भारतस्य भाषाः
भारतदेशे भाषिताः भाषाः अनेकभाषाकुटुम्बानां सन्ति, प्रमुखाः सन्ति ७८.०५% भारतीयैः भाष्यमाणाः हिन्द-आर्यभाषाः, १९.६४% भारतीयैः भाष्यमाणाः द्राविडीयभाषाः च,[१][२] उभयपरिवारौ मिलित्वा कदाचित् भारतीयभाषाः इति ज्ञायते ।[३] शेषजनसङ्ख्यायाः २.३१% जनाः भाषिताः भाषाः आग्नेय, चीनी–तिब्बतीय, क्रा-दायी इत्यादीनां कतिपयानां लघुभाषापरिवारानाम् एकान्तवासानाञ्च सन्ति ।[४] भारतदेशे विश्वस्य चतुर्थः सर्वाधिकभाषासङ्ख्या अस्ति (४४७), नैजीरिया (५२४), इण्डोनेशिया (७१०) पापुआ नवगिनी (८४०) च इत्येतयोः अनन्तरम् ।[५]
भारतस्य संविधानस्य अनुच्छेदः ३४३ मध्ये उक्तं यत् सङ्घस्य आधिकारिकभाषा देवनागरीलिप्यां हिन्दी अस्ति तथा च १९४७ तः १५ वर्षाणि यावत् आङ्ग्लभाषायाः आधिकारिकप्रयोगः भविष्यति । तत्पश्चात् संवैधानिकसंशोधनेन राजभाषाधिनियमः, १९६३ इत्यनेन भारतसर्वकारःभारतसर्वकारे हिन्दीभाषायाः पार्श्वे आङ्ग्लभाषायाः निरन्तरतायां यावत् विधानेन परिवर्तनस्य निर्णयः न भवति तावत् यावत् अनिश्चितकालं यावत् निरन्तरताम् अवाप्तवान् । सङ्घस्य आधिकारिकप्रयोजनार्थं प्रयोक्तव्यानां सङ्ख्यारूपं "भारतीयसङ्ख्यानाम् अन्तराष्ट्रियरूपम्" अस्ति, ये अधिकांशेषु आङ्ग्लभाषिषु देशेषु अरबीसङ्ख्याः इति उच्यन्ते । दुर्धारणाणाम् अभावेऽपि हिन्दी भारतस्य राष्ट्रभाषा नास्ति; भारतस्य संविधानेन कस्यापि भाषायाः राष्ट्रभाषायाः स्थितिः न दत्ता ।
भारतीयसंविधानस्य अष्टमानुसूच्यां २२ भाषाः सूचीबद्धाः सन्ति, येषां नाम अनुसूचितभाषाः इति कृत्वा मान्यता, स्थितिः, आधिकारिकप्रोत्साहनं च दत्तम् अस्ति । तदतिरिक्त भारतसर्वकारेण ओडिया-कन्नड-तमिळ्-तेलुगु-मलयाळ-संस्कृतभाषाभ्यः शास्त्रीयभाषायाः विशिष्टता प्रदत्ता अस्ति । शास्त्रीयभाषायाः स्थितिः तादृशीभ्यः भाषाभ्यः दीयते, येषां समृद्धधरोहरः स्वतन्त्रस्वभावः च भवति ।
२००१ तमे वर्षे भारतस्य जनगणनानुसारं भारते १२२ प्रमुखाः, १५९९ अन्याः भाषाः च सन्ति । परन्तु अन्यस्रोतानां दतांशानां भिन्नता भवति, मुख्यतया "भाषा" "उपभाषा" इति पदयोः परिभाषाभेदात् । २००१ तमे वर्षे जनगणनायां ३० भाषाः अभिलेखिताः ये दशलक्षाधिकाः देशीयभाषाभिः भाषिताः, १२२ भाषाः च ये १०,००० तः अधिकाः जनाभिः भाषिताः ।
बहुभाषिकता
[सम्पादयतु]२०११ जनगणना
[सम्पादयतु]भाषा | प्रथमभाषाभाषिणः[६] | प्रथमभाषाभाषिणः योगजनसङ्ख्यायाः प्रतिशतरूपेण |
द्वितीयाभाषाभाषिणः (कोटिषु) | तृतीयाभाषाभाषिणः (कोटिषु) | योगभाषिणः (कोटिषु)[७] | योगभाषिणः योगजनसङ्ख्यायाः प्रतिशतरूपेण[८] |
