Societad da las naziuns

Charta da survista da l’appartegnientscha dals singuls stadis a la Societad da las naziuns

La Societad da las naziuns (franzos Société des Nations, englais League of Nations) è stada in’organisaziun interguvernamentala cun sedia a Genevra. Ella è sa furmada sco resultat da la Conferenza da pasch da Paris suenter la fin da l’Emprima Guerra mundiala ed ha cumenzà a lavurar ils 10 da schaner 1920. Ses intent principal era da segirar a lunga vista la pasch cun accumadar conflicts internaziunals a basa da sentenzias da cumpromiss e cun metter ad ir in discharmament cumplessiv accumpagnà d’in sistem da segirezza collectiv. Questa finamira n’ha la Societad da las naziuns betg cuntanschì. Suenter la fin da la Segunda Guerra mundiala e la fundaziun da las Naziuns unidas han ils 34 commembers restants decidì ils 18 d’avrigl 1946 da schliar per immediat la Societad da las naziuns.

Preistorgia

Il president american Wilson è stà in dals iniziants da la Societad da las naziuns ed è vegnì undrà il 1919 cun il Premi Nobel da la pasch. Ma il Congress e ses successurs sco president han preferì per ils Stadis Unids la via da l’isolaziunissem

L’idea d’ina societad da las naziuns sco lia da la communitad internaziunala da stadis ed er l’expressiun ‹dretg internaziunal› cumparan l’emprima giada il 1625 en il cudesch dal giurist ollandais Hugo Grotius ‹De iure belli ac pacis› (‹Davart il dretg da la guerra e da la pasch›. Il filosof da Königsberg Immanuel Kant ha medemamain pretendì il 1795 en ses cudesch ‹Zum ewigen Frieden› da statuir in dretg internaziunal; en pli ha el descrit per l’emprima giada a moda detagliada l’idea d’ina «cuminanza dals pievels tras e tras paschaivla». Las ideas da l’illuminissem han gia mess ad ir en il 19avel tschientaner in moviment pacifistic internaziunal ed han manà il 1899 e 1907 a las Conferenzas da pasch da Den Haag. Da stgaffir in’instituziun internaziunala tenor ils princips ch’eran vegnids discutads a Den Haag ha surtut fatg naufragi en l’Imperi tudestg ch’è sa mess cunter l’idea d’ina giurisdicziun da cumpromiss internaziunala obligatorica.

Fundaziun

In program per metter enturn la pretensiun da Kant ha il president american Thomas Woodrow Wilson preschentà l’onn 1918 sut l’impressiun da las orrurs da l’Emprima Guerra mundiala (‹Program da 14 puncts›). Ils tschentaments da la Societad da las naziuns han furmà ina part dals contracts ch’èn vegnids tractads suenter la fin da la guerra a Paris (surtut grazia a l’iniziativa da Lord Robert Cecil). Il Patg da la Societad da las naziuns è vegnì deliberà ils 28 d’avrigl 1919 da la radunanza plenara da la Conferenza da pasch a Versailles. Ina part integrala dals statuts ha furmà la Doctrina da Monroe (vul dir l’independenza irreversibla dals stadis dal continent dubel american envers las pussanzas europeicas), la quala è pli tard er vegnida integrada en la Charta da las Naziuns unidas. Cun suttascriver ils 28 da zercladur 1919 il Contract da Versailles, han ils stadis cumpigliads er approvà il Patg da la Societad da las naziuns, il qual fascheva part dals documents da contract. Cun la ratificaziun da quel ils 10 da schaner è er la Societad da las naziuns vegnida fundada uffizialmain; ils 15 da november 1920 è quella sa radunada per l’emprima giada. Lord Robert Cecil è daventà il 1923 president da la Societad da las naziuns ed è restà quai fin la dissoluziun da quella l’onn 1946.

Sedia e muntada

Genevra, sedia dal Cussegl da la Societad da las naziuns (fotografia dal 1931)

