अर्थ
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
[सम्पाद्यताम्]कल्पद्रुमः
[सम्पाद्यताम्]
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
अर्थ त् क ङ याचने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ ङ अर्थयते अर्थापयते । प्रार्थयत्यल्पमूल्यानीत्यादौ प्रार्थनं प्रार्थः पश्चात् प्रार्थं करोति इति ञौ परस्मैपदं । इति दुर्गादासः ॥
अर्थः, पुं, (अर्थ + घञ् ।) विषयः । याच्ञा । धनं । कारणं । वस्तु । शब्दप्रतिपाद्यः । निवृत्तिः । प्रयोजनं । इति मेदिनी ॥ प्रकारः । इति हेम- चन्द्रः ॥ (धनार्थे यथा, -- “अर्थेन बलवान् सर्व्वः अर्थाद्भवति पण्डितः” । इति हितोपदेशे । अयञ्च त्रिवर्गस्यान्तर्गतः । “कस्यार्थधर्म्मौ वद पीडयामि सिन्धोस्तटावोघैव प्रवृद्धः ।” इति कुभारसम्भवे । “तमसोलक्षणं कामो राजसस्त्वर्थ उच्यते सत्त्वस्य लक्षणं धर्म्मः श्रेष्ठ्यमेषां यथोत्तरं” ॥ इति मनुः । शब्दप्रतिपाद्यः । शब्दानामभिधेयः । “वागर्थाविव संपृक्तौ वागर्थप्रतिपत्तये” । इति रधुवंशे । अभिधेये । अलङ्कारशास्त्रादौ अर्थस्त्रिविधः, वाच्यो लक्ष्यो व्यङ्गश्चेति ।
अमरकोशः
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
अर्थ पुं।
द्रव्यम्
समानार्थक:द्रव्य,वित्त,स्वापतेय,रिक्थ,ऋक्थ,धन,वसु,हिरण्य,द्रविण,द्युम्न,अर्थ,रै,विभव,द्रविण,ग्रन्थ,साधन
2।9।90।2।4
द्रव्यं वित्तं स्वापतेयं रिक्थमृक्थं धनं वसु। हिरण्यं द्रविणं द्युम्नमर्थरैविभवा अपि॥
: नद्यादितरणे_देयमूल्यम्, अवश्यं_दीयमानद्रव्यम्, विक्रेयवस्तूनां_मूल्यम्, मूलधनम्, अधिकफलम्, निक्षेपः, स्वामिने_निक्षेपार्पणम्, क्रये_प्रसारितं_द्रव्यम्, क्रेतव्यमात्रके_द्रव्यम्, चौर्यधनम्, वेतनम्, द्यूते_लाप्यमानः, स्त्रीधनम्, मूलवणिग्धनम्, धनम्
पदार्थ-विभागः : धनम्
अर्थ पुं।
अभिधेयः
समानार्थक:अर्थ
3।3।86।1।1
अर्थोऽभिधेयरैवस्तुप्रयोजननिवृत्तिषु। निपानागमयोस्तीर्थमृषिजुष्टे जले गुरौ॥
पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, पृथ्वी
अर्थ पुं।
निवृत्तिः
समानार्थक:अर्थ
3।3।86।1।1
अर्थोऽभिधेयरैवस्तुप्रयोजननिवृत्तिषु। निपानागमयोस्तीर्थमृषिजुष्टे जले गुरौ॥
पदार्थ-विभागः : , क्रिया
अर्थ पुं।
प्रयोजनम्
समानार्थक:अर्थ,उद्यान
3।3।86।1।1
अर्थोऽभिधेयरैवस्तुप्रयोजननिवृत्तिषु। निपानागमयोस्तीर्थमृषिजुष्टे जले गुरौ॥
पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्
अर्थ पुं।
वस्तु
समानार्थक:अर्थ,पद,सत्त्व
3।3।86।1।1
अर्थोऽभिधेयरैवस्तुप्रयोजननिवृत्तिषु। निपानागमयोस्तीर्थमृषिजुष्टे जले गुरौ॥
पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, पृथ्वी, अचलनिर्जीवः, अचलनिर्जीववस्तु
वाचस्पत्यम्
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
अर्थ¦ याचने अद॰ चु॰ आत्म॰ द्विक॰ सेट्। अर्थयते आर्त्तिथत। अर्थयामास। अर्थकः अर्थी अर्थितः अर्थ्यः अर्थनीयः अर्थ-यितुम् अर्थनम् अर्थना। अर्थयित्वा अर्थयिता
“सुराः सपभ्यर्य्ययितार एते” कुमा॰।
“अवकाशं किलो-[Page0367-a+ 38] दन्यान् रामायाभ्यर्थितो ददौ” रघुः
“अग्लोपित्वं स्थानिवत्त्वंचादन्तस्य प्रयोजनम् यत्र त्वेते न विद्येते तत्राग्लोपविक-ल्पनम्। तद्बलादन्त्यदीर्घश्च पुक् चेत्यङ्कापयत्यपि” कामधेनूक्तेःपुक्--दीर्घश्च अर्थापयते। सम् + समर्थने सममर्थयते सम-र्थनञ्च प्रमाणेन व्यवस्थापनम्। कु पीडने कदादेशः कदर्थयते। अभि + आभिमुख्येन प्रार्थने अभ्यर्थनीयः।
