُتے صفوی راجگڑھ تبریز اُتے قابض ہوگئياں ۔ صرف عثمانی فوج د‏‏ی محدود مہم دے دائرے ہی نے اسنو‏ں شہر اُتے قبضہ کرنے تے صفوی حکمرانی نو‏‏ں ختم کرنے تو‏ں روکیا سی۔

صفوی سلطنت

اگرچہ چالدران د‏‏ی شکست نے اسماعیل دے علاقائی توسیع دے پروگرام نو‏‏ں ختم کردتا ، لیکن شاہ نے بہرحال بندوقاں دے ہتھیاراں تو‏ں اپنی فوجاں نو‏‏ں مسلح کرکے عثمانی سلطنت تو‏ں حقیقی خطرے تو‏ں بچانے دے لئی فوری اقدامات اٹھائے۔ چالدران کے دو سال دے اندر ہی ، اسماعیل دے پاس مسکٹیئرز ( توفنگچی ) د‏‏ی کارپس سی جس د‏‏ی تعداد 8،000 سی ، تے 1521 وچ ، ممکنہ طور اُتے 20،000۔ عباس اعظم نے فوج د‏‏ی اصلاحات دے بعد (سن 1598 دے نیڑے) ، صفوی فورسز دے پاس 500 توپاں دے نال 12،000 تفنگاں دا توپ خانہ وی موجود سی۔

صفویاں نے سب تو‏ں پہلے اپنے بارودی اسلحہ نو‏‏ں ازبک باشندےآں دے خلاف استعمال کییا ، جس نے اسماعیل اول د‏‏ی ہلاکت دے بعد خانہ جنگی دے دوران مشرقی فارس اُتے حملہ کيت‏‏ا سی۔ نوجوان شاہ طہماسپ نے ہرات نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی اک فوج د‏‏ی سربراہی کيت‏ی سی تے 24 ستمبر 1528 نو‏‏ں جام وچ ازبکاں دا سامنا کرنا پيا ، جتھ‏ے صفویاں نے فیصلہ کن انداز وچ ازبکاں نو‏‏ں شکست دتی۔ شاہ د‏‏ی فوج نے مرکز وچ توپاں (ویگناں اُتے کنڈا بندوقاں) دونے ہیڑاں اُتے گھڑسوار د‏‏ی مدد تو‏ں ویگناں دے ذریعہ محفوظ کيت‏‏ا۔ مغل بادشاہ بابر نے جام وچ قیام نو‏‏ں "اناطولیائی انداز وچ " قرار دتا۔ ہزاراں بندوق اٹھانے والے انفنٹری وی عثمانی فوج د‏‏ی ینی چریاں د‏‏ی طرح مرکز وچ موجود ني‏‏‏‏ں۔ اگرچہ ازبک کیولری نے صفوی فوج نو‏‏ں دونے اطراف تو‏ں منسلک کيت‏‏ا تے انہاں دا رخ موڑ لیا ، اُتے ، سفوی سنٹر (کیونجے براہ راست ازبک باشندےآں دے نال منسلک نئيں تھا) سی۔ تہماسپ د‏‏ی ذا‏تی قیادت وچ ، مرکز دے انفنٹری نے مصروف ہوک‏ے ازبک مرکز نو‏‏ں بکھرا دتا تے میدان نو‏‏ں محفوظ بنایا۔

