Энрико Ферми
| Энрико Ферми | |
|---|---|
 Энрико Ферми 1940-с сылларга. | |
| Төрөөбүтэ |
Балаҕан ыйын 29 1901 Рим, Италия |
| Өлбүтэ |
Сэтинньи 28 1954 (сааhыгар 53) Чикаго, Иллинойс, АХШ |
| Омуга | Итальянец-Американец |
| Идэтэ | физик |
| Тугунан биллэр | Физикаҕа Нобель бирииһэ, 1938 |
Энрико Ферми (1901 сыл балаҕан ыйын 29 — 1954 сыл сэтинньи 28) диэн бастакы атомнай реакторга үлэлээбит уонна квантовай физикаҕа улахан сайдыыны оҥорбут Италия физига. Ону тэҥэ элементарнай частицалар физикатыгар уонна статистическай механикаҕа сүдү кылааты киллэрбитэ. 1938 сыллаахха индуцированнай радиацияҕа үлэтин иһин Нобель бириэмийэтин ылбыта. Аан дойдуга бастакы атомнай реакторы туппута. XX биир чаҕылхай учуонайынан ааҕыллар.[1]
Олоҕун олуктара
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Ферми Римҥа төрөөбүтэ уонна онно баар грамматика оскуолатыгар үөрэммитэ. Математикаҕа уонна атын точнай наукаларга улахан ситиһиилэри көрдөрөрө, уонна ол иһин Пиза Scuola Normale Superiore диэн бирииһин ылбыта.[2] Пиза университетыгар киирэн физиканы үөрэппитэ. 1923 сыллахха Италия барабыытылстыбатыттан стипендия ылан Гөттинборг университетыгар салҕыы үөрэххэ ыытыллыбыта. 1924 сыллаахха Лейдеҥҥа салҕыы үөрэнэргэ Рокфеллер стипендиятын ылбыта. 1924 сыл бүтүүтэ Италияҕа төннүбүтэ уонна Флоренция университетыгар Математика, Физика уонна Механика лектора буолбута.[2]
Италияҕа учуонай
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1926 сыллаахха Ферми статистика сокуоннарын быһарбыта. Ону билигин Ферми статистиката диэн ааттыыллар.[2] Ол сокуоннар элементарнай частицалар Паули принцибыттан атынын дакаастаабыта. 1927 сыллаахха Рим университетыгар Физика теориятыгар профессор буолбута. [2] Кини электординамиканы үөрэтэр этэ уонна ол бириэмэҕэ атомнай ядроны үөрэтэрин саҕалаабыта. 1934 сыллаахха Волфганг Паули, Фредерик Жолио, Ирен Жолио-Кюри үлэлэригэр олохтонон ханнык баҕар элемены нейтроннарынан бомбалаатахха уларытылларын арыйбыта.[2] Манан ситтэрэн бытаан нейтроннары, ядро хайыллыта уонна Периодическай таблицаҕа суох элеменнары айарга ньыма буолбута.
АХШ олоҕун кэмэ
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1939 сыллаахха Нобель бирииһин дьиэ кэргэнин кытары Стокгольмҥа ыла баран, Италияҕа төннүбэтэҕэ, тоҕо диэн онно дьэбэриэйдэр утары сокуон ылыллыбыта. Ол кэнниттэн АХШга эммиграциялаабыта уонна Колумбия университетыгар профессор буолбута.
1940 сыллаахха атом проегынан дьарыктанар. 1942 Чикаго университетын стадионын анныгар Аан дойдуга бастакы үлэлиир атом реакторын коллегаларыгар көрдөрөр. Кэлин реакторга "Чикаготааҕы мас саһаана" диэн ааты иҥэрбиттэр. 1943 "Манхеттен проекка" кыттыыны ылар. Атом буомбатын оҥоруутугар биир сүдү кылаатын киллэрбитэ. 1946 Чикаго куоракка төннөр, Ядернай чинчийии Институтугар профессорынан үлэлиир. Кэлин институкка кини аатын иҥэрбиттэрэ.
Олоҕун тиһэх сыллара
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]50 сааһыгар ядернай физикаттан тэйэр уонна астрофизиканан уонна үрдүк күүрүүлээх частицалар физикатынан дьарыктанар. Манна кини арыйыылара ордук элбэх: космос сардаҥаналарын сайдыытын уонна кини иһигэр частицалар тоҕо түргэтииллэрин теориятын айар; мезоннар элбэхтик үөскүүр статистиката; изотопическай квадруплет арыйбыт, онтуката кэлин адроннай резонанс диэн теорияҕа кубулуйбут; протоннар уонна пи-мезоннар дьайыыларын үөрэппит. 1954 сыл сайынын Европаҕа атаарбыт, АХШ-ка төннөөт икки ый доруобуйатын көрдөрүммүт. 1954 Сэтинньи 28 утуйа сытан олохтон туораабыт.
Быһаарыылар
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- ↑ Enrico Fermis and the First Slef-Sustaining Nuclear Reaction (English). R & D Accomplishments. U.S. Department of Energy. Тургутулунна 21 Олунньу 2010.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1938/fermi-bio.html