“अभ्यर्थनाभङ्ग-भयेन साधुः” कुमा॰। प्रति + प्रतिकूलाचरणे प्रत्यर्थी।
“प्रत्यर्थीभूतामपि तां समाधेः” कुमा॰।
अर्थ¦ पु॰ अर्थ भावकर्म्मादौ ययायथम् अच्।
१ अभिधेये
२ शब्द-शक्त्या वोध्येपदार्थे च
“तददोषौ शब्दार्थावनलङ्कृती पुनःक्वापि” का॰ प्र॰ आलङ्कारिकमते स च अर्थस्त्रिविधःवाच्यो लक्ष्योव्यङ्ग्यश्चेति भेदात्।
“अर्थोवाच्यश्चलक्ष्यश्च व्यङ्ग्यश्चेति त्रिधा मतः। वाच्योऽर्थोऽभिधयाबोध्यो लक्ष्योलक्षणया मतः। व्यद्ध्योव्यञ्जनया ताःस्युस्तिस्रः शब्दस्य शक्तयः” सा॰ द॰। ताश्च तत्तच्छब्देवक्ष्यन्ते। अन्यमते
“तात्पर्य्याख्यां वृत्तिमाहुः पदा-र्थान्वयबोधने। तात्पर्य्या{??}र्थं तदर्थञ्च वाक्यं तद्बोधकं-परे”। इति तात्पर्य्य प्रतिपाद्योऽप्यपरः अर्थभेदः। स चअभिहितान्वयशब्दे विवृतः।
३ धने। तस्य सर्व्वैरर्थनीय-त्वात्तथात्वम्
“अजरामरवत् प्राज्ञोविद्यामर्थांश्च चिन्तयेत्”
“अर्थस्योपार्ज्जने क्लेशस्ततोऽपि परिरक्षणे” नीति॰। सचार्थ-स्त्रिविधः शुक्लः शवलः कृष्णश्चेति भेदात् यथा
“अथ गृहाश्रमिणस्त्रिविधोऽर्थोभवति। शुक्लः शवलोऽ-सितश्चेति। शुक्लेनार्थेन यदैहिकं करोति तद्देवमासाद-यति। यच्छबलेन तन्मानुष्यम्, यत्कृष्णेन तत्तिर्य्यक्त्वम्॥ स्ववृत्त्युपार्जितं सर्व्वं सर्व्वेषां शुक्लम्। अनन्तरवृत्त्युपात्तंशवलम्। अन्तरितवृत्त्युपात्तञ्च कृष्णम्। क्रमागतं प्रीतिदायम्प्राप्तञ्च सह भार्य्यया। अविशेषेण सर्व्वेषां धनं शुक्लंप्रकीर्त्तितम्॥ उत्कोचशुक्लसंप्राप्तमविक्रेयस्य विक्रये। कृतोपकारादाप्तञ्च शवलं समुदाहृतम्॥ पार्श्विंकद्यूतचौ-र्य्याप्तं प्रतिरूपकसाहसैः। व्याजेनोपार्जितं यच्च तत् कृष्णंसमुदाहृतम्॥ यथाविधेन द्रव्येण यत्किञ्जित् कुरुते नरः। तथाबिधमवाप्नोति स फलं प्रेत्यचेहच” विष्णु॰ सू॰॥
४ प्रयोजने इष्टे। प्रयोजनञ्च इच्छाविषयः। तच्च गौणमुख्यभेदेन द्विविधम् यत्र अन्येच्छानधीनेच्छा जायते तत् मुख्यंयथा सुखं दुःखाभावश्च तयोरिच्छाया अन्येच्छानधीनत्वात्। साक्षात् परम्परया वा तत्साधनं तु गौणं तत्र सुखदुःखा-भावेच्छयैव इच्छोदयात् गौणत्वम्। प्रबोजनञ्च यद्यपि[Page0367-b+ 38] नानाविधम् तथापि शास्त्रकारैः प्राधान्येन धर्म्मार्थ-काममोक्षरूपाणि चत्वार्येवाङ्गीकृतानि तत्रैव सर्व्वप्रयो-जनानामन्तर्भावात्। तएव चत्वारः षुरुषार्थाः पुरुषे-णेष्यमाणत्वात्। मांख्यास्त सर्गापवर्गात्मकं द्विविधंपुरुषार्थमाहुःपुरुषस्य प्रयोजनमुद्दिश्य प्रकृतेः प्रवर्त्तनात्। एवं चतुर्विधे द्विविधे वा पुरुषार्थे मतभेदेन स्थितेतेषु मध्ये मोक्षएव परमपुरुषार्थः
“अथ त्रिविधदुःखा-त्यन्तनिवृत्तिरत्यन्तपुरुषाषार्थः” सा॰ सृ॰।
“इह खलुधर्म्मार्थकाममोक्षाख्येषु चतुर्विधपुरुषार्थेषु मोक्षएव परम-पुरुषार्थं” वे॰ प॰। दुःखात्यन्तनिवृत्तिरूपमुख्यप्रयोजनस्यअन्येच्छानधीनेच्छाविषयत्वात् प्राधान्यम्। धर्म्मार्थकामास्तुतत्साधनानि तत्रापि धर्म्मोऽर्थसाधनम् अर्थः कामस्यसाधनमित्यवान्तरभेदः
“ईक्ष्वाकूणां दुरापेऽर्थे तदधीनाहिसिद्धयः” रघुः।
“ज्ञातार्थोज्ञासम्बन्धः श्रोतुं श्रोता प्रव-र्त्तते” इत्यत्रार्थपदेनाभिधेयप्रयो जनयोर्ग्रहणम्
“कस्या-र्थकामौ वद पीडयामि”
“अप्यर्थकामौ तस्यास्तां धर्म्मएव मनीषिणः” रघुः।
५ निमित्ते
“अतोऽर्थान्न प्रमा-द्यन्ति प्रमदासु विपश्चितः” मनुः अर्थाथेतोः कुल्लू॰
“अर्थोऽयमंर्थान्तरलभ्य एव” कुमा॰
