د نوي زیلنډ تاریخ
| عمومي مالومات | |
|---|---|
| ځانګړې وېشنيزه |
| برخه د |
|---|
د نوي زیلنډ بشري تاریخ له ۱۳۲۰ تر ۱۳۵۰ میلادي کال پورې کله چې دا ځای د پولینزیانو له خوا کشف او هغوی هلته مېشت شول ا و بیا یې ماوري تمدن رامنځته کړ پیلیږي. د ارام سمندر د نورو تمدنونو په څېر، د ماوریانو ټولنه د خپلوۍ پر اړیکو او له ځمکې سره پر تړاو را ټول و، خو د هغوی د دې طبیعت برخلاف، دلته د دوی ټول خویونه د ګرمې سیمې پر ځای له یخ او معتدلې هوا لرونکي چاپېریال سره جوړ راغلی و. له نوي زیلنډ څخه د لومړي ځل لپاره هالنډي سمندروهونکي ابیل ټاسمان د ۱۶۴۲ کال د ډیسمبر په ۱۳مه لیدنه وکړه. په ۱۶۴۳ کال کې، هغه د شمالي ټاپو لویدیځ ساحل رسم کړ او له هغه وروسته پرته له دې چې په نوي زیلنډ کې پښه کېږدي، بېرته باټاویا ته ولاړ. بریتانوي سپړونکی جیمز کوک د ۱۷۶۹ کال په اکټوبر کې د خپلو دریو سفرونو له ډلې په لومړي سفر کې نوي زیلنډ ته ورسېد او لومړنی اروپايي و چې د نوي زیلنډ شاوخوا یې دوره ووهله او نقشه یې واخیسته. د اتلسمې پېړۍ له ورستیو څخه دا هېواد په مکرر ډول سره د کاشفانو، بېړۍ چلوونکو، تبلیغیانو، سوداګرو او ماجراجویانو له کتنې سره مخ شو. [۱][۲]
د ۱۸۴۰ کال د فبروري په ۶مه، د وایټانګي تړون د بریتانوي استازو او د ماوري د بېلابېلو مشرانو تر منځ لومړی په وایټانګي او بیا په وروستیو اوونیو کې د دې هېواد په نورو سیمو کې لاسلیک شو. د ۱۸۴۰ کال د مۍ په ۲۱مه، کله چې ویلیام هابسون په کورورارکا (راسل) کې بریتانوي حاکمیت اعلان کړ، نو نوی زیلنډ په بریتانوي سترواکۍ کې شامل شو. د تړون د بېلابېلو نسخو په اړه اختلافات او له ماوریانو څخه د نویو راغلو کډوالو له خوا د زیات شمېر ځمکو نیول له ۱۸۴۳ کال راهیسې په نوي زیلنډ کې د جګړو لامل شول. د نولسمې پېړۍ په وروستۍ او د شلمې پېړۍ تر لومړیو پورې، په دې هېواد کې په پراخ شمېر سره بریتانویان مېشت شول. د اروپایانو د عفونتي ناروغیو اغېزو، د نوي زیلنډ جګړو او د یوه اروپايي اقتصادي او حقوقي سیستم تپل د دې لامل شول چې له ماوریانو څخه د نوي زیلنډ زیاتره ځمکې د اروپایانو په برخه شي (Pākehā) او په دې سره ماوریان لا پسې محروم او فقیر شول.[۳]
دغې مستعمرې په ۱۸۵۰مه لسیزه کې یو مسوول حکومت تر لاسه کړ. له ۱۸۹۰یمې لسیزې راهیسې، د نوي زیلنډ پارلمان یو شمېر پرمختیايي نوښتونه تصویب کړل، چې له هغې ډلې د ښځو له خوا د رای ورکول او د زاړه عمر خلکو لپاره د تقاعد سیستم رامنځته کول شامل دي. وروسته له هغه چې په ۱۹۰۷ کال کې په بریتانوي سترواکۍ کې د یوه خودمختاره هېواد په توګه رامنځته شو، نو دا هېواد د بریتانوي سترواکۍ یوه هڅاند غړی پاتې شو او په لومړۍ نړیواله جګړه کې څه باندې ۱۰۰۰۰۰ د نوي زیلنډ سرتېرو د نوي زیلنډ په لښکر کې وجنګیدل. له جګړې وروسته، نوي زیلنډ د