अन्तर्राष्ट्रिय संस्कृतलिप्यन्तरणवर्णमाला
अन्तर्राष्ट्रिय संस्कृतलिप्यन्तरणवर्णमाला (अ॰सं॰लि॰व॰) (आङ्ग्ल: International Alphabet of Sanskrit Transliteration (IAST), आईएएसटी) एकः लिप्यन्तरणयोजना अस्ति या संस्कृतेन सम्बन्धितैः भारतीयभाषाभिः च प्रयुक्तानां भारतीयलिपानां हानिरहितं रोमनीकरणस्य साहाय्यं करोति । एतत् एकस्याः योजनायाः आधारेण अस्ति या नवदशमी शताब्द्याः कालखण्डे चार्ल्स् ट्रेवेलियन्, विलियं जोन्स्, मोनियर् मोनियर्-विलियम्स् इत्यादीनां विद्वानानाम् उपन्यासात् उद्भूतवती, जिनेवा प्राच्यकाङ्ग्रेसस्य लिप्यन्तरणसमित्या सितम्बर १८९४ तमे वर्षे औपचारिकरूपेण स्थापिता अस्ति च । IAST इत्यनेन पाठकस्य कृते भारतीयपाठस्य निर्विवादरूपेण पठनं सम्भवं भवति, यथा मूलभारतीयलिप्यां भवति । मूललिपीनां प्रति इयं निष्ठैव विद्वानेसु तस्य निरन्तरलोकप्रियतायाः कारण भवति ।
प्रयोगः
[सम्पादयतु]विद्वांसः सामान्यतया संस्कृतं, पालिः इत्यादिषु शास्त्रीयभारतीयभाषासु पाठ्यसामग्रीणां उद्धरणं दत्तवन्तः प्रकाशनेषु अ॰सं॰लि॰व॰ इत्यस्य उपयोगं कुर्वन्ति ।
अ॰सं॰लि॰व॰ इत्यस्य उपयोगः SARIT, मुक्तबोधः, GRETIL, sanskritdocuments.org इत्यादिषु प्रमुखेषु ई-पाठभण्डारेषु अपि भवति ।
अ॰सं॰लि॰व॰ योजना शास्त्रीयभारतीय अध्ययनविषये पुस्तकेषु पत्रिकासु च विद्वत्प्रयोगस्य शताब्दात् अधिकस्य प्रतिनिधित्वं करोति । तदपेक्षया भारतीयलिपिनां लिप्यन्तरणार्थं अ॰मा॰सं॰ (ISO) १५९१९ मानकः २००१ तमे वर्षे मानकानां पुस्तकालयजगतः च उद्भूतः । अधिकांशतः, आईएसओ १५९१९ आईएएसटी योजनायाः अनुसरणं करोति, तस्मात् केवलं लघुरूपेण (उदा. ṃ/ṁ, ṛ/r̥ च) प्रस्थानं करोति—अधः तुलनां पश्यन्तु ।
भारतीय कोलकाता राष्ट्रियग्रन्थालयरोमनीकरणम्, यत् सर्वेषां भारतीयलिपानां रोमनीकरणाय अभिप्रेतम् अस्ति, तत् आईएएसटी इत्यस्य विस्तारः अस्ति ।
प्रतीक-योजना
[सम्पादयतु]आईएएसटी अक्षराणि तेषां देवनागरी समकक्षैः सह IPA मध्ये ध्वन्यात्मकमूल्यानि च सूचीबद्धानि सन्ति, ये संस्कृत, हिन्दी इत्यादिषु आधुनिकभाषासु वैधानि सन्ति येषु देवनागरीलिपिः उपयुज्यते, परन्तु केचन ध्वनिपरिवर्तनानि अभवन् -
| देवनागरी | प्रतिलेखनम् | श्रेणी | |
|---|---|---|---|
| अ | a | A | सामान्यस्वराः |
| आ | ā | Ā | |
| इ | i | I | |
| ई | ī | Ī | |
| उ | u | U | |
| ऊ | ū | Ū | |
| ऋ | ṛ | Ṛ | |
| ॠ | ṝ | Ṝ | |
| ऌ | ḷ | Ḷ | |
| ॡ | ḹ | Ḹ | |
| ए | e | E | सन्ध्यक्षराणि |
| ऐ | ai | Ai | |
| ओ | o | O | |
| औ | au | Au | |
| ं | ṃ | Ṃ | अनुस्वारः |
| ः | ḥ | Ḥ | विसर्गः |
| ँ | ˜ | चन्द्रबिन्दुः | |
| ऽ | ' | अवग्रहः | |
| कण्ठ्य | तालव्य | मूर्धन्य | दन्त्य | ओष्ठ्य | श्रेणी |
|---|---|---|---|---|---|
| क k K |
च c C |
ट ṭ Ṭ |
त t T |
प p P |
अल्पप्राणाघोषाः |
| ख kh Kh |
छ ch Ch |
ठ ṭh Ṭh |
थ th Th |
फ ph Ph |
महाप्राणाघोषाः |
| ग g G |
ज j J |
ड ḍ Ḍ |
द d D |
ब b B |
अल्पप्राण-सघोषाः |
| घ gh Gh |
झ jh Jh |
ढ ḍh Ḍh |
ध dh Dh |
भ bh Bh |
महाप्राण-सघोषाः |
| ङ ṅ Ṅ |
ञ ñ Ñ |
ण ṇ Ṇ |
न n N |
म m M |
नासिक्याः |
| य y Y |
र r R |
ल l L |
व v V |
अन्तस्थानि | |
| श ś Ś |
ष ṣ Ṣ |
स s S |
उष्माः | ||
| ह h H |
सघोष-सङ्घर्षी |
आईएसओ १५९१९ इत्यनेन सह तुलना
[सम्पादयतु]अधिकांशतः, आईएएसटी आईएसओ १५९१९ इत्यस्य उपसमूहः अस्ति । निम्नलिखिताः सप्तापवादाः सन्ति यतः आईएसओ मानकेन देवनागरी इत्यादिभिः भारतीयलिपैः असंस्कृतभाषासु शब्दलेखनार्थं प्रयुक्तानि कानिचन अतिरिक्तचिह्नानि अपि स्वीकृतानि सन्ति ।
| देवनागरी | आईएएसटी | आईएसओ १५९१९ | टिप्पणी |
|---|---|---|---|
| ए / े | e | ē (e) | आईएसओ e सामान्यतया लघु ऎ / ॆॆ इति वर्णयति परन्तु वैकल्पिकरूपेण देवनागरी, बङ्गला, गुरुमुखी, गुजराती, ओडिया लिपिषु दीर्घ ए / े वर्णयति । |
| ओ / ो | o | ō (o) | आईएसओ o सामान्यतया लघु ऒ / ॆ इति वर्णयति परन्तु वैकल्पिकरूपेण देवनागरी, बङ्गला, गुरुमुखी, गुजराती, ओडिया लिपिषु दीर्घ ओ / ो वर्णयति । |
| अं / ं | ṃ | ṁ | आईएसओ ṃ गुरुमुखी टिप्पी ੰ इति वर्णयति । |
| ऋ / ृ | ṛ | r̥ | आईएसओ ṛ ड़ /ɽ/ इति वर्णयति । |
| ॠ / ॄ | ṝ | r̥̄ | r̥ इत्यनेन सह निरन्तरतायाः कृते । |
| ऌ / ॢ | ḷ | l̥ | आईएसओ ḷ ळ /ɭ̆/ इति वर्णयति । |
| ऌ / ॣ | ḹ | l̥̄ | l̥ इत्यनेन सह निरन्तरतायाः कृते । |