“अर्थान्तरं कारणान्त-रमिति” मल्लि॰। निमित्तञ्च कारणनुद्देश्यञ्च तत्रनिमित्तार्थेन
“अर्थेन तु नित्यसमासो विशेष्यनिघ्नता चेति” वार्त्तिकोक्तेः नित्यश्चतुर्थीसमासः। द्विजार्थं पयः। द्विजार्थायवागूः। यूपार्थं दारु। भाष्यकृता तु यूपार्थं दारु इत्यादौवहुव्रीहिरपि माधुः स्वरे विशेष इत्युक्तम्
“अन्ये चबहवः शूरा मदर्थे त्यक्तजीविताः” गीता
“मदर्थमपि कर्म्माणिकुर्व्वन्नाप्नोति किल्विषम्” गीता
“मदर्थसन्देशमृणाल-मन्थरः” नैष॰।
“परलोकसहायार्थं सर्व्वभूतान्यपीडयन्”
“तस्माद्धर्म्मं सहायार्थं” इति च मनुः। कर्म्मणि--अच्।
६ विषये शब्दादौ।
“इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यः गीता”
“इन्द्रियेभ्यः पराह्यर्था ह्यर्थेभ्यश्च परं मनः” क॰ उ॰।
७ ज्ञेयवस्तुनि
“इन्द्रियार्थसन्निकर्षोत्पन्नं ज्ञानं प्रत्यक्षम्” गौ॰ सू॰। अत्रार्थः घटादिवस्तुमात्रम्। राज्ञ उपाये
८ तन्त्रावापादौ अर्थचिन्ताशब्दे उदा॰
९ वस्तुस्वभावेयथार्थम्।
१० निवर्त्तनीये मशकार्थोधूमः। ज्योतिषोक्ते
११ लग्नावघिद्वितीयभवने
१२ प्रकारे। भावे अच्
१३ अभिलाषे
१४ प्रार्थ ने च कर्म्मणि यत्
१५ अर्थ नीये विष्णौ पु॰
“अर्थोऽनर्थो महाकोपः” वि॰ स॰
“सुखरूपतया सव्वैरर्थ्यत इत्यर्थः। भा॰
१६ फले। अर्थाय साधुः अर्था-[Page0368-a+ 38] दनपेतो वा यत् अर्थ्यः। अर्थादनपेते अर्थसाधने चत्रि॰।
“अर्थ्यामर्थपतिर्वाचम” रघुः।
“वागीशं वाग्भिर-र्थ्याभिः” कुमा॰।
शब्दसागरः
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
अर्थ¦ r. 10th el. (अर्थयते sometimes -ति) To ask or beg.
अर्थ¦ mfn. (-र्थः-र्था-र्थं)
1. Rich.
2. Learned. m. (-र्थः)
1. Wealth, property, substance.
2. Meaning, signification.
3. Thing.
4. fruit, conse- quence.
5. Prohibition.
6. A material substance or object of sense.
7. Cause, origin.
8. Request, asking, begging.
9. Kind, sort, man- ner.
10. Well, well being.
11. (In law) A suit, an action. E. ऋ to go, and थन् Una4di aff.
Apte
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
अर्थः [arthḥ], [In some of its senses from अर्थ्; in others from ऋ-थन् Uṇ.2.4; अर्थते ह्यसौ अर्थिभिः Nir.]
Object, purpose, end and aim; wish, desire; ज्ञातार्थो ज्ञातसंबन्धः श्रोतुं श्रोता प्रवर्तते, सिद्ध˚, ˚परिपन्थी Mu.5; ˚वशात् 5.8; स्मर्तव्यो$स्मि सत्यर्थे Dk.117 if it be necessary; Y.2.46; M.4.6; oft. used in this sense as the last member of compounds and translated by 'for', 'intended for', 'for the sake of', 'on account of', 'on behalf of', and used like an adj. to qualify nouns; अर्थेन तु नित्य- समासो विशेष्यनिघ्रता च Vārt.; सन्तानार्थाय विधये R.1.34; तां देवतापित्रतिथिक्रियार्थाम् (धेनुम्) 2.16; द्विजार्था यवागूः Sk.; यज्ञार्थात्कर्मणो$न्यत्र Bg.3.9. It mostly occurs in this sense as अर्थम्, अर्थे or अर्थाय and has an adverbial force; (a) किमर्थम् for what purpose, why; यदर्थम् for whom or which; वेलोपलक्षणार्थम् Ś.4; तद्दर्शनादभूच्छम्भोर्भूयान्दारार्थ- मादरः Ku.6.13; (b) परार्थे प्राज्ञ उत्सृजेत् H.1.41; गवार्थे ब्राह्मणार्थे च Pt.1.42; मदर्थे त्यक्तजीविताः Bg.1.9; (c) सुखार्थाय Pt.4.18; प्रत्याख्याता मया तत्र नलस्यार्थाय देवताः Nala.13.19; ऋतुपर्णस्य चार्थाय 23.9.