وارسای تړون لاسلیک کړ (۱۹۱۹) او د ملتونو له لیګ سره یو ځای شو. په داسې حال کې چې یوه خپلواکه بهرنۍ تګلاره یې درلوده، خو دفاع یې لا هم د بریتانیا په کنټرول کې وه. کله چې دویمه نړیواله جګړه په ۱۹۳۹ کال کې ونښته، نو دې هېواد د بریتانیا له دفاع او د ارام سمندر په جګړه کې د شاوخوا ۱۲۰۰۰۰ سرتېرو مرسته وکړه. له ۱۹۳۰مې لسیزې راهیسې، د دې هېواد اقتصاد په لوړه کچه سره تنظیم او یو خورا هوسا دولت رامنځته شو. له ۱۹۵۰مې لسیزې راهیسې، ماوریانو بیا په زیات شمېر سره ښارونو ته مخه کړه او ماوري کلتور له یوه رنسانس سره مخ شو. دا کار د دې لامل شو چې یو ماوري اعتراضي خوځښت رامنځته شي چې په خپل وار سره دا د شلمې پېړۍ په وروستیو کې د وایټانګي د تړون د لا زیات په رسمیت پېژندنې لامل شو.
د دې هېواد اقتصاد په ۱۹۷۳ کال کې د انرژۍ د نړیوال کړکېچ وروسته او د اروپا اقتصادي ټولنې ته د بریتانیا په ورننوتو سره چې د نوي زیلنډ تر ټولو ستر صادراتي بازارو، کلکه ضربه وخوړه او د پیسو پړسوب په کې رامنځته شو. په ۱۹۸۴ کال کې، د کارګر ګوند څلورم دولت د اساسي قانون او اقتصادي کړکېچ پر مهال وټاکل شو. د درېیم دولت د مداخله کوونکو تګلارو ځای Rogernomics ونیو او د ازاد بازار اقتصاد ته یې ژمنه وښوده. له ۱۹۸۴ کال وروسته د دې هېواد بهرنۍ تګلاره په تېره بیا له هستوي وسلو څخه د خالي سیمې په برخه کې د هلوځلو له امله لا خپلواک شو. وروستیو دولتونو همدا تګلاره وساتله، که څه هم تر یوې اندازې پورې یې د ازاد بازار اوصاف تعدیل کړل.
د ماوریانو را رسېدل او مېشتیدنه
[سمول]په نوي زیلنډ کې د لومړي ځل لپاره د ختیځې پولینیزي اوسېدونکي یعنې پولینیزیانو ژوند وکړ. جنیتیکي او د لرغون پېژندنې شواهد ښي چې انسانانو لومړی له ټایوان څخه ملانزیا ته کډوال شول او بیا وروسته د ارام سمندر ختیځ خوا ته جوپه جوپه پر مخ ولاړل او په تدریج سره یې د ساموا او ټونګا او هاوايي ټاپوګان، مارکزاس، ایسټر ټاپو او نور ټاپوګان او بالاخره نوي زیلنډ ته ورسېدل. د روایاتو له مخې، کوپه یا «اوټاروا» د نوي زیلنډ لومړنی کاشف و. [۴]
په نوي زیلنډ کې هېڅ داسې انساني اثر یا پاتې شونې نشته چې د هغو لرغونتوب دې په ۱۳۱۴ میلادي کال کې د Tarawera د غره د اورغورځوونې د Kaharoa Tephra له لایو څخه مخکې وي. په ۱۹۹۹ کال کې کله چې د ځینو کیوري (پولینیزین سوی) هډوکي وموندل شول او هغه مهال یې لرغونتوب له میلاد څخه ۱۰۰ کاله وړاندې ښودل شوی و، هغه هم وروسته تېروتنه ثابته شوه. د موږک د هډوکو نوې بېلګې (او همداشان د موږکانو له خوا ژوول شوي پټوکي) زیاتره د ټاراورا له فوران وروسته نېټې ته رسیږي چې یوازې څو موارد یې له همدې مهال نه لږ مخکې موندل شوي دي.[۵][۶][۷]
