Armia Krajowa
| Armija Krajova - Domovinska armija | |
|---|---|
 Kotvica - simbol Domovinske armije | |
| Osnovana | februar 1942. |
| Raspuštena | 19. januar 1945. |
| Vođstvo | |
| Glavnokomandujući | poslednji komandant - general Leopold Okulicki |
| Podaci o brojnom stanju | |
| Broj raspoloživih za vojnu službu |
, godina 15-49 |
| Broj sposobnih za vojnu službu |
, godina 15-49 |
| Broj godišnje stasalih za vojnu službu |
|
| Aktivni sastav | oko 40000 (1944) |
Armija Krajova - Domovinska armija ili AK (polj. Armia Krajowa), predstavljala je najveći poljski pokret otpora u Drugom svetskom ratu. Formirana je u februaru 1942. godine iz „Saveza za oružanu borbu“ (polj. "Zwiazek Walki Zbrojnej"). Tokom sledeće dve godine pridružuju joj se i ostali poljski pokreti otpora. Armija Krajova bila je potčinjena poljskoj Vladi u egzilu, i posmatrana od iste kao vojska „Poljske podzemne države“. Broj njenih pripadnika 1944. bio je, prema raznim procenama, 200.000 - 600.000 ljudi, što pokazuje da se nalazila među tri najveđa pokreta otpora u Evropi tokom Drugog svetskog rata. Rasformirana je 20. januara 1945. pred nadiranjem Crvene armije, koja je , kako se pokazalo, Domovinsku armiju smatrala svojim neprijateljem.
Tokom većeg dela rata Domovinska armije je sabotirala nemačke aktivnosti na Istočnom frontu, uništavajući transporte ljudstva i ratnog materijala. Ozbiljniji oružani otpor Nemačkoj, u vidu opštenarodnog ustanka, odložen je do trenutka kada se neka saveznička vojska prbliži poljskim granicama (plan ustanka nosio je šifrovano ime „Operacija Tempest"). Najpoznatiji poduhvat Domovinske armije je neuspeli Varšavski ustanak - deo Operacije „Tempest“. Operacija „Tempest“ nije uspela zbog pogrešne pretpostavke da će Crvena armija podržati poljske snage. Ulazak Crvene armije u Poljsku označio je kraj postojanja Armije Krajove. Neke jedinice Domovinske armije ostale su po šumama nastavljajući da se bore, ovog puta protiv komunističkog režima koje instaliran u Poljskoj nakon Drugog svetskog rata, i ti borci su u narodu postali poznati kao „ukleti vojnici“.
Poreklo Domovinske armije kao pokreta otpora u „Službi za poljsku pobedu“, koju je 27. septembra 1939. osnovao general Mihail Karaševič - Tokarževski. Sedam nedelja kasnije, 17. novembra 1939. godine, po naređenju generala Vladislava Sikorskog, ova organizacija biva preimenovana u „Savez za oružanu borbu“, iz koga, 14. februara 1942, nastaje Armija Krajova.
Prema direktivama poljske Vlade u egzilu, AK je apolitični, svenarodni pokret otpora, tako da nije smela zastupati ni jednu polizičku organizaciju. Međutim, nametala se potreba za formiranjem civilnog krila organizacije. Planove AK, po pitanju civilno političkog krila pokreta otpora, predstavila je poljskoj Vladi u Londonu njena Kancelarija u otadžbini (polj. "Delegatura"), koja je bila zvanično, ali privremeno, političko krilo AK do 1940. Te godine sve političke partije u zemlji postižu dogovor o formiranju velike koalicije koja će zameniti Vladinu Kancelariju u Otadžbini. Prema tom dogovoru formirano je 1943. „Otadžbinsko političko predstavništvo“ (polj. "Krajowa Reprezentacja Polityczna"), koje je 1944. preimenovano u „Veće nacionalnog jedinstva“ (polj. "Rada Jednosci Politycznej").