Cause, motive, reason, ground, means; अलुप्तश्च मुनेः क्रियार्थः R. 2.55 means or cause; अतो$र्थात् Ms.2.213.
Meaning, sense, signification, import; अर्थ is of 3 kinds: वाच्य or expressed, लक्ष्य or indicated (secondary), and व्यङ्ग्य or suggested; तददोषौ शब्दार्थौ K. P.1; अर्थो वाच्यश्च लक्ष्यश्च व्यङ्ग्यश्चेति त्रिधा मतः S. D.2; वागर्थाविव R.1.1; अवेक्ष्य धातोर्गमनार्थमर्थवित् 3.21.
A thing, object, substance; लक्ष्मणो$र्थं ततः श्रुत्वा Rām.7.46.18; अर्थो हि कन्या परकीय एव Ś.4.22; that which can be perceived by the senses, an object of sense; इन्द्रिय˚ H.1.146; Ku.7.71; R.2.51; न निर्बद्धा उपसर्गा अर्थान्निराहुः Nir.; इन्द्रियेभ्यः परा ह्यर्था अर्थेभ्यश्च परं मनः Kaṭh. (the objects of sense are five: रूप, रस, गन्ध, स्पर्श and शब्द); शब्दः स्पर्शो रसो गन्धो रूपं चेत्यर्थजातयः Bhāg.11.22.16.
(a) An affair, business, matter, work; प्राक् प्रतिपन्नो$यमर्थो$- ङ्गराजाय Ve.3; अर्थो$यमर्थान्तरभाव्य एव Ku.3.18; अर्थो$र्था- नुबन्धी Dk.67; सङ्गीतार्थः Me.66 business of singing i. e. musical concert (apparatus of singing); सन्देशार्थाः Me. 5 matters of message, i. e. messages; (b) Interest, object; स्वार्थसाधनतत्परः Ms.4.196; द्वयमेवार्थसाधनम् R.1. 19;2.21; दुरापे$र्थे 1.72; सर्वार्थचिन्तकः Ms.7.121; माल- विकायां न मे कश्चिदर्थः M.3 I have no interest in M. (c) Subject-matter, contents (as of letters &c.); त्वामव- गतार्थं करिष्यति Mu.1 will acquaint you with the matter; उत्तरो$यं लेखार्थः ibid.; तेन हि अस्य गृहीतार्था भवामि V.2 if so I should know its contents; ननु परिगृहीतार्थो$- स्मि कृतो भवता V.5; तया भवतो$विनयमन्तरेण परिगृहीतार्था कृता देवी M.4 made acquainted with; त्वया गृहीतार्थया अत्रभवती कथं न वारिता 3; अगृहीतार्थे आवाम् Ś.6; इति पौरान् गृहीतार्थान् कृत्वाibid.
Wealth, riches, property, money (said to be of 3 kinds: शुक्ल honestly got; शबल got by more or less doubtful means, and कृष्ण dishonestly got;) त्यागाय संभृतार्थानाम् R.1.7; धिगर्थाः कष्टसंश्रयाः Pt.1.163; अर्थानामर्जने दुःखम् ibid.; सस्यार्थास्तस्य मित्राणि1.3; तेषामर्थे नियुञ्जीत शूरान् दक्षान् कुलोद्गतान् Ms.7.62.
Attainment of riches or worldly prosperity, regarded as one of the four ends of human existence, the other three being धर्म, काम and मोक्ष; with अर्थ and काम, धर्म forms the well-known triad; cf. Ku.5.38; अप्यर्थकामौ तस्यास्तां धर्म एव मनीषिणः R.1.25.
(a) Use, advantage, profit, good; तथा हि सर्वे तस्यासन् परार्थैकफला गुणाः R.1.29 for the good of others; अर्थान- र्थावुभौ बुद्ध्वा Ms.8.24 good and evil; क्षेत्रिणामर्थः 9.52; यावानर्थ उदपाने सर्वतः सांप्लुतोदके Bg.2.46; also व्यर्थ, निरर्थक q. v. (b) Use, want, need, concern, with instr.; को$र्थः पुत्रेण जातेन Pt.1 what is the use of a son being born; कश्च तेनार्थः Dk.59; को$र्थस्तिरश्चां गुणैः Pt.2.33 what do brutes care for merits; Bh.2.48; योग्येनार्थः कस्य न स्याज्ज- नेन Ś.18.66; नैव तस्य कृतेनार्थो नाकृतेनेह कश्चन Bg.3.18; यदि प्राणैरिहार्थो वो निवर्तध्वम् Rām. को नु मे जीवितेनार्थः Nala.12. 65.
Asking, begging; request, suit, petition.
Action, plaint (in law); अर्थ विरागाः पश्यन्ति Rām.2.1. 58; असाक्षिकेषु त्वर्थेषु Ms.8.19.
The actual state, fact of the matter; as in यथार्थ, अर्थतः, ˚तत्वविद्, यदर्थेन विनामुष्य पुंस आत्मविपर्ययः Bhāg.3.7.1.
Manner, kind, sort.
Prevention, warding off; मशकार्थो धूमः; prohibition, abolition (this meaning may also be derived from 1 above).