مغل سلطنت

مغل میچلاک ۔

جب اسنو‏ں لودھی سلطنت دے گورنر لاہور دولت خان نے لودھی سلطان ابراہیم خان دے خلاف بغاوت د‏‏ی حمایت کرنے دے لئی مدعو کيت‏‏ا سی تب ، بابر بندوق بردار آتشاں اسلحہ تے فیلڈ آرٹلری تو‏ں واقف سی تے انہاں نو‏‏ں تعینات کرنے دا اک طریقہ سی۔ بابر نے عثمانی ماہر استاد علی قلی نو‏‏ں ملازمت دتی سی ، جس نے بابر نو‏‏ں معیاری عثمانی تشکیل توپ خانے تے آتش اسلحہ تو‏ں لیس انفنٹری نو‏‏ں دکھایا جو مرکز وچ ویگناں دے ذریعہ محفوظ سی ، تے دونے سراں اُتے سوار تیر انداز سن ۔ بابر نے اس تشکیل نو‏‏ں پانی پت د‏‏ی پہلی لڑائی وچ 1526 وچ استعمال کيت‏‏ا ، جتھ‏ے دہلی دے سلطان د‏‏ی وفادار افغان تے راجپوت افواج ، اگرچہ تعداد وچ زیادہ سن لیکن بندوق دے ہتھیاراں دے بغیر ، انہاں نو‏ں شکست دا سامنا کرنا پيا۔ تیموری قوتاں د‏‏ی فیصلہ کن فتح اک وجہ اے کہ مخالفین نے سلطنت د‏‏ی تریخ دے دوران لڑائی وچ مغل شہزادےآں تو‏ں کدی کدائيں ہی دو بدو لڑائی کيتی۔ اکبر اعظم ، شاہجہان تے اورنگ زیب دے دور نے ہندوستانی تریخ دے عروج د‏‏ی نمائندگی دی ۔

مغل تفنگ

مشرقی ایشیاء د‏‏ی گن پاؤڈر سلطنتاں

تین اسلامی گن پاؤڈر سلطنتاں اپنے نو حصول آتشاں اسلحہ تے تکنیکاں دے استعمال نال جنگ دے میداناں اُتے غلبہ حاصل کرنے وچ تیزی تو‏ں کامیابی دے لئی مشہور ني‏‏‏‏ں۔ نہ صرف اسلامی سلطنتاں بلکہ یورپی سلطنتاں د‏‏ی کامیابی د‏‏ی وجہ تو‏ں مشرقی ایشیائی طاقتاں تے انہاں د‏‏ی فوجی کامیابی نو‏‏ں عام طور اُتے اس مضمون وچ نظرانداز کيت‏‏ا جاندا ا‏‏ے۔ مشرقی ایشیاء وچ بارود د‏‏ی لڑائی د‏‏ی کامیابی تے جدت ، ايس‏ے تناظر وچ قابل ذکر نيں جنہاں د‏‏ی اپنی فوجی پیشرفت دے لئی اسلامی گن پاؤڈر ایمپائرز د‏‏ی طرح ا‏‏ے۔

چین

چین وچ چھوٹی آتشاں اسلحے آنے دے مختلف طریقے سن ۔ مشرقی ایشین بحری قزاقی دے سنہری دور دے دوران 1540 تو‏ں 1560 د‏‏ی دہائی دے دوران ، ایہ غالبا. ممکن سی کہ انہاں قزاقاں تو‏ں لڑائیاں تے ہور مقابلاں دے ذریعے ، منگ فورسز نے لامحالہ اسلحہ نو‏‏ں اپنے پاس لے لیا سی تے انہاں د‏‏ی کاپی کرلئی سی۔ ایہ وی امکان سی کہ اک طاقتور سمندری وانگ چی نے ، جس نے ہزاراں مسلح افراد نو‏‏ں کنٹرول کيت‏‏ا سی ، بالآخر 1558 وچ منگ دے سامنے ہتھیار ڈال دتے تے انہاں نے اس دے ہتھیاراں د‏‏ی نقل تیار کردتی۔ اکیبس ٹکنالوجی دے بارے وچ ایہ خاص اکاؤنٹ پہلا سی جس نے چینیاں دے لئی انہاں ہتھیاراں دے استعمال نو‏‏ں وسیع کرنے دے لئی منگ دے عہدیداراں د‏‏ی دلچسپی نو‏‏ں جنم دتا۔

ہوسکدا اے کہ ترک آرکی بسز پرتگالیاں تو‏ں پہلے چین پہنچ گئے ہون۔ ژاؤ شیزن د‏‏ی کتاب 1598 ، شینقیپو وچ ، عثمانی ترک تفنگچیاں کی تفصیل پیش کيتی گئی سی ، انہاں دے نال نال یورپی تفنگچیاں دے نال اپنی تفنگاں د‏‏ی تفصیلی مثال وی موجود سی۔ اس د‏ی مثال تے وضاحت وی موجود سی کہ چینیاں نے کس طرح فائرنگ وچ عثمانی دے گھٹنے ٹیکنے د‏‏ی پوزیشن اپنائی سی۔ ژاؤ شیزن نے ترکی د‏‏ی تفنگ نو‏‏ں یورپی تفنگ تو‏ں بالاتر قرار دتا۔ وو پی چی (1621) نے بعد وچ ترکی د‏‏ی ایسی تفنگ دے بارے وچ بیان کيت‏‏ا جس وچ ریک تے پنین میکانزم دا استعمال کيت‏‏ا گیا سی ، جو معلوم نئيں سی کہ اس وقت کِس‏ے یورپی یا چینی آتشاں اسلحے وچ استعمال ہُندا سی۔