Obaveštajni rad AK zaslužuje posebnu pažnju, s obzirom na činjenicu da su 43% svih informacija koje je britanski Intelidžens servis dobio iz Evrope poslali obaveštajci Domovinske armije.
AK je dostavila Saveznicima informacije od izuzetnog značaja, kao što su izveštaji o letećim bombama V-1 i koncentracionom logoru Aušvic (koje su dobijene zahvaljujući Vitoldu Pileckom, koji je dobrovoljno otišao u logor kako bi izvestio o stvarnom stanju i dešavanjima u konc - logoru). Takođe, tu su bile i informacije o nemačkim snagama koje su transportovane ka Istočnom frontu.
Domovinska armija je veoma uspešno koristila svoje obaveštajce i na unutrašnjem planu, i to za vršenje atenata (koji su predstavljali odmazdu za nacistički teror), i za nabavku oružja. Među značajnim nacističkim rukovodiocima koji su likvidirani od strane obaveštajaca Domovinske armije nalaze se i Igo Sim i Franc Kutšera.
Značajan je i psihološki rat protiv Nemaca, koji je kulminirao tokom "Operacije N", kada je Domovinska armija simulirala postojanje opozicije Hitleru u samoj Nemačkoj, izdavajući propagandni materijal u ime te „opozicije“.
Najznačajnije borbene operacije Domovinske armije su:
- Operacija „Vjenjec“ (polj. "Wieniec") - sabotaže nemačkog železničkog saobraćaja 1942. godine
- Zamošćki ustanak 1942 - 1943. godine, kada je AK sabotirala nemački pokušaj uključenja Poljaka u Generalplan Ost.
- borbe protiv ukrajinskih gerilaca tokom Volinskog masakra, u cilju zaštite poljskog stanovništva u Volinu, jugozapadna Poljska, 1943 - 1944. godine
- Operacija „Tašma“ (polj."Tasma") - serija napada na nemačke posade između „Generalnog guvernatorstva“ i teritorija anektiranih od strane Nemačke
- Operacija „Jula“ (polj. "Jula") - sabotaže nemačkog železničkog saobraćaja 1944. godine
- Operacija „Tempest“ (polj. "Tempest") - serija opštenarodnih ustanaka širom Poljske sa ciljem da se oslobodi što veća teritorija pre dolaska Crvene armije, i samim tim Staljin i Zapadni Saveznici stave pred „svršen čin“. Najpoznatija i najveća bitka Operacije „Tempest“ je Varšavski ustanak - pokušaj oslobođenja Varšave, poljske prestonice. Počeo je 1. avgusta 1944. godine; poljske trupe preuzele su kontrolu nad velikim delom grada i pružele otpor nemačkim snagama do 2. oktobra 1944. godine (63 dana, kada su oklevanje Crvene armije da pređe Vislu, stalno pristizanje nemačkih pojačanja i stravična razaranja grada konačno ugušili ustanak. Ostali značajniji ustanci u okviru Operacije „Tempest“ izbili su Vilni (današnji Vilnjus) i Lavovu, dok se od ustanaka u Krakovu odustalo. Tokom ovog perioda AK je oslobodila brojna naselja od Nemaca, čak se u Lublinu konstituisala civilna vlast po mirnodopskom modelu i spremao se teren za povratak Vlade iz Londona u zemlju, ali zbog prebrzog napredovanja Crvene armije do toga nije došlo.
 | Neutralnost ovog članka ili dijela članka je osporena. Molimo da prije uređivanja članka sporne dijelove razmatrate na stranici za razgovor. |
Domovinska armija je zvanično rasformirana 20. januara 1945. godine, kako bi se izbegao sukob sa Sovjetima i građanski rat. Međutim, veliki deo boraca Domovinske armije na ovo rasformiranje gleda kao na taktički potez, tako da borbu i dalje nastavljaju, i to protiv prosovjetskog režima u Poljskoj i Crvene armije. Drugačije nisu ni mogli da postupe, s obziroma na izjavu visokog funkcionera poljske komunističke vlasti, Vladislava Gomulke: „Vojnici Domovinske armije su neprijateljski element koji se mora nemilosrdno uništiti“. Takođe, slično je izjavio još jedan komunistički funkcioner, Roman Zambrovski.