Price (perhaps an incorrect form for अर्घ).
Fruit, result (फलम्). तस्य नानुभवेदर्थं यस्य हेतोः स रोपितः Rām.6.128.7; Mb.12.175.5.
N. of a son of धर्म.
The second place from the लग्न (in astr.).
N. of Viṣṇu.
The category called अपूर्व (in पूर्वमीमांसा); अर्थ इति अपूर्वं ब्रूमः । ŚB. on MS.7.1.2.
Force (of a statement or an expression); अर्थाच्च सामर्थ्याच्च क्रमो विधीयते । ŚB. on MS.5.1.2. [अर्थात् = by implication].
The need, purpose, sense; व्यवधानादर्थो बलीयान् । ŚB. on MS.6.4.23.
Capacity, power; अर्थाद्वा कल्पनैकदेशत्वात् । Ms.1.4.3 (where Śabara paraphrases अर्थात् by सामर्थ्यात् and states the rule: आख्यातानामर्थं ब्रुवतां शक्तिः सहकारिणी ।), cf. अर्थो$भिधेयरैवस्तुप्रयोजननिवृत्तिषु । मोक्षकारणयोश्च...... Nm.-Comp. -अतिदेशः Extension (of gender, number &e.) to the objects (as against words), i. e. to treat a single object as though it were many, a female as though it were male. (तन्त्रवार्त्तिक 1.2.58.3;6.3.34.7). -अधिकारः charge of money, office of treasurer ˚रे न नियोक्तव्यौ H.2.-अधिकारिन् m. a treasurer, one charged with financial duties, finance minister. -अनुपपत्तिः f. The difficulty of accounting for or explaining satisfactorily a particular meaning; incongruity of a particular meaning (तन्त्रवार्त्तिक 4.3.42.2). -अनुयायिन्a. Following the rules (शास्त्र); तत्त्रिकालहितं वाक्यं धर्म्यमर्थानुयायि च Rām.5.51.21. -अन्वेषणम् inquiry after a matter.
अन्तरम् another or different meaning.
another cause or motive; अर्थो$यम- र्थान्तरभाव्य एव Ku.3.18.
A new matter or circumstance, new affair.
opposite or antithetical meaning, difference of meaning. ˚न्यासः a figure of speech in which a general proposition is adduced to support a particular instance, or a particular instance, to support a general proposition; it is an inference from particular to general and vice versa; उक्तिरर्थान्तरन्यासः स्यात् सामान्यविशेषयोः । (1) हनूमानब्धिमतरद् दुष्करं किं महात्मनाम् ॥ (2) गुणवद्वस्तुसंसर्गाद्याति नीचो$पि गौरवम् । पुष्पमालानुषङ्गेण सूत्रं शिरसि धार्यते Kuval.; cf. also K. P.1 and S. D.79. (Instances of this figure abound in Sanskrit literature, especially in the works of Kālidāsa, Māgha and Bhāravi).-अन्वित a.
rich, wealthy.
significant. -अभिधान a.
That whose name is connected with the purpose to be served by it; अर्थाभिधानं प्रयोजनसम्बद्धमभिधानं यस्य, यथा पुरोडाश- कपालमिति पुरोडाशार्थं कपालं पुरोडाशकपालम् । ŚB. on MS.4.1. 26.
Expression or denotation of the desired meaning (वार्त्तिक 3.1.2.5.). -अर्थिन् a. one who longs for or strives to get wealth or gain any object. अर्थार्थी जीवलोको$यम् । आर्तो जिज्ञासुरर्थार्थी Bg.7.16. -अलंकरः a figure of speech determined by and dependent on the sense, and not on sound (opp. शब्दालंकार). अलंकारशेखर of केशवमिश्र mentions (verse 29) fourteen types of अर्थालंकारs as follows: उपमारूपकोत्प्रेक्षाः समासोक्तिरपह्नुतिः । समाहितं स्वभावश्च विरोधः सारदीपकौ ॥ सहोक्तिरन्यदेशत्वं विशेषोक्तिर्विभावना । एवं स्युरर्थालकारा- श्चतुर्दश न चापरे ॥
आगमः acquisition of wealth, income; ˚गमाय स्यात् Pt.1. cf. also अर्थागमो नित्यमरोगिता च H.
collection of property.