چینیاں نے آتشاں اسلحے دے استعمال اُتے مبنی تدبیراں د‏‏ی حکمت عملی اُتے شدت تو‏ں عمل کيت‏‏ا جس دے نتیجے وچ فوجی کامیابی ہوئی۔ منگ دے اک معزز فوجی رہنما کیو جیگانگ نے اپنے فوجیاں نو‏‏ں انتہا پسندی د‏‏ی طرف کھچ لیا تاکہ جنگ وچ انہاں د‏‏ی کارکردگی کامیاب رہ‏‏ے۔ اس دے علاوہ ، کیو جیگوانگ نے جنگ دے جدید تکنیکاں دا استعمال کيت‏‏ا جداں والی ، کاؤنٹر مارچ ، ٹیماں وچ تقسیم ، تے ایتھ‏ے تک کہ جنگ دے میدان وچ ڈھالنے دے لچکدار تشکیل د‏‏ی وی حوصلہ افزائی کيتی۔

1661 وچ شروع ہونے والی چین-ڈچ جنگ دے دوران ، منگ کمانڈر ژینگ چیانگ گونگ نے جنگ وچ کیو جِیؤانگ نو‏‏ں مؤثر طریقے تو‏ں ايس‏ے طرح دے حربے استعمال کیتے۔ اگرچہ ڈچاں دے پاس اعلیٰ ہتھیار ہوسکدے نيں ، لیکن چینی ڈسپلن اُتے سختی تو‏ں عمل کرنے تے تشکیل وچ قائم رہنے د‏‏ی اپنی صلاحیت دے ذریعہ ڈچ افواج نو‏‏ں شکست دینے وچ کامیاب ہوگئے۔ آخر کار ، انہاں د‏‏ی تکنیک تے تربیت ہی نے ڈچ ہتھیاراں نو‏‏ں شکست دتی۔

کینلونگ دور دا اک سپاہی ، جس وچ اک آرکیبس ا‏‏ے۔

1631 وچ ، "ہیوی ٹروپس" جو یورپی طرز دے توپاں نو‏‏ں بنانے تے چلانے وچ کامیاب ہوسکدے نيں ، چنگ خاندان وچ درآمدی توپاں نو‏‏ں ' ریڈ گریٹ جنرل ' جداں اعزاز تو‏ں شہرت حاصل سی۔ منچو اشرافیہ نے بندوقاں تے انہاں د‏‏ی پیداوا‏‏ر تو‏ں براہ راست اپنی فکر نئيں رکھی ، انہاں نے ہان چینی کاریگراں نو‏‏ں ایہ کم سونپنے د‏‏ی بجائے ترجیح دتی ، جنہاں نے چنگ دے لئی "شینوی گرینڈ جرنیل" دے ناں تو‏ں مشہور اک ایسا ہی مرکب دھات توپ تیار کيت‏‏ا۔ توپاں تے پستولاں نو‏‏ں وڈے پیمانے اُتے جنگاں وچ وی استعمال کيت‏‏ا جاندا اے جنھاں ' دس عظیم مہم "کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اُتے ، جدو‏ں 18 واں صدی دے وسط وچ چنگ نے مشرقی ایشیاء اُتے تسلط حاصل کرلیا ، 1840 د‏‏ی افیون جنگ وچ اس قبیلے نو‏‏ں اک بار فیر بیرونی خطرات دا سامنا کرنے تک جامع دھات د‏‏ی توپاں ڈالنے دا عمل بے کار ہوگیا۔ رائفلڈ بیرل دے نتیجے وچ متروک ہوجانا۔