L’emprima sedia da la Societad da las naziuns sa chattava dapi sia fundaziun l’onn 1920 en il cumplex d’edifizis Palais Wilson a Genevra. Er suenter avair fatg midada ils onns 1933/1936 è quel vegnì duvrà vinavant da l’instituziun; oz sa chatta là la sedia da l’Autcumissariat da las Naziuns Unidas per ils dretgs umans. Tranter il 1933 ed il 1936 è la Societad da las naziuns sa stabilida en il nov cumplex d’edifizis Palais des Nations ch’è vegnì erigì en il Parc d’Ariana a Genevra; quel ha furmà la sedia principala da l’instituziun fin sia dissoluziun l’onn 1946. Suenter la fundaziun da las Naziuns unidas il 1945 – las qualas avevan la sedia principala a Londra ed a partir dal 1952 a New York – ha l’ONU surpiglià il Palais, ha extendì quel vastamain ils proxims onns e fa diever dad el fin oz. Dapi il 1966 furma il Palais des Nations la sedia principala da las Naziuns unidas en l’Europa; ultra da quai sa chattan là il Cussegl dals dretgs umans ed ils Organs da contract da l’UNO. Perquai che la Societad da las naziuns aveva sia sedia a Genevra, vegniva quella per part er numnada ‹Lia da Genevra›.

La Societad da las naziuns dueva promover la cooperaziun internaziunala, intermediar en cas da conflicts e controllar ch’ils contracts da pasch vegnian observads. Cuntrari a las Naziuns unidas cuntegneva il Patg da la Societad da las naziuns in’obligaziun dals stadis commembers d’ir immediat – pia senza ch’in gremi cumpetent decidia ordavant – en agid en cas ch’in stadi commember daventia l’unfrenda d’in act guerril da vart d’in auter stadi. Che la Societad da las naziuns dueva la finala far naufragi vegn surtut attribuì al fatg ch’ils Stadis Unids n’èn betg daventads commembers da quella; ultra da quai ha er mancà als stadis commembers la voluntad d’applitgar en tutta consequenza l’artitgel che preveseva las sancziuns surmenziunadas. Il Senat american aveva refusà ils 19 da november 1919 l’adesiun, tranter auter perquai che Wilson aveva manchentà d’integrar avant commensuradamain las partidas en il process da la furmaziun d’opiniun.

Structura d’organisaziun

Radunanza finala da l’Assamblea da la Societad da las naziuns a Genevra (1926)

L’organisaziun da la Societad da las naziuns ha pli u main gia anticipà l’organisaziun da las Naziuns unidas. Las duas grondas differenzas envers oz èn per l’ina il dumber da collavuraturs ch’era bundant pli pitschen, per l’autra il fatg che prest tut las decisiuns stuevan vegnir prendidas unanimamain. L’abilitad d’agir da la Societad da las naziuns era perquai restrenschida fitg ferm.

Organs da la Societad da las naziuns:

• Assamblea da la Societad da las naziuns: Quella sa radunava ina giada l’onn. Mintga stadi commember aveva ina vusch; la gronda part da las decisiuns pretendevan unanimitad.
• Cussegl da la Societad da las naziuns: Quel sa cumponiva da commembers permanents (Reginavel Unì, Frantscha, Italia fin il 1937, Giapun, Imperi tudestg 1926–1933, Uniun sovietica 1934–1939) e da dudesch commembers temporars. Las decisiuns stuevan vegnir prendidas unanimamain; partidas ch’eran involvidas en in conflict n’avevan nagina vusch tar la votaziun correspundenta.
• Secretariat general e secretari general permanent.
• Dretgira administrativa da la Societad da las naziuns. Quella era responsabla per dumondas dal dretg da lavur dals emploiads da l’instituziun sezza.

Ils secretaris generals da la Societad da las naziuns èn stads

• James Eric Drummond, Reginavel Unì, 1920–1933
• Joseph Avenol, Frantscha, 1933–1940
• Seán Lester, Irlanda, 1940–1946

Svilup

Stresemann (Republica da Weimar), Chamberlain (GB) e Briand (F) a chaschun da la Conferenza da Locarno (1925). Quella dueva puspè manar enavos la Germania en la communitad internaziunala da stadis

Damai ch’il Senat dals Stadis Unids ha refusà da ratifitgar il Contract da Versailles, n’èn ils Stadis Unids mai daventads commembers da la Societad da las naziuns. Il Senat sa sentiva offendì en si’autoritad tras il fatg che Woodrow Wilson aveva mess sin via la ratificaziun senza sa cussegliar ordavant cun il parlament. La Republica da Weimar è pir daventada il settember 1928 commembra da la Societad da las naziuns; suenter ch’ils naziunalsocialists èn arrivads a la pussanza, ha il Reich tudestg declerà l’october 1933 d’extrar da la Societad da las naziuns ed a medem temp da la Conferenza davart il discharmament da Genevra. Pervi dal termin da disditga da dus onns è la Germania de jure restada commembra fin il 1935.

A l’entschatta ha la Societad da las naziuns gì success tar la schliaziun da conflicts pli pitschens (p.ex. areguard Spitzbergen, las Inslas Åland e Corfu). Las grondas confruntaziun èn percunter sa sviluppadas senza ch’i reusseschia a la Societad da las naziuns d’intervegnir (t.a. Conflict per la regiun da la Ruhr, Guerra civila spagnola e Crisa da las Sudetas). Grond’impurtanza ha la Societad da las naziuns però gì en dumondas da la decolonisaziun, dal cumbat cunter la fom e da la tgira da fugitivs; ultra da quai han ins pudì rimnar experientschas areguard ils mecanissems da chattar in consens.

Contestà è stà il fatg che la Societad da las naziuns n’ha betg intervegnì cura ch’il Giapun ha attatgà il 1931 la China. Sa manifestada dal tuttafatg è la nunpussanza da l’instituziun alura il 1935 cura che l’Italia ha attatgà l’Abessinia (l’Etiopia dad oz): Cumbain che la Societad da las naziuns aveva decretà sancziuns economicas cunter l’Italia, èn quellas restadas senza effect; tant ils Stadis Unids (ieli) sco er il Reich tudestg (cotgla) han provedì vinavant l’Italia cun materias primas. L’Uniun sovietica, commembra dapi il 1934, è vegnida excludida il 1939 pervi da l’attatga sin la Finlanda (‹Guerra d’enviern›).

Sin la preistorgia da la Segunda Guerra mundiala n’ha la Societad da las naziuns betg gì in’influenza decisiva. Las stentas diplomaticas da metter terms al Reich tudestg cura che quel ha sutminà a partir dal 1933 pli e pli il Contract da Versailles, n’han betg gì success. Il Reich tudestg considerava la Societad da las naziuns sco pura «etichetta», davos la quala ils cuntegns politics midian d’in cuntin e sco «lia platonica», damai ch’i manchia a quella tutta basa da pussanza reala. La Societad da las naziuns na disponiva da naginas atgnas truppas militaras, cun las qualas ella avess pudì intervegnir en regiuns da crisa. Ina decisiun teoretica areguard in’acziun militara avess la Societad da las naziuns bain pudì prender; da trametter truppas fiss però restà en la cumpetenza da mintga singul commember. En questa moda han ins agì l’october 1925 cura ch’igl ha dà in conflict da cunfin tranter la Grezia e la Bulgaria: Suenter che la regenza bulgara aveva contactà il secretari general sa basond sin il Patg da la Societad da las naziuns, èn vegnids delegads uffiziers franzos, britannics e talians en la regiun per segirar e controllar il cunfin.

Ils 19 da mars 1938 ha il represchentant dal Mexico en la Societad da las naziuns protestà sco sulet cunter l’annexiun da l’Austria a la Germania naziunalsocialistica.

Sin iniziativa dals ministers da l’exteriur da la China, da la Gronda Britannia, da l’Uniun sovietica e dals Stadis Unids han ins fundà il 1945 las Naziuns unidas sco organisaziun successura factica da la Societad da las naziuns. Uffizialmain è la Societad da las naziuns sa schliada ils 18 d’avrigl 1946 a chaschun da sia 21avla assamblea. Il fatg che la Societad da las naziuns e las Naziuns unidas han existì in temp parallelamain, dueva suttastritgar ch’i sa tractia tar quest’ultima d’ina nova entschatta e betg d’ina pura organisaziun successura.

Problems e critica

L’invasiun da l’Italia en l’Etiopia sforza il regent Haile Selassie da bandunar il pajais (Jerusalem, 1936)

Sco motivs per il naufragi da la Societad da las naziuns vegnan tranter auter fatgs valair ils suandants puncts:

Da nagin temp èn tut las pussanzas grondas e mesaunas stadas integradas a moda durabla en las structuras da la Societad da las naziuns. Ils Stadis Unids n’èn mai stads commembers da quella; il Reich tudestg, l’Italia, l’Uniun sovietica ed il Giapun be temporarmain.

Il Patg da la Societad da las naziuns na preveseva anc nagin scumond da guerra absolut (sco che quai dueva esser il cas en il Patg da Briand-Kellogg dal 1928). Il discharmament internaziunal è vegnì impedì tras in conflict cun l’Imperi tudestg: Suenter avair terminà il discharmament ch’era vegnì adossà en rom dal Contract da Versailles, ha l’Imperi tudestg refusà da vegnir suenter a las ulteriuras mesiras da discharmament pretendidas da la Societad da las naziuns. L’Imperi tudestg vuleva che sias stentas da discharmament d’enfin qua vegnian gia valitadas sco discharmament general, quai che la Societad da las naziuns ha refusà. Il resultat da quest conflict è stà ch’ins n’ha betg cuntinuà cun il discharmament.

Betg il davos è la realisaziun dals conclus savens er vegnida bloccada pervi d’agens interess dals commembers. En questa moda èn surtut sa cuntegnidas las duas pussanzas grondas da quel temp, la Frantscha e la Gronda Britannia, ch’avevan la pli gronda influenza sin la Societad da las naziuns e ses commembers. Tar conflicts en ils quals eran involvids autras impurtantas pussanzas han omadus stadis savens fatg concessiuns per evitar da sezs vegnir tratgs viaden en il conflict. Quest cumportament è vegnì pratitgà a chaschun da la Crisa da la Mandschuria (1931/32), a chaschun da l’attatga da l’Italia sin l’Etiopia sco er en la Guerra civila spagnola. Tar tut quests conflicts ha la Societad da las naziuns fatg bleras concessiuns als agressurs Giapun, Italia e Germania.

Stadis commembers e betg commembers

Commembers da fundaziun

Ils stadis commembers da la Societad da las naziuns èn stads 32 stadis alliads, numnadamain las pussanzas victuras da l’Emprima Guerra mundiala, ch’han segnà il Contract da Versailles. Sper la China, il Giapun, l’Australia, la Nova Zelanda, il Siam (Tailanda), l’India britannica, il Canada, numerus stadis da l’America Latina ed intgins stadis africans èn quai stads en l’Europa: Belgia, Frantscha, Grezia, Italia, Jugoslavia, Pologna, Portugal, Rumenia, Tschecoslovachia e Reginavel Unì.

Commembers envidads

Il 1920 han 13 stadis ch’eran stads neutrals durant l’Emprima Guerra mundial dà suatientscha a l’invit da daventar commembers. En l’Europa èn quai stads: Albania, Danemarc, Pajais Bass, Norvegia, Svezia e Spagna. Daspera intgins stadis da l’America dal Sid e la Persia.

Commembers ch’èn vegnids vitiers pli tard

Blers stadis èn vegnids admess pir pli tard u han decidì pir pli tard da daventar commember, ils emprims dad els medemamain gia il 1920.

Archiv da la Societad da las naziuns a Genevra

• 1920: Bulgaria, Finlanda, Austria, Svizra, Costa Rica
• 1921: Estonia, Lettonia, Lituania
• 1922: Ungaria
• 1923: Abessinia, Irlanda
• 1924: Republica Dominicana, El Salvador
• 1926: Imperi tudestg
• 1929: Luxemburg
• 1931: Mexico
• 1932: Irac, Tirchia
• 1934: Uniun sovietica, Ecuador, Afghanistan
• 1937: Egipta

Enturn ils onns 1930 èn divers stadis (p.ex. da l’America latina) extrads da la Societad da las naziuns. Ils cas ils pli prominents – en vista a la Segunda Guerra mundiala – èn bain stads il Giapun ed il Reich tudestg il 1933, l’Italia il 1937 e la Spagna il 1939. L’Uniun sovietica ha la Societad da las naziuns sezza exclus il 1939 (pervi da l’attatga sin la Finlanda).

Stadis che n’èn betg daventads commembers

Intgins stadis independents n’èn mai sa participads a la Societad da las naziuns. Per gronda part èn quai stads stadis pitschen (en l’Europa p.ex. Andorra, Liechtenstein, Monaco, San Marino, Stadi dal Vatican). Per lunschor il pli grond e pli impurtant stadi che n’è mai daventà commember han furmà ils Stadis Unids; cun ses status d’observatur era questa pussanza però savens integrada a moda bilaterala.

Territoris sut mandat da la Societad da las naziuns

Territoris sut mandat da la Societad da las naziuns

Tenor il Contract da Versailles è la Societad da las naziuns stada responsabla per administrar il Saargebiet, ch’era vegnì separà da l’Imperi tudestg sco prestaziun da reparaziun, e medemamain per las colonias tudestgas d’enfin qua e per ils territoris arabs ch’èn vegnids separads da la Tirchia. La Societad da las naziuns sezza ha alura surdà quests territoris en furma da mandats a stadis commembers. Suenter la Segunda Guerra mundiala èn quels vegnids administrads sco territoris sut administraziun fiduziara da las Naziuns unidas. Quai ha pertutgà territoris da cunfin da la Germania (Saargebiet, Danzig, Memelland), intgins territoris da l’Africa Centrala e dal Sid, il Proxim Orient e territoris (surtut insulars) en l’Orient Extrem (cf. la charta).

Litteratura

• The Essential Facts About the League of Nations. Information Section, Genevra 1933.
• John Spencer Bassett: The League of Nations. A Chapter in World Politics. Longmans, Green and Co., New York NY 1930.
• Ondrej Ditrych: ‹International Terrorism› as Conspiracy: Debating Terrorism in the League of Nations. En: Beatrice de Graaf, Cornel Zwierlein (ed.): Security and Conspiracy in History, 16th to 21st Century (= Historical Social Research, tom 38, nr. 1, 2013). Zentrum für Historische Sozialforschung, Cologna 2013, p. 200–210, online.
• George W. Egerton: Great Britain and the Creation of the League of Nations. Strategy, Politics, and International Organization, 1914–1919. University of North Carolina Press, Chapel Hill NC 1978, ISBN 0-8078-1320-6.
• Thomas Fischer: Die Souveränität der Schwachen. Lateinamerika und der Völkerbund, 1920–1936 (Beiträge zur europäischen Überseegeschichte, tom 98). Steiner, Stuttgart 2012, ISBN 978-3-515-10077-9.
• George Gill: The League of Nations from 1929 to 1946 (= Partners for Peace Series, tom 2). Avery Publishing Group, Garden City Park NY 1996, ISBN 0-89529-637-3.
• Nigel Kelly, Greg Lacey: Modern World History for OCR Specification 1937. Heinemann Educational Publishers, Oxford 2001, ISBN 0-435-30830-0.
• David Kennedy: The Move to Institutions. En: Cardozo Law Review, tom 8, nr. 5, 1987, p. 841–988, digitalisat (PDF; 9,48 MB), restampà en: Jan Klabbers (ed.): International Organizations. Ashgate/Dartmouth, Aldershot e.a. 2005, ISBN 0-7546-2447-1).
• Paul Kennedy: The Parliament of Man. The Past, Present, and Future of the United Nations. Random House, New York NY 2006, ISBN 0-375-50165-7.
• Warren F. Kuehl, Lynne K. Dunn: Keeping the Covenant. American Internationalists and the League of Nations, 1920–1939 (= American Diplomatic History, tom 10). Kent State University Press, Kent OH [e.a.] 1997, ISBN 0-87338-566-7.
• League of Nations Chronology. (PDF-Datei; 32 kB), consultà ils 26 da schaner 2015.
• Peter Macalister-Smith, Joachim Schwietzke: Diplomatic Conferences and Congresses. A Bibliographical Compendium of State Practice 1642 to 1919, W. Neugebauer, Graz, Feldkirch 2017, ISBN 978-3-85376-325-4.
• James C. Malin: The United States after the World War. Ginn & Company, Boston MA 1930, p. 5–82, online.
• Michel Marbeau: La Société des Nations (= Que sais-je?, tom 3593). Presses Universitaires de France, Paris 2001, ISBN 2-13-051635-1.
• Raleigh C. Minor: A Republic of Nations. A Study of the Organization of a Federal League of Nations. Oxford University Press, New York e.a. 1918 (Restampa: Lawbook Exchange, Clark NJ 2005, ISBN 1-58477-500-9).
• Frederick S. Northedge: The League of Nations. Its Life and Times. 1920–1946. Holmes & Meier, New York e.a. 1986, ISBN 0-7185-1194-8.
• Alfred Pfeil: Der Völkerbund. Literaturbericht und kritische Darstellung seiner Geschichte (= Erträge der Forschung, tom 58). Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1976, ISBN 3-534-06744-4.
• Matthias Schulz: Deutschland, der Völkerbund und die Frage der europäischen Wirtschaftsordnung 1925–1933 (= Beiträge zur deutschen und europäischen Geschichte, tom 19). Krämer, Hamburg 1997, ISBN 3-89622-009-8.
• Francis P. Walters: A History of the League of Nations. 2 toms, Oxford University Press, Londra e.a. 1952.
• Ben Walsh: Modern World History. Reprinted edition. John Murray, Londra 1997, ISBN 0-7195-7231-2.
• Woodrow Wilson: Woodrow Wilson’s Case for the League of Nations. Compiled with his approval by Hamilton Foley. Princeton University Press, Princeton NJ 1923.
• Alfred Zimmern: The League of Nations and the Rule of Law, 1918–1935. Macmillan, Londra 1936.

Colliaziuns

 Commons: Societad da las naziuns – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Patg da la Societad da las naziuns
• League of Nations Photo Archive
• LONSEA – banca da datas davart la Societad da las naziuns ed autras organisaziuns internaziunalas