---|---|---|---|---|---|---|
हिन्दी | ५२,८३,४७,१९३ | ४३.६३ | १३.९ | २.४ | ६९.२ | ५७.१ |
आङ्ग्ल | २,५९,६७८ | ०.०२ | ८.३ | ४.६ | १२.९ | १०.६ |
बाङ्गला | ९,७२,३७,६६९ | ८.३० | ०.९ | ०.१ | १०.७ | ८.९ |
मराठी | ८,३०,२६,६८० | ६.८६ | १.३ | ०.३ | ९.९ | ८.२ |
तेलुगु | ८,११,२७,७४० | ६.७० | १.२ | ०.१ | ९.५ | ७.८ |
तमिळ् | ६,९०,२६,८८१ | ५.७० | ०.७ | ०.१ | ७.७ | ६.३ |
गुजराती | ५,५४,९२,५५४ | ४.५८ | ०.४ | ०.१ | ६.० | ५.० |
उर्दू | ५,०७,७२,६३१ | ४.१९ | १.१ | ०.१ | ६.३ | ५.२ |
कन्नड | ४,३७,०६,५१२ | ३.६१ | १.४ | ०.१ | ५.९ | ४.९ |
ओडिया | ३,७५,२१,३२४ | ३.१० | ०.५ | ०.००३ | ४.३ | ३.५ |
मलयाळम् | ३,४८,३८,८१९ | २.८८ | ०.००५ | ०.००२ | ३.६ | २.९ |
पञ्जाबी | ३,३१,२४,७२६ | २.७४ | ०.००३ | ०.०००३ | ३६ | ३.० |
असमिया | १,५३,११,३५१ | १.२६ | ०.७४८ | ०.०७४ | २.४ | २.० |
मैथिली | १,३५,८३,४६४ | १.१२ | ०.००३ | ०.०००३ | १.४ | १.२ |
मणिपुरी (मीतै) | १७,६१,०७९ | ०.१५ | ०.०४ | ०.००४ | ०.२२५ | ०.२ |
संस्कृतम् | २४,८२१ | ०.००१८५ | ०.००१ | ०.०००३ | ०.००२५ | ०.००२ |
एथ्नोलोग् (२०१९ २२तमं संस्करणम्) वैश्विक
[सम्पादयतु]निम्नलिखितसूच्यां भारतीय उपमहाद्वीपभाषायाः वैश्विकयोगभाषिणः एथ्नोलोग् इत्यस्य २०१९ संस्करणे सन्ति, यत् संयुक्तराज्ये स्थितम् एसआईअल इण्टर्नेशनल् इत्यनेन प्रकाशितं भाषासन्दर्भम् अस्ति[९]
भाषा | योगभाषिणः (कोटिषु) |
---|---|
हिन्दी | ६१.५ |
बाङ्गला | २६.५ |
उर्दू | १७.० |
पञ्जाबी | १२.६ |
मराठी | ९.५ |
तेलुगु | ९.३ |
तमिळ् | ८.१ |
गुजराती | ६.१ |
कन्नड | ५.६ |
ओडिया | ३.८ |
मलयाळम् | ३.८ |
असमिया | १.५ |
सान्ताली | ०.७ |
मणिपुरी (मीतै) | ०.१७ |
संस्कृतम् | ०.००२५ |
भाषाकुटुम्बः
[सम्पादयतु]नृवंशभाषिकदृष्ट्या दक्षिणजम्बुद्वीपस्य भाषाः क्षेत्रस्य जटिल-इतिहासस्य भूगोलस्य च प्रतिध्वनिं कृत्वा भाषाकुटुम्बानाम्, भाषा-फाइला-प्रकरणानाम्, एकान्तानां च जटिलपट्टिकां निर्मान्ति । भारते भाष्यमाणाः भाषाः अनेकभाषापरिवारानाम् अन्तर्गताः सन्ति, प्रमुखाः सन्ति ७८.०५% भारतीयैः भाष्यमाणाः हिन्द-आर्यभाषाः, १९.६४% भारतीयैः भाष्यमाणाः द्राविडीयभाषाः च । भारतस्य भाषाः अनेकभाषाकुटुम्बानाम् अन्तर्गताः सन्ति, येषु महत्त्वपूर्णाः सन्ति -
श्रेणी | भाषाकुटुम्बः | जनसङ्ख्या (२०१८) |
---|---|---|
१ | हिन्द-यूरोपीयभाषाकुटुम्बः | १०४.५ कोटिः (७८.०५%) |
२ | द्राविडीयभाषाकुटुम्बः | २६.५ कोटिः (१९.६४%) |
३ | आग्नेयभाषाकुटुम्बः (आस्ट्रो-एसियाटिक्) | अज्ञातः |