د غره له اور غورځوونې یوه یا دوه لسیزې وروسته د ځنګل د اور په مټ خپرې شوې ګردې (Pollen) شواهد د ځینو عالمانو له خوا دلته د انسانانو د احتمالي مېشتیدا نښه بولي، چې له ۱۲۸۰ تر ۱۳۲۰ میلاي کلونو پورې یې دلته د لومړنیو انسانانو په توګه ژوند کړی دی. خو بیا هم، د لرغونې پېژندنې او جنیتیکي شواهدو نوې ترکیبونه دې پایلې ته رسیږي چې که ځینې خلک د تاراورا له فوران وړاندې دلته راغلي وي یا نه، خو دلته د اوسېدو اصلي دورې له دې وروسته وي، یعنې له ۱۳۲۰ تر ۱۳۵۰ میلادي کال پورې، چې ښايي یو همغږی ډله ییز مهاجرت شوی وي. دا سناریو بیا د ځینو هغو شواهدو له مخې هم ملاتړ کېږي چې ډېر بحث پرې شوی او اوس له پامه غورځیدلی کوم چې وايي په ۱۳۵۰ کال کې دې سیمې ته انسانان د کښتیو په مټ راغلل کوم چې زیاتره ماوریان هم ځانونه د هغو اولاده بولي.[۸][۹][۱۰][۱۱][۱۲]
د همدغو اوسېدونکو اولاده بیا ځانونه د ماوري په توګه پېژني، چې ځانته یې خپل کلتور او تمدن رامنځته کړ. د نوي زیلنډ په ختیځ کې په وړو چټام ټاپوګانو کې بیا وروسته د انسانانو مېشتیدنه چې ۱۵۰۰ میلادي کال کې رامنځته شول هغوی بیا موریوري دي؛ ژبني شواهد ښیي چې موریوري د ماوري د اصلي خاورې خلک و چې د ختیځ پر خوا ولاړل. د نوي زیلنډ په خاوره کې له ماوري تمدن وړاندې کوم شواهد نشته.[۱۳][۱۴][۱۵]
اصلي اوسېدونکو په چټکۍ سره په نوي زیلنډ کې له پریمانه سترو لوبو څخه ګټه پورته کړه لکه د ۱۵۰۰ میلادي کال شاوخوا د موا لوبه چې پرته له کوڅر څخه لویې حشرې وي. د موا په انقراض یا کمېدو سره، ماوري کلتور د سیمې له حالاتو سره سم بدلون وموند. په هغو سیمو کې چې د تارو او کومارا د ودې امکان و، هلته د باغونو کرل زیات اهمیت پیدا کړ. دا کار د نوي زیلنډ په سویلي ټاپو کې ممکن نه و، خو وحشي یا ځنګلیي بوټې لکه سرخس په پریمانه توګه موجود و او د ګلپي ونې به د خوراک لپاره کرل کېدل. د جګړې اهمیت هم زیاتوالی وموند چې دا چاره په خپله د ځمکو او سرچینو د تصاحب لپاره مهمه برېښیده. په دغه دوره کې، د کلکو جوړو شویو کلیو او بانډو جوړول ډېر عام و، که څه هم هلته د جګړو په اړه لا تر اوسه خلک بحثونه کوي. لکه د ارام سمندر په نورو سیمو کې انسان خوړل د جګړې یوه برخه وه.[۱۶]
سرچينې
[سمول]- ↑ Wilson, John "European discovery of New Zealand – Abel Tasman". Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand. “'On 13 December 1642 the Dutch sighted "a large land, uplifted high" – probably the Southern Alps ...'”
- ↑ "Trove - Archived webpage". Trove (په انګليسي). Archived from the original on 2011-02-05. نه اخيستل شوی 2023-05-11.
- ↑ Coleman, Andrew; Dixon, Sylvia; Maré, David C (September 2005). "Māori economic development – Glimpses from statistical sources" (PDF). Motu. pp. 8–14. Archived (PDF) from the original on 2022-10-09. نه اخيستل شوی 4 May 2014.