Prva formacija koja Domovinske armije, stvorena prvenstveno zbog komunističkih pretnji je „NJE“ (polj. "NIE"). Formirana je 1943. godine, sa ciljem da na svaki način uspori sovjetsko napredovanje kroz poljsku teritoriju, dok poljaska Vlada ne preduzme diplomatske mere kojima bi i zvanično zagarntovale očuvanje stečenih pozicija Poljacima. 7. maja 1945. „NJE“ je rasformiran i pretvoren u „Delegaciju oružanih snaga Domovinske armije“ (polj. "Delegatura Sil Zbrojnyich na Kraj"), organizaciju koja je posojala do 8. avgusta 1945. godine kada je rasformirana, i tada prestaje organizovani otpor komunističkom režimu u Poljskoj.
Poslednja organizacija nastala iz AK je „Sloboda i nezavisnost“ (polj. "Wolnosc i Niezawislosc"). Ovoj organizaciji nije cilj oružana borba, već organizovanje pomoći uhapšenim vojnicima Domovinske armije, i onima koji su se još uvek nalazili u ilegali. „Sloboda i nezavisnost“ obezbeđivala je lađnu ličnu dokumetnaciju, hranu, i druga neohodna materijalna sredstva za nastvak borbe. Međutim, NKVD je uspeo da uništi ovu organizaciju, ubedivši njene lidere da je potrebna njihova odanost režimu da bi svi pripadnici AK bili amnestirani. Organizacija se raspala, i zvanično je rasformirana 1952, godine.
Progoni bivših pripadnika AK samo su deo staljinizma u Poljskoj. U periodu 1944 - 1956. zatvoreno je oko 2000.000 ljudi, uključujući i heroja Aušvica, Vitolda Pileckog, dok je 6000.000 poljskih građana (svaki treći punoletni Poljak) bilo obeleženo kao „reakcionarni“ ili „kriminalni elementi“, i bilo predmet prismotre državnih agencija. Mnogi pripadnici Domovinske armije poslati su u koncenracione logore, pogubljeni su ili „nestali“. 1956. godine amnestirano je 35.000 pripadnika AK. Deo vojnika Domovinske armije nastavio je oruđanu borbu, i oni su poznati kao „ukleti vojnici“. Poslednji takav borac, Jozef Frančak zvani „Lalek“, ubijen je 1963. godine.
Progoni pripadnika AK trajali su sve do 1989. godine, kada su, posle pada komunizma konačno proglašeni vojnim invalidima i poništene presude izrečene od strane komunističkog režima. Danas, ime Domovinske armije nose mnogi spomenici i muzeji širom Poljske, a AK se posmatra kao simbol herojskog otpora nacizmu.
U februaru 1942. godine, kada je Domovinska armija formirana iz „Saveza za oružanu borbu“, brojala je oko 100.000 ljudi. Do početka 1943. godine taj broj se popeo na 200.000 vojnika. U leto 1944, početkom Operacije „Tempest“, AK je dostigla vrhunac svoje brojnosti. Zavisno od izvora ovaj broj se procenjuje od 300.000 do čak 600.000 ljudi, mada preovlađuju tvrdnje da je Domovinska armija imala oko 400.000 pripadnika. U ovaj broj uključeni su i pripadnici drugih organizacija koje su se pridružile Armiji Krajove. 1944. godine Domovinska armija je imala oko 11.000 aktivnih oficira, 7500 kadeta i 88.000 rezervnih oficira. Oficirski kadar formiran je od predratnih i rezervnih oficira, ali su postepeno uključivani i „podzemni“ organizatori i elitni operativci, koji su slati sa Zapada i spuštani padobranima u Poljsku.