४ | चीनी-तिब्बतीयभाषाकुटुम्बः | अज्ञातः |
५ | तायी-कदायीभाषाकुटुम्बः | अज्ञातः |
६ | महतण्डमानभाषाः | अज्ञातः |
योगः | भारतस्य भाषाः | १३४ कोटिः |
शास्त्रीयभाषाः
[सम्पादयतु]२००४ तमे वर्षे भारतसर्वकारेण घोषितं यत् ये भाषाः कतिपयानि आवश्यकतानि पूरयन्ति तेषु भारतस्य "शास्त्रीयभाषा" इति पदवी दातुं शक्यते । अग्रिमेषु कतिपयेषु वर्षेषु अनेकभाषाभ्यः शास्त्रीयपदवीं प्राप्तम्, अन्यभाषाभ्यः अपि याचनाः कृताः सन्ति, यथा बाङ्गला, मराठी, मणिपुरी (मीतै) च ।
एतावता शास्त्रीयाः इति घोषिताः भाषाः -
- तमिळ् (२००४ तमे वर्षे)
- संस्कृतम् (२००५ तमे वर्षे)
- कन्नड (२००८ तमे वर्षे)
- तेलुगु (२००८ तमे वर्षे)
- मलयाळम् (२०१३ तमे वर्षे)
- ओडिया (२०१४ तमे वर्षे)
२००४ तमे वर्षे "शास्त्रीयभाषा"याः प्राचीनतायुगस्य अस्थायीमापदण्डः न्यूनातिन्यूनं १००० वर्षाणि अस्तित्वस्य इति कल्पितम् ।
सम्बद्धाः लेखाः
[सम्पादयतु]- भारतस्य आधिकारिकभाषाः
- भारतस्य आधिकारिकभाषासु नामानि
- हिन्द-यूरोपीयभाषाः
- द्राविडीयभाषाः
- मातृभाषावक्तृणां सङ्ख्यानुसारं भाषासूची
- भाषाकुटुम्बानां सूची
- भारतस्य राज्यानि
- भारतस्य मण्डलानि
सन्दर्भाः
[सम्पादयतु]- ↑ "Indo-Aryan languages" [हिन्द-आर्यभाषाः]. Encyclopædia Britannica Online. आह्रियत १० दिसम्बर् २०१४.
- ↑ "Hindi languages" [हिन्दीभाषाः]. Encyclopædia Britannica Online. आह्रियत १० दिसम्बर् २०१४.
- ↑ कैक्, सुभाषः. "Indic Language Families and Indo-European" [भारतीयभाषाकुटुम्बाः हिन्द-यूरोपीय च]. यवनिका. "भारतीयकुटुम्बे उत्तरभारतीयस्य द्राविडीयस्य च उपपरिवाराः सन्ति"
- ↑ मोसली, क्रिस्टोफर् (10 March 2008). Encyclopedia of the World's Endangered Languages [विश्वस्य परिह्वृतभाषाणां विश्वकोशः]. Routledge. ISBN 978-1-135-79640-2.
- ↑ "What countries have the most languages?" [केषु देशेषु अधिकाः भाषाः सन्ति?]. एथ्नोलोग्. 22 मई 2019.
- ↑ फलकम्:Cite report
- ↑ "How many Indians can you talk to?" [भवान्/भवती कति भारतीयैः सह वार्तालापं कर्तुं शक्नोति ?]. www.hindustantimes.com.
- ↑ "How languages intersect in India" [भारतदेशे भाषाः कथं प्रतिच्छेदयन्ति]. Hindustan Times. २२ नवम्बर् २०१८.
- ↑ "Summary by language size" [भाषा आकारेण सारांशः]. Ethnologue (in English). आह्रियत १२-०३-२०१९. #२६ इत्यस्य अधः स्थापितानां वस्तूनाम् कृते प्रत्येकभाषायै व्यक्तिगतं एथ्नोलोग् प्रविष्टिः पश्यन्तु ।