conveying of sense; S. D.737. -आपत्तिः f. [अर्थस्य अनुक्तार्थस्य आपत्तिः सिद्धिः]
an inference from circumstances, presumption, implication, one of the five sources of knowledge or modes of proof, according to the Mīmāṁsakas. It is 'deduction of a matter from that which could not else be'; it is 'assumption of a thing, not itself perceived but necessarily implied by another which is seen, heard, or proved'; it is an inference used to account for an apparent inconsistency; as in the familiar instance पीनो देवदत्तो दिवा न भुङ्क्ते the apparent inconsistency between 'fatness' and 'not eating by day' is accounted for by the inference of his 'eating by night'. पीनत्वविशि- ष्टस्य देवदत्तस्य रात्रिभोजित्वरूपार्थस्य शब्दानुक्तस्यापि आपत्तिः. It is defined by Śabara as दृष्टः श्रुतो वार्थो$न्यथा नोपपद्यते इत्यर्थ- कल्पना । यथा जीवति देवदत्ते गृहाभावदर्शनेन बहिर्भावस्यादृष्टस्य कल्पना ॥ Ms.1.1.5. It may be seen from the words दृष्टः and श्रुतः in the above definition, that Śabara has suggested two varieties of अर्थापत्ति viz. दृष्टार्थापत्ति and श्रुता- र्थापत्ति. The illustration given by him, however, is of दृष्टार्थापत्ति only. The former i. e. दृष्टार्थापत्ति consists in the presumption of some अदृष्ट अर्थ to account for some दृष्ट अर्थ (or अर्थs) which otherwise becomes inexplicable. The latter, on the other hand, consists in the presumption of some अर्थ through अश्रुत शब्द to account for some श्रुत अर्थ (i. e. some statement). This peculiarity of श्रुतार्थापत्ति is clearly stated in the following couplet; यत्र त्वपरिपूर्णस्य वाक्यस्यान्वयसिद्धये । शब्दो$ध्याह्रियते तत्र श्रुतार्थापत्ति- रिष्यते ॥ Mānameyodaya p.129 (ed. by K. Raja, Adyar, 1933). Strictly speaking it is no separate mode of proof; it is only a case of अनुमान and can be proved by a व्यतिरेकव्याप्ति; cf. Tarka. K.17 and S. D.46.
a figure of speech (according to some rhetoricians) in which a relevant assertion suggests an inference not actually connected with the the subject in hand, or vice versa; it corresponds to what is popularly called कैमुतिकन्याय or दण्डापूपन्याय;e. g. हारो$यं हरिणाक्षीणां लुण्ठति स्तनमण्डले । मुक्तानामप्यवस्थेयं के वयं स्मरकिङ्कराः Amaru.1; अभितप्तमयो$पि मार्दवं भजते कैव कथा शरीरिषु R.8.43.; S. D. thus defines the figure: दण्डापूपिकन्यायार्थागमो$र्थापत्तिरिष्यते. -उत्पत्तिः f. acquisition of wealth; so ˚उपार्जनम्. -उपक्षेपकः an introductory scene (in dramas); अर्थोपक्षेपकाः पञ्च S. D.38. They are विष्कम्भ, चूलिका, अङ्कास्य, अङ्कावतार, प्रवेशक. -उपमा a simile dependent on sense and not on sound; see under उपमा. -उपार्जनम् Acquiring wealth. -उष्मन् m. the glow or warmth of wealth; अर्थोष्मणा विरहितः पुरुषः स एव Bh.2.4. -ओघः, -राशिः treasure, hoard of money. -कर (-री f.), -कृत a.
bringing in wealth, enriching; अर्थकरी च विद्या H. Pr.3.
useful, advantageous. -कर्मन् n.
a principal action (opp. गुणकर्मन्).
(as opposed to प्रतिपत्तिकर्मन्), A fruitful act (as opposed to mere disposal or प्रतिपत्ति); अर्थकर्म वा कर्तृ- संयोगात् स्रग्वत् । MS.4.2.17. -काम a. desirous of wealth. (-˚मौ dual), wealth and (sensual) desire or pleasure; अप्यर्थकामौ तस्यास्तां धर्म एव मनीषिणः R.1.25. ह्रत्वार्थकामास्तु गुरूनिहैव Bg.2.5. -कार्ष्यम् Poverty. निर्बन्धसंजातरुषार्थकार्घ्यमचिन्तयित्वा गुरुणाहमुक्तः R.5.21.-काशिन् a. Only apparently of utility (not really).-किल्बिषिन् a. dishonest in money-matters.
कृच्छ्रम् a difficult matter.
pecuniary difficulty; व्यसनं वार्थकृच्छ्रे वा Rām.4.7.9; Mb.3.2.19; cf. also Kau. A.1.15 न मुह्येदर्थकृच्छ्रेषु Nīti. -कृत्यम् doing or execution of a business; अभ्युपेतार्थकृत्याः Me.4. -कोविदa. Expert in a matter, experienced. उवाच रामो धर्मात्मा पुनरप्यर्थकोविदः Rām.6.4.8. -क्रमः due order or sequence of purpose. -क्रिया (a) An implied act, an act which is to be performed as a matter of course (as opposed to शब्दोक्तक्रिया); असति शब्दोक्ते अर्थक्रिया भवति ŚB. on MS.12.1.12. (b) A purposeful action. (see अर्थकर्मन्). -गत a.
based on the sense (as a दोष).
devoid of sense. -गतिः understanding the sense. -गुणाः cf. भाविकत्वं सुशब्दत्वं पर्यायोक्तिः सुधर्मिता । चत्वारो$र्थगुणाः प्रोक्ताः परे त्वत्रैव संगताः ॥ अलंकारशेखर 21.-गृहम् A treasury. Hariv. -गौरवम् depth of meaning; भारवेरर्थगौरवम् Udb., Ki.2.27. -घ्न a. (घ्नी f.) extravagant, wasteful, prodigal; सुरापी व्याधिता धूर्ता वन्ध्यार्थघ्न्य- प्रियंवदा Y.1.73; व्याधिता वाधिवेत्तव्या हिंस्रार्थघ्नी च सर्वदा Ms.9.8. -चित्रम् 'variety in sense', a pun, Kāvyaprakāśa. -चिन्तक a.
thinking of profit.
having charge of affairs; सर्वार्थचिन्तकः Ms.7.121. -चिन्ता, -चिन्तनम् charge or administration of (royal) affairs; मन्त्री स्यादर्थचिन्तायाम् S. D. -जात a.
full of meaning.
wealthy (जातधन).
(तम्) a collection of things.
large amount of wealth, considerable property; Dk.63, Ś.6; ददाति च नित्यमर्थजातम् Mk.2.7.
all matters; कवय इव महीपाश्चिन्तयन्त्यर्थजातम् Śi.11.6.
its own meaning; वहन्द्वयीं यद्यफले$र्थजाते Ki.3.48. -ज्ञ a. knowing the sense or purpose; अर्थज्ञ इत्सकलं भद्रमश्नुते Nir.
तत्त्वम् the real truth, the fact of the matter; यो$र्थतत्त्वमविज्ञाय क्रोधस्यैव वशं गतः H.4.94.
the real nature or cause of anything. -द a.
yielding wealth; Dk.41.
advantageous, productive of good, useful.
liberal, munificent Ms.2.19.
favourable, compliant. (-दः) N. of Kubera. -दर्शकः 'one who sees law-suits'; a judge. -दर्शनम् perception of objects; कुरुते दीप इवार्थदर्शनम् Ki.2.33; Dk.155.
दूषणम् extravagance, waste; H.3.18; Ms.7.48.
unjust seizure of property or withholding what is due.
finding fault with the meaning.
spoiling of another's property. -दृश् f. Consideration of truth; क्षेमं त्रिलोकगुरुरर्थदृशं च यच्छन् Bhāg.1.86.21. -दृष्टिः Seeing profit; Bhāg. -दोषः a literary fault or blemish with regard to the sense, one of the four doṣas or blemishes of literary composition, the other three being परदोष, पदांशदोष, वाक्यदोष; for definitions &c. see K. P.7. अलंकारशेखर of केशवमिश्र who mentions eight types of doṣas as follows: अष्टार्थदोषाः विरस, -ग्राम्य, -व्याहत, -खिन्नताः । -हीना, -धिका, सदृक्साम्यं देशादीनां विरोधि च ॥ 17-द्वयविधानम् Injunction of two ideas or senses; विधाने चार्थद्वयविधानं दोषः ŚB. on MS.1.8.7. -नित्य a. = अर्थ- प्रधान Nir. -निबन्धन a. dependent on wealth. -निश्चयः determination, decision.
प्रतिः 'the lord of riches', a a king; किंचिद् विहस्यार्थपतिं बभाषे R.2.46;1.59;9.3;18.1; Pt.1.74.
an epithet of Kubera. -पदम् N. of the Vārt. on Pāṇini; ससूत्रवृत्त्यर्थपदं महार्थं ससंग्रहं सिद्ध्यति वै कपीन्द्रः Rām.7.36.45. -पर, -लुब्ध a.
intent on gaining wealth, greedy of wealth, covetous.
niggardly, parsimonious; हिंस्रा दयालुरपि चार्थपरा वदान्या Bh.2.47; Pt.1.425. -प्रकृतिः f. the leading source or occasion of the grand object in a drama; (the number of these 'sources' is five: बीजं बिन्दुः पताका च प्रकरी कार्यमेव च । अर्थप्रकृतयः पञ्च ज्ञात्वा योज्या यथाविधि S. D.317.)
प्रयोगः usury.
administration of the affairs (of a state) -प्राप्त a. derived or understood from the sense included as a matter of course, implied; परिसमाप्तिः शब्दार्थः । परिसमाप्त्यामर्थप्राप्तत्वादारम्भस्य । ŚB. on MS.6.2.13. -˚त्वम् Inplication.
बन्धः arrangement of words, composition, text; stanza, verse; संचिन्त्य गीतक्षममर्थबन्धम् Ś.7.5; ललितार्थबन्धम् V.2.14 put or expressed in elegant words.
connection (of the soul) with the objects of sense. -बुद्धि a. selfish. -बोधः indication of the (real) import. -भाज् a. entitled to a share in the division of property. -भावनम् Deliberation over a subject (Pātañjala Yogadarśana 1.28). -भृत्a. receiving high wages (as a servant). -भेदः distinction or difference of meaning; अर्थभेदेन शब्दभेदः.
मात्रम्, त्रा property, wealth; Pt.2.
the whole sense or object. -युक्त a. significant, full of यस्यार्थयुक्तं meaning; गिरिराजशब्दं कुर्वन्ति Ku.1.13. -लक्षणa. As determined by the purpose or need (as opposed to शब्दलक्षण); लोके कर्मार्थलक्षणम् Ms.11.1.26. -लाभः acquisition of wealth. -लोभः avarice. -वशः power in the form of discrimination and knowledge. अर्थवशात् सप्तरूपविनिवृत्ताम् Sāvk.65.
वादः declaration of any purpose.
affirmation, declaratory assertion, an explanatory remark, exegesis; speech or assertion having a certain object; a sentence. (It usually recommends a विधि or precept by stating the good arising from its proper observance, and the evils arising from its omission, and also by adducing historical instances in its support; स्तुतिर्निन्दा परकृतिः पुराकल्प इत्यर्थवादः Gaut. Sūt.; said by Laugākṣi to be of 3 kinds: गुणवादो विरोधे स्यादनु वादो$वधारिते । भूतार्थवादस्तद्धानादर्थ- वादस्त्रिधा मतः; the last kind includes many varieties.)
one of the six means of finding out the tātparya (real aim and object) of any work.
praise, eulogy; अर्थवाद एषः । दोषं तु मे कंचित्कथय U.1. -विकरणम् = अर्थ- विक्रिया change of meaning.
विकल्पः deviation from truth, perversion of fact.
prevarication; also ˚वैकल्प्यम् -विज्ञानम् comprehending the sense, one of the six exercises of the understanding (धीगुण). -विद् a. sensible, wise, sagacious. भुङ्क्ते तदपि तच्चान्यो मधुहेवार्थविन्मधु Bhāg.11.18.15. विवक्षतामर्थविदस्तत्क्षणप्रतिसंहृताम् Śi. -विद्या knowledge of practical life; Mb.7. -विपत्तिः Failing of an aim; समीक्ष्यतां चार्थविपत्तिमार्गताम् Rām.2.19.4.-विभावक a. money-giver; विप्रेभ्यो$र्थविभावकः Mb.3.33. 84. -विप्रकर्षः difficulty in the comprehension of the sense. -विशेषणम् a reprehensive repetition of something uttered by another; S. D.49. -वृद्धिः f. accumulation of wealth. -व्ययः expenditure; ˚ज्ञ a. conversant with money-matters. -शब्दौ Word and sense. -शालिन् a. Wealthy.
शास्त्रम् the science of wealth (political economy).
science of polity, political science, politics; अर्थशास्त्रविशारदं सुधन्वानमुपाध्यायम् Rām.2.1.14. Dk.12; इह खलु अर्थशास्त्रकारास्त्रिविधां सिद्धिमुपवर्णयन्ति Mu.3; ˚व्यवहारिन् one dealing with politics, a politician; Mu.5.
science giving precepts on general conduct, the science of practical life; Pt.1. -शौचम् purity or honesty in money-matters; सर्वेषां चैव शौचानामर्थशौचं परं स्मृतं Ms. 5.16. -श्री Great wealth.
संस्थानम् accumulation of wealth.
treasury. -संग्रहः, -संचयः accumulation or acquisition of wealth, treasure, property. कोशेनाश्रयणी- यत्वमिति तस्यार्थसंग्रहः R.17.6. कुदेशमासाद्य कुतो$र्थसंचयः H.-संग्रहः a book on Mīmāṁsā by Laugākṣi Bhāskara.-सतत्त्वम् truth; किं पुनरत्रार्थसतत्त्वम् । देवा ज्ञातुमर्हन्ति MBh. or P.VIII.3.72. -समाजः aggregate of causes.
समाहारः treasure.
acquisition of wealth. -संपद्f. accomplishment of a desired object; उपेत्य संघर्ष- मिवार्थसंपदः Ki.1.15. -संपादनम् Carrying out of an affair; Ms.7.168. -संबन्धः connection of the sense with the word or sentence. -संबन्धिन् a. Concerned or interested in an affair; Ms.8.64. -साधक a.
accomplishing any object.
bringing any matter to a conclusion. -सारः considerable wealth; Pt.2.42.-सिद्ध a. understood from the very context (though not expressed in words), inferable from the connection of words. -सिद्धिः f. fulfilment of a desired object, success. द्वारमिवार्थसिद्धेः R.2.21. -हानिः Loss of wealth-हारिन् a. stealing money Ks. -हर a. inheriting wealth.-हीन a.
deprived of wealth, poor.
unmeaning, nonsensical.
failing.
Monier-Williams
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
अर्थ mn. ([in RV. i-ix only n. Page90,3 ; in RV. x six times n. and thrice m. ; in later Sanskrit only m.])aim , purpose(very often अर्थम्, अर्थेन, अर्थाय, and अर्थेifc. or with gen. " for the sake of , on account of , in behalf of , for ")
अर्थ mn. cause , motive , reason Mn. ii , 213 , etc.
अर्थ mn. advantage , use , utility (generally named with कामand धर्मSee. त्रि-वर्ग; used in wishing well to another dat. or gen. Pa1n2. 2-3 , 73 )
अर्थ mn. thing , object (said of the membrum virile S3Br. xiv )
अर्थ mn. object of the senses VarBr2S.
अर्थ mn. (hence) the number " five " , Su1ryas.
अर्थ mn. substance , wealth , property , opulence , money
अर्थ mn. (hence in astron. ) N. of the second mansion , the mansion of wealth (cf , धन) VarBr2S.
अर्थ mn. personified as the son of धर्मarid बुद्धिBhP.
अर्थ mn. affair , concern (Ved. often acc. अर्थम्with इ, or गम्, to go to one's business , take up one's work RV. etc. )
अर्थ mn. (in law) lawsuit , action
अर्थ mn. having to do with( instr. ) , wanting , needing anything( instr. ) , SBr , etc.
अर्थ mn. sense , meaning , notion(See. अर्थ-शब्दौand अर्थात्s.v. below and वेदतत्त्वा-र्थ-विद्)
अर्थ mn. manner , kind L. , prohibition , prevention L.
अर्थ mn. price (for अर्घSee. ) L.
Purana index
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
--born of धर्म and बुद्धि: फलकम्:F1: भा. IV. 1. ५१; I. 2. 9.फलकम्:/F Its ills; फलकम्:F2: भा. XI. २३. १७-21.फलकम्:/F not to be earned by a king by illegitimate means and not to abuse it by giving it to undesirables. फलकम्:F3: M. २२०. ११; वा. २३. ८१; ६१. १३०.फलकम्:/F