Урус-хаан
Урус-хаан (төрөөбүт сыла биллибтэ — өлбүт сыла 1377; Муһаммад-Урус, Орыс, Арыс, Ырыс, Орыс хаан да диэн биллэр) – Тука-Тимур сыдьаана этэ, Сырдарьа улууһун баһылыга, Күөх Ордууну баһылаабыта уонна 1372 сылтан 1374 сылга диэри уонна 1375 сыллаахха бүтүн Алтан Ордуу хаан буолбута[1].
Урус-хаантан Каһаах хааннара төрүттээхтэр.
Төрдө
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]"Таварих-и Гузида-йи Нусрат Намэ" диэн кинигэҕэ суруллубутунан Урус-хаан төрдө: Чыҥыс Хаан — Дьүчи — Тука-Тимур — Уз-Тимур — Ходьа — Бадик — Урус-хан. Бу версиянан Урус-хаан Туҕла-Тимур кэнниттэн Маҥан Ордуу хаана буолуохтаах этэ.
"Искандэр анонима" диэн кинигэҕэ суруллубут Урус-хаан төрдө: Чыҥыс Хаан — Дьүчи — Орда-Ичен — Кули — Тумакан — Ноҕай — Сасы-Бука— Эрзен — Чимтай — Урус-хан. Бу версиянан Урус-хаан аҕатын Чимтай кэнниттэн Маҥан Ордуу хаана буолуохтаах этэ.
Сыгнак хаана
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Урус-хаан туох баар Тука-Тимур сыдьааннарын өлөрбүт уонна Сыгнак хаана буолбут. Тойоттор көмөлөрүнэн тус бэйэтин былааһын күүһүрдүбүт. Алтан Ордууттан тутулуга суох хаан буоларын биллэрин бэйэтин харчыларын таһаартарбыта.
Алтан Ордуу хаана
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Урус-хаан 1372 сыллаахха тойоттор көмөлөрүнэн Күөх Ордууга сэриинэн барбыта уонна бүтүн Алтан Ордууну баһылаабыта. 1370- сыллар ортолоругар Хадьи-Тархан (билиҥҥи Астрахань) куораты сэриилээн ылбыта.
1374 сыллаахха Урус-хаан илин сылдьар кэмигэр хаан былааһын былдьаппыта. Саҥа хаан Чэркэс диэн киһи буолбута. Урус-хаан Сарай-Бэркэ куоракка төннүбүтүгэр, саҥа хаан номнуо Мамай анаабыт Булак диэн ааттаах киһи буолбут этэ. Булак Урус-хааны кытта сэриилэспит, Урус-хаан хотторон Сыгнакка төннүбүт.
1377 сыллаахха Урус-хаан утары Тимур (Тамерлан) сэриини саҕалаабыта. Чингиз-намэ диэн кинигэҕэ суруллубутунан Урус-хааны Тохтамыш уола Дьалал ад-Дин өлөрбүт.
Урус-хаан уонна Алаша-хаан
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Сорох билиҥҥи каһаах чинчийээччилэрэ этэллэринэн, холобур, Радик Темиргалиев, Урус-хаан уонна Алаша-хаан биир киһи этэ[2]. Каһаах хааннара үгэс быһыытынан бэйэлэрин Урус-хаантан төрүттээх дииллэрэ. Урус-хаан хос сиэнэ Кэрэй-хаан, ону тэҥэ кини атын хос сиэнэ Дьанибэк-хаан Каһаах дойдутун тэрийбиттэрэ.
Уолаттара
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Кутлуг-Буга
- Токтакия
- Тимур-Малик
- Койричак
Эбии көр
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Быһаарыылар
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- ↑ Портал “История Казахстана”. e-history.kz. Тургутулунна 29 Алтынньы 2016.
- ↑ [Р. Темиргалиев. Ак-Орда. История Казахского ханства, из-во Коммуникационное агентство Аскарбеков и Planklon Group 2011]
Литература
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Бустанов А. К. Западная Сибирь под властью Ордынских правителей (династический аспект).
- Григорьев А. П. Золотоордынские ханы 60—70-х годов XIV в.: хронология правлений // Историография и источниковедение стран Азии и Африки : сборник. — Л., 1983. — Вып. VII. Архивировано 18 Ыам ыйын 2012 года.
- Кляшторный С. Г., Султанов Т. И. «Казахстан. Летопись трех тысячелетий». Алма-Ата, 1992.
- Тулибаева Ж. М. Улус Урус-хана Архыыптаммыт 2011, Сэтинньи 18 күнүгэр.