Osnovana jedinica bio je vod, koji je brojao 35 - 40 ljudi; minimalna, stajaća verzija je brojala 16 - 26 vojnika. U februaru 1944. godine AK je imala 6287 regularnih i 2613 operativnih vodova.
Domovinska armija je zamišljena kao masovna organizacija okupljena oko predatnog oficirskog kora. Vojnici AK bili su podeljeni u tri grupe. Prve dve su bile „stalni pripadnici": tajni operativci, živeli pretežno u gradovima, sa lažnim identitetom (mnogi glavni oficiri AK pripadali su ovoj grupi)i uniformisani gerilci, koji su živeli u pošumljenim oblastima i otvoreno se borili protiv osovinskih snaga. Početkom 1943. godine bilo je oko 40 gerilskih grupa sa 1200 - 4000 ljudi, ali je ovaj broj značajno porastao pred operaciju „Tempest“.
Najveću grupu činili su „povremeni pripadnici“, sa stvarnim imanima i stvarnim mestima prebivanja, nisu primali platu od svojih komandi, niti su pozivani u sve akcije, jer ih je AK uključila u plan za opšti ustanak.
Treba napomenuti da su Domovinsku armiju priznale sve paravojne formacije u zemlji, osim prosovjetske Armije Ludowe ("Narodne armije"). Organizacije koje su se potpuno ili delimično priključile Domovinskoj armiji:
- „Narodni bataljoni“ (nastali od levičarske Narodne partije), priključili se AK 1940 - 1941. godine
- „Narodna garda“ (nastala iz Poljske socijalističke partije), pridružila se „Savezu za oružanu borbu“ 1940. godine
- „Nacionalna borbena organizacija“, pridružila se AK 1943. godine
- „Stroj borbene Poljske“, pridružio se AK 1943. godine
- „Nacionalne oružane snage“, priključile se AK 1944. godine
Komanda AK bila je podeljena u pet odseka, dva nadleštva i više specijalizovanih komandi:
- 1. odsek: opšta pitanja - planovi, ličnosti, religija i obrazovanje
- 2. odsek: informacije - špijunaža i kontra - špijunaža
- 3. odsek: operacije i obuka - planiranje, pripremanje i dejstva
- 4. odsek: logistika - informacije o frontovima (mape), snabdevanje
- 5. odsek: komunikacije - unutrašnje i one sa Saveznicima, vazdušne pošiljke
- 6. odsek (nadleštvo): propaganda
- 7. odsek (nadleštvo): finansije, budžet
- „Poljski direktorat za diverzije“ (polj. "Kierownictwo Dywersji", skraćeno "Kedyiw")
- „Direktorat za podzemni otpor“
Komandanti Domovinske armije bili su potčinjeni Vrhovnom komandantu (generalnom inspektoru oružanih snaga) u poljskoj Vladi u egzilu, dok su se u pitanjima civilne uprave potčinjavali Vladinoj Delegaciji u Otadžbini.
Komandanti Domovinske armije:
- General Mihail Karaševič - Tokarževski (polj. Michal Karaszewicz - Tokarzewski), pseudonim "Torwid", komandovao 27. septembra 1939 - mart 1940, zarobljen od Sovjeta 1940, pridružio se
poljskim trupama u sklopu zapadniha armija, emigrirao u Veliku Britaniju
- General Stefan Rovecki (polj. Stefan Rowecki), pseudonim "Grot", komandovao 18. juna 1940 - 30, juna 1943, otkriven i uhapšen od strane Gestapoa, odveden u logor gde je i pogubljen po ličnom naređenju Hajnriha Himlera, neposredno nakon izbijanja Varšavskog ustanka
- General Tadeuš Komorovski (polj. Tadeusz Komorowski), pseudonim "Bor", komandovao jul 1943 - 2. oktobar 1944, zarobljen nakon Varšavskog ustanka, emigrirao u Veliku Britaniju
- General Leopold Okulicki (polj. Leopold Okulicki), pseudonim "Niedzwiadek", komandovao 3. oktobar 1944 - 17. januar 1945, uhapšen od strane Sovjeta, pogubljen 1946.