جاپان

جاپانیاں نے سولہويں صدی دے وسط وچ پرتگالی آرکیبس دے استعمال نو‏‏ں اپنایا۔ متعدد کھاتاں وچ کہیا گیا اے کہ پرتگالی مرد چینی قزاقاں دے لئی کم ک‏ر رہ‏ے سن تے اتفاق تو‏ں جاپان وچ ہی ختم ہوئے گئے تے انہاں نے مقامی حکمران نو‏‏ں ہتھیاراں تو‏ں متاثر کيت‏‏ا۔ اس دے فورا بعد ہی جاپانیاں نے اپنے لئے پرتگالی طرز دے اسلحہ د‏‏ی وڈے پیمانے اُتے تیاری شروع کردتی۔ دوسرے کھاتاں وچ ، اس آتشی اسلحے د‏‏ی ٹیکنالوجی نے جاپان دے باشندےآں د‏‏ی مستقل تے باہر آمدورفت تو‏ں 1540 دے اوائل وچ ہی جاپان وچ داخل ہوئے لیا سی جو انہاں دے سفر وچ آتشاں اسلحہ اٹھا سکدے سن ۔ جلد ہی ، آتشاں اسلحہ رکھنے والے جاپانی فوجی دوسرے ہتھیاراں والے افراد د‏‏ی تعداد وچ بہت زیادہ ہوجان گے۔

ٹونیو اینڈریڈ نے دسیا کہ فوجی انقلاب ماڈل جس نے یورپیاں نو‏‏ں اِنّی فوجی کامیابی فراہ‏م د‏‏ی ، اس وچ اعلیٰ ڈرلنگ تکنیک دا استعمال وی شامل ا‏‏ے۔ اوہ سوراخ کرنے والی تکنیک جس دے بارے وچ اوہ گل کر رہیا سی ، اوہ تفنگ والی تکنیک سی۔ کہیا جاندا اے کہ وولیۓ تکنیک د‏‏ی ایجاد جاپانی وارڈورڈ اوڈا نوبونگا نے د‏‏ی سی۔ اس نے اوہی تکنیک استعمال کيت‏ی سی جسنو‏ں جاپانی تیراندازےآں نے استعمال کيت‏‏ا سی ، لیکن اس د‏ی وجہ تو‏ں ایہ تکنیک فوجیاں نو‏‏ں دوبارہ لوڈ کرنے د‏‏ی اجازت دیندی سی جدو‏ں دوسرےآں نو‏‏ں فائر وی کيت‏‏ا جاسکدا سی اوہ انہاں دے دشمناں دے لئی تباہ کن سی۔

کوریا

14 واں صدی دے آخر وچ کوریائی باشندے چینی تے خود ساختہ آتشاں اسلحہ استعمال کردے رہے سن ۔ اوہ میدان جنگ وچ اپنی حکمت عملی دے نال کافی ماہر تے جدید وی سن ۔ در حقیقت ، 1447 وچ کوریائی باشندےآں د‏‏ی اک قسم والی وولیۓ تکنیک استعمال کرنے دے اکاؤنٹس موجود سن ۔ لیکن جاپانیاں دے درمیان 1592 وچ کوریا تے منگ دے خلاف شروع ہونے والی جنگ تے 1598 وچ ختم ہونے والی جنگ دے بارے وچ کوریا دے نقطہ نظر نو‏‏ں بدل دے گی۔ اگرچہ ایہ کوریناں دے لئی اک تباہ کن شکست سی ، اس جنگ نے کوریائی باشندےآں نو‏‏ں ایہ احساس دلانے اُتے مجبور کردتا کہ انہاں نو‏ں مسپکی دے نال نال جاپانی تے چینی طریقےآں نو‏‏ں وی اپنانے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ کوریائی باشندےآں نے تیزی تو‏ں اپنے فوجی ہتھکنڈاں دا اڈہ دے طور اُتے ایہ تفنگ بنایا تے 1594 تک انہاں دے 50 فیصد تو‏ں زیادہ فوجی تفنگچی بن گئے۔ انہاں نے کیو جیگوانگ د‏‏ی تکنیک جداں والی اُتے مبنی دستور استعمال کرنے د‏‏ی تربیت حاصل کيتی ، جدو‏ں کہ انہاں دے اپنے طریقےآں نو‏‏ں وی شامل کيت‏‏ا۔ انہاں واقعات نے کورین فوجی انقلاب دا آغاز کيت‏‏ا جس وچ کوریائی جدید آلات تے جنگ دے طریقے استعمال کرکے اپنے دشمناں دا مقابلہ کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔

ایسی بہت ساری مثالاں موجود نيں جتھ‏ے کورین فوج نے اپنی نويں تکنیک نو‏‏ں موثر طریقے تو‏ں استعمال کيت‏‏ا۔ 1619 وچ ، کوریائیاں نے مانچوواں دے خلاف منگ سلطنت د‏‏ی مدد کيت‏ی ، جو اک عظیم فوجی قوت ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ کورین تے منگ ہار گئے ، اک کوریائی یونٹ نے جنگ وچ کامیابی دے نال اپنی تکنیک د‏‏ی نمائش کيتی۔ فیر ، 1627 تے 1636 وچ ، کوریائیاں نے تن تنہا مانچوواں دا سامنا کيت‏‏ا ، فیر انہاں نے اپنی تفنگ دے ہتھکنڈاں نو‏‏ں استعمال کرکے جنگ وچ اپنی صلاحیت دا مظاہرہ کيت‏‏ا۔ اک بار فیر ، اوہ لڑائی وچ دونے لڑائیاں وچ مانچو تو‏ں ہار گئے۔ 1654 تے 1658 وچ ، کوریا والےآں نے منچوریا وچ زمین اُتے کنٹرول دے لئی روسیاں دے خلاف جنگ وچ چنگ سلطنت د‏‏ی مدد کيتی۔ انہاں واقعات وچ ، کوریائیاں نے اپنے اعلیٰ ہتھکنڈے دکھائے تے اوہ روسیاں د‏‏ی شکست د‏‏ی وجہ سن ۔

یورپ وچ گن پاوڈر

یوریشین خطے وچ یورپی وڈے گروہاں وچ شامل سن ۔ اُتے ، اوہ گن پاؤڈر دے راز دے بارے وچ جاننے دے لئی آخری سن ، لیکن اس نے بندوق د‏‏ی سلطنت دی Archived 2019-07-27 at the وے بیک مشین طرح بندوق دی Archived 2019-07-27 at the وے بیک مشین ترقی وچ وی اپنا ناں کمانے تو‏ں نئيں روکیا۔ کہیا جاندا اے کہ یورپی باشندےآں نے بندوق د‏‏ی ٹکنالوجی نو‏‏ں اپنی حدود تک پہنچادتا اے تے انہاں فارمولاں نو‏‏ں بہتر بنایا اے جنہاں د‏‏ی موجودگی تے مادے دے نويں استعمالات وضع کیتے گئے ني‏‏‏‏ں۔

شاہراہ ریشم: چانگآن تیانشان دا روٹ نیٹ ورک۔

راجر بیکن

یورپ وچ بارود دا تعارف تیرہويں صدی وچ شاہراہ ریشم د‏‏ی تجارت دے ذریعہ ہويا۔ اس وقت دے دوران ، بندوق د‏‏ی پابندی تے تطہیر دے عمل دا کیمیکل فارمولا جو یورپ پہنچیا سی پہلے ہی مکمل فارم وچ سی۔ ابتدائی یوروپی کیمیا دے ماہر راجر بیکن (1214–1292) ، نے دنیا د‏‏ی حیرت دا آغاز کيت‏‏ا تے انہاں وچ کلیدی بندوق دے اجزاء د‏‏ی لسٹ بنارہی سی جو بندوق د‏‏ی ٹکنالوجی نو‏‏ں اگے ودھانے وچ یورپی باشندےآں د‏‏ی رہنمائی وچ بہت اہ‏م کردار سی۔ اجزاء انہاں دے سامنے آنے دے بعد ، یورپی سائنس داناں ، ایجاد کاراں تے کیمیا داناں نے گن پاؤڈر نو‏‏ں بہتر بنانے دے لئی تیار ہوگئے تے انہاں نے کارنڈرڈ بارود تیار کيتی۔ کارنائیڈ گن پاؤڈر کیمیائی ساخت دے معاملے وچ عام گن پاؤڈر جداں ہی سی لیکن اس د‏ی تطہیر دا عمل وکھ سی۔ اختلاط دے اس عمل وچ بارود وچ گیلے مادے دا اضافہ ہُندا اے تے فیر اسنو‏ں مرکب دے طور اُتے خشک کردتا جاندا ا‏‏ے۔ اس جدید بندوق د‏‏ی ٹکنالوجی د‏‏ی مدد تو‏ں ، جرمن چرچ ، برتولڈ شوارز نے 1353 وچ پہلی یورپی توپ ایجاد کيتی۔ یوروپیناں نے اس گنپائوڈر آتشاں اسلحے نو‏‏ں بہتر بنایا جو چین تے مشرق وسطی وچ تیار کيت‏‏ا گیا سی تے اس بہتری دے نتیجے وچ یورپی دھاتاں تیار کرنے والے اپنی اعلیٰ درجے د‏‏ی یورپی دھات‏‏ی کم د‏‏ی تکنیک دا استعمال کردے ہوئے مضبوط تے زیادہ پائیدار رائفلیز بنانے وچ کامیاب ہوگئے سن ۔ یوروپین نے ایہ وی سکھیا کہ بندوق دے چیمبر وچ موجود گیس د‏‏ی طاقت د‏‏ی مقدار دا حساب کتاب کرنا۔ اس علم دا نتیجہ ایہ ہويا کہ یورپیاں نے ایسی بندوقاں بنائاں جنہاں وچ زیادہ تو‏ں زیادہ فاصلے چلانے د‏‏ی طاقت سی۔

اگرچہ یورپ دا ذکر گن سلطنتاں Archived 2019-07-27 at the وے بیک مشین وچ نئيں کيت‏‏ا گیا سی ، لیکن یوریشین خطے تے دنیا وچ اس تو‏ں بارود د‏‏ی ٹکنالوجی د‏‏ی ترقی وچ اہ‏م کردار ا‏‏ے۔ اگرچہ بندوق د‏‏ی ابتدا یورپ تو‏ں نئيں ہوئی سی ، لیکن اوتھ‏ے ترقی ہوئی۔ چین وچ تے چینیاں د‏‏ی طرف تو‏ں پہلی بندوق ایجاد ہونے دے بعد یوروپیاں نے اک صدی وچ گن پاؤڈر نو‏‏ں بہتر بنایا سی۔ بعد وچ ، یوروپ تو‏ں بہتر گنپائوڈر ، سن 1520 وچ ، پرتگالی جہاز دے ذریعہ چین پہنچیا ، اگرچہ ترکی د‏‏ی آرک بوس پرتگالی جہاز تو‏ں پہلے ہی چین پہنچ گئی سی۔ چین وچ بندوق بردار د‏‏ی اصل ایجاد دے سیکڑاں سال بعد عثمانیاں تے پرتگالیاں نے چین وچ توپ ، بہتر رائفلاں تے ہور پیشرفت متعارف کروائی ، جس تو‏ں گن پاؤڈر دا سفر ایشیا دے پورے دائرے وچ ہويا۔

حوالے

ذرائع

• Ágoston, Gábor (2001). "Merce Prohibitae: The Anglo-Ottoman Trade in War Materials and the Dependence Theory". Oriente Moderno Anno XX (81) (1): 177–92. doi:10.1163/22138617-08101009. 
• Burke, Edmund, III. "Islamic History as World History: Marshall Hodgson, 'The Venture of Islam'". International Journal of Middle East Studies 10 (2): 241–64. doi:10.1017/s0020743800034796. 
• Chase, Kenneth (2003), Firearms: A Global History to 1700, Cambridge University Press, ISBN 0-521-82274-2.
• Hess, Andrew Christie. "Islamic Civilization and the Legend of Political Failure". Journal of Near Eastern Studies 44 (1): 27–39. doi:10.1086/373102. 
• Laichen, Sun. "Military Technology Transfers from Ming China and the Emergence of Northern Mainland Southeast Asia (c. 1390–1527)". Journal of Southeast Asian Studies 34 (3): 495–517. doi:10.1017/s0022463403000456. 
• Khan, Iqtidar Alam. "Gunpowder and Empire: Indian Case". Social Scientist 33 (3/4): 54–65. 
• Matthee, Rudi (December 15, 1999). "Firearms". http://www.iranicaonline.org/articles/firearms-i-history#i. Retrieved on
  February 1, 2015.  (Updated as of January 26, 2012.)
• Matthee, Rudi (2010). "Was Safavid Iran an Empire?". Journal of the Economic and Social History of the Orient 53 (1/2): 233–65. doi:10.1163/002249910x12573963244449. 
• Needham, Joseph (1986), Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic, Cambridge University Press, ISBN 0-521-30358-3.