- ↑ Wilmshurst, J. M.; Hunt, T. L.; Lipo, C. P.; Anderson, A. J. (2010). "High-precision radiocarbon dating shows recent and rapid initial human colonization of East Polynesia". Proceedings of the National Academy of Sciences. 108 (5): 1815–1820. Bibcode:2011PNAS..108.1815W. doi:10.1073/pnas.1015876108. PMC 3033267. PMID 21187404.
- ↑ Lowe, David J. (November 2008). "Polynesian settlement of New Zealand and the impacts of volcanism on early Maori society: an update" (PDF). Guidebook for Pre-conference North Island Field Trip A1 'Ashes and Issues': 142. ISBN 978-0-473-14476-0. Archived (PDF) from the original on 2022-10-09. نه اخيستل شوی 18 January 2010.
- ↑ Jacomb, Chris; Holdaway, Richard N.; Allentoft, Morten E.; Bunce, Michael; Oskam, Charlotte L.; Walter, Richard; Brooks, Emma (2014). "High-precision dating and ancient DNA profiling of moa (Aves: Dinornithiformes) eggshell documents a complex feature at Wairau Bar and refines the chronology of New Zealand settlement by Polynesians". Journal of Archaeological Science (په انګليسي). 50: 24–30. Bibcode:2014JArSc..50...24J. doi:10.1016/j.jas.2014.05.023.
- ↑ Holdaway, Richard N. (1999). "A spatio-temporal model for the invasion of the New Zealand archipelago by the Pacific rat Rattus exulans". Journal of the Royal Society of New Zealand. 29 (2): 91–105. Bibcode:1999JRSNZ..29...91H. doi:10.1080/03014223.1999.9517586. ISSN 0303-6758.
- ↑ Wilmshurst, J. M.; Hunt, T. L.; Lipo, C. P.; Anderson, A. J. (2010). "High-precision radiocarbon dating shows recent and rapid initial human colonization of East Polynesia". Proceedings of the National Academy of Sciences. 108 (5): 1815–1820. Bibcode:2011PNAS..108.1815W. doi:10.1073/pnas.1015876108. PMC 3033267. PMID 21187404.
- ↑ Bunce, Michael; Beavan, Nancy R.; Oskam, Charlotte L.; Jacomb, Christopher; Allentoft, Morten E.; Holdaway, Richard N. (7 November 2014). "An extremely low-density human population exterminated New Zealand moa". Nature Communications (په انګليسي). 5: 5436. Bibcode:2014NatCo...5.5436H. doi:10.1038/ncomms6436. ISSN 2041-1723. PMID 25378020.
- ↑ Walters, Richard; Buckley, Hallie; Jacomb, Chris; Matisoo-Smith, Elizabeth (7 October 2017). "Mass Migration and the Polynesian Settlement of New Zealand". Journal of World Prehistory. 30 (4): 351–376. doi:10.1007/s10963-017-9110-y.
- ↑ Roberton, J.B.W. (1956). "Genealogies as a basis for Maori chronology". Journal of the Polynesian Society (په انګليسي). 65 (1): 45–54. Archived from the original on 2020-03-10. نه اخيستل شوی 2024-07-28.
{{cite journal}}: External link in|خونديځ تړی=|خونديځ-تړی=ignored (help) - ↑ Te Hurinui, Pei (1958). "Maori genealogies". Journal of the Polynesian Society (په انګليسي). 67 (2): 162–165. Archived from the original on 2018-02-12. نه اخيستل شوی 2024-07-28.
{{cite journal}}: External link in|خونديځ تړی=|خونديځ-تړی=ignored (help) - ↑ Clark, Ross (1994). Moriori and Māori: The Linguistic Evidence. Auckland, NZ: Auckland University Press. pp. 123–135.
- ↑ See 1904 paper by A. Shand on The Early History of the Morioris
- ↑ Shapiro, HL (1940). "The physical anthropology of the Maori-Moriori". The Journal of the Polynesian Society (په انګليسي). 49 (1(193)): 1–15. JSTOR 20702788.
- ↑ Belich, James (1996). Making Peoples: A History of the New Zealanders from the Polynesian Settlement to the End of the Nineteenth Century. Penguin. p. 504. ISBN 978-0-14-100639-0.