Teriotoijalna organizacija Domovinske armije temeljila se na predratnoj adminisrativnoj podeli Poljske. AK je teritorijalno bila podeljena na oblasti (polj. "obszar"). Oblasti su se delile na podokruge (polj. "podokreg") ili nezavisne oblasti (polj. "okregi samodzielne"). Najmanje jedinice su bile inspektorati (polj. "inspektorat"), kojih je bilo 89, i ditrikti (polj. "obwod"), kojih je bilo 280 (stanje početkom 1944. godine).
Domovinska armija imala veoma teško je uspevala da nabavi oružje i municiju, tako da je veliki broj pripadnika bio nenaoružan. Oružje i oprema AK pretežno su dolazili iz četiri izvora: oružje ostavljeno od strane poljske armije na bojištima posle invazije Poljske 1939, oružje kupljeno ili oteto od Nemaca i njihovih saveznika, oružje tajno prozvedeo od same Armije Krajove, i oružje iz savezničkih vazdušnih pošiljki.
Od oružja skrivenog 1939. godine AK je preuzela 614 teških mitraljeza, 1193 puškomitraljeza, 33052 automatske puške, 6732 pištolja, 53 komada protivtenkovskog oružja i 43154 ručne bombe. Međutim, veliki deo oružja zakopanog 1939. propao je usled vlage, tako da je 1944. godine, kada je otkopano, svega 30% bilo upotrebljivo.
Ponekad je oružje nabavljano na crnoj berzi, od ososvinskih vojnika koji su bili voljni da ga prodaju. Najviše su ga prodavali Italijani i Mađari stacionirani u Poljskoj. Vremenom je to postao najvažniji izvor snabdevanja.
Naoružanje je proizvodila i sama AK, ali u malim količinama. Proizvodili su se automati, pištolji, eksploziv, mine i ručne bombe.
Zadnji izvor snabdevanja bile su savezničke vazdušne pošiljke. Ovim putem je dostavljano retko, ali veoma korisno oružje, poput plastičnih eksploziva i teških bacača. Tokom rata u 485 letova u cilju snabdevanja, Domovinskoj armiji je dostavljeno 600 tona opreme.
Uprkos svim naporima AK je bila veoma loše naoružana. 1944. godina, na vrhuncu brojnosti, od 400.000 vojnika svega 32000 je bilo naoružano. 1. avgusta 1944, na početku Varšavskog ustanka, samo je oko 5000 ljudi bilo naoružano.
Iako su i Poljaci i Litvanci iamli zajedničke neprijatelje - Nemačku i SSSR - nisu saraživali zbog predratnog spora oko Vilne (danas Vilnjus). Rat između Litvanaca i Poljaka podsticali su Nemci, tako da sukob kulminira 1944, u pokoljima litvanskih i poljskih civila.
I Ukrajinci i Poljaci imali su zajedničke neprijatelje, međutim, i ovde se isprečio teritorijalni spor oko grada Lavova i Volinije, koji je doveo do rata između AK i glavne ukrajinske paravojne formacije - Organizacije ukrajinskih nacionalista. Sukob je kulminirao u februaru 1943. godine, kada Ukrajinci ubijaju preko 40000 Poljaka u Voliniji. Poljaci, u znak odmazde, ubijaju više hiljada ukrajinskih civila (po ukrajinskim izvorima, oko 20000). AK formira u januaru 1944. godine 27. pešadijsku diviziju, radi zaštite poljskog civilnog stanovništva od Ukrajinaca.
Mnogi naučnici smatraju Domovinsku armiju najvećim pokretom otpora u okupiranoj Evropi. To je diskutabilno, ali je činjenica da je Armija Krajova nanela velike gubitke nemačkim snagama na Istočnom frontu, doprinevši tako pobedi Antifašističke koalicije.
- Rafal E. Stolarski, "The Production of Arms and Explosive Materials by the Polish Home Army in the Years 1939–1945."
- Marek Ney-Krwawicz, "The Polish Underