Уң яҡ ярҙағы Цимлянск ҡаласығы
| Уң яҡ ярҙағы Цимлянск ҡаласығы | |
 | |
| Дәүләт |
 Рәсәй |
|---|---|
| Административ-территориаль берәмек | Цимлянск ҡалаһы |
 | |
 Уң яҡ ярҙағы Цимлянск ҡаласығы Викимилектә | |
Уң яҡ ярҙағы Цимлянск ҡаласығы — Ростов өлкәһендә Цимлянск ҡалаһы эргәһендә урта быуат ҡаласығы, Хазар ҡағанаты дәүләтенең урта быуат ҡәлғәһе (650—969). Федераль әһәмиәттәге археология ҡомартҡыһы.
Тарихы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Уңайлы тәбиғәт шарттары булыуы арҡаһында Ростов өлкәһендә борон халыҡ тығыҙ ултырған
Уң яҡ ярҙағы Цимлянск ҡаласығы хәҙерге Саркел ҡасабаһы янында, Цимлянск һыуһаҡлағысының уң яҡ яры буйында урынлашҡан. Борон ул ауылдан – ҡәлғәнән торған. Был урында бронза дәүерендә үк йәшәгәндәр. XVIII быуатта ҡәлғә йылғаның 70 метр самаһы бейеклектәге ярҙа торған.
Ҡәлғә торған өсмөйөш текә битләүҙәр һәм тәрән йырындарҙан барлыҡҡа килгән. Хазарҙар ҡәлғәне яр менән тоташтырыусы муйынды ҡаҙып сығалар һәм битләүҙәрҙе тәрәнәйтеп ҡаҙалар
Ҡәлғәнең башнялары 0,6×0,3×0,4 м ҙурлыҡтағы аҡ ташлы блоктарҙан эшләнгән.
Башнялар яҡынса ун биш сантиметр ҡалынлыҡтағы тупраҡҡа индерелгән бүрәнә рәттәре менән тоташҡан. Бүрәнәләр араһындағы арауыҡтар ваҡ таш һәм балсыҡ менән тултырылған. Диуарҙары аҡ таштан эшләнгән, уларҙың бейеклеге 6 метрға еткән. Диуарҙарҙың оҙонлоғо 365 метр тәшкил итә.
XIX быуат аҙағында сылбыр кеүек урынлашҡан аҡ ташлы башняларҙың ҡалдыҡтары күренә. Ул дозорҙың беренсе оборона линияһы инә. Әлеге ваҡытта уларҙан яңғыҙ таштар ғына ҡалған. Диуарҙар эсендә хазарҙарҙың төрлө ҙурлыҡтағы тирмә рәүешле торлаҡтары урынлашҡан. Байыраҡтарҙың торлаҡтары кейеҙ менән, ярлыларҙың ҡамыш йәки һалам менән ябылған.
Ултыраҡта күп әйберҙәр һаҡланған – тимерсе ҡоралдары (һандал, сүкеш, сапфир ҡайсы, ҡыпһыуыр), ҡорал (балта, бер нисә һөңгө, уҡ башаҡтары), ауыл хужалығы ҡоралдары, шул иҫәптән ураҡ формаһында, ҡыҫҡа виноград бысағы. Халыҡ виноград үҫтергән. Аш-һыу көршәктәре рәүешендә керамика һаҡланған.
IX быуат башында ҡәлғә ҡағанат дошмандары тарафынан баҫып алына, торлаҡтар яндырыла, кешеләре үлтерелә. Ҡәлғә территорияһында археологтар башлыса үлгән ҡатын-ҡыҙҙарҙың һәм балаларҙың һөлдәләрен таба. Ир-аттар һәләк булыуы-юҡмы, билдәһеҙ. Ҡатын-ҡыҙҙар һәм балалар кәүҙәһе ерләнмәгән.Уларға тиҙ-тиҙ генә тупраҡ һипкәндәр. Бер һөлдәлә тәңкәләр – дирһәмдәр табыла, уларҙың иң һуңғының һуғылған ваҡыты 809-813 йй.
Күрәһең, тәңкәләр үлгән кешеләрҙең береһенең итегенең ҡуңысына йәшерелә. Был факт ҡәлғәнең һүтеп алыу ваҡытын билдәләргә ярҙам итә.
Ҡәлғәнең аҡ ташлы блоктары 1744 йылға тиклем тора, аҙаҡ стеналары һүтеп алына һәм Старочеркасск ҡәлғәһен төҙөгәндә ҡулланыла. Ҡәлғә федераль әһәмиәттәге археология ҡомартҡыһы булып тора.
Шулай уҡ ҡарағыҙ
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Саркел
- Камышевское городище
- Семикаракорская крепость
Артефакттар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Уң яҡ ярҙағы Цимлянск ҡаласығында ҡаҙыныу эштәрендә табылғандар:
- Тимер эш ҡоралдары: тимерсе сүкеше, тимер киҫеү өсөн сапфир ҡайсы, нескә сүкештәр, тимерсе һандалы.
- Ауыл хужалығы ҡоралдары: салғы, ураҡ, виноград бысағы.
- Ҡоралдар: хәрби балта, һөңгө, уҡтар, һаҙаҡлы ырғаҡ; өҙәңге, ауыҙлыҡ, ыңғырсаҡлы ҡаптырма
- Көнкүреш әйберҙәре: бысаҡ, балыҡ ырғаҡтары, ҡаҙан ҡалдыҡтары, сәнске ҡалдыҡтары, боҙҙа йөрөү өсөн сөйлө тимер дағалар
Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- С. А. Плетнева. О построении кочевнического лагеря-вежи / СА. № 3. М. С. 133-140. 1964
- С. А. Плетнева. Хазары. Москва, «Наука», 1976 г.
- М. И. Артамонов История хазар. // Л.: Изд-во Гос. Эрмитажа, 1962. 523 с.
- С. А. Плетнева "Очерки хазарской археологии". М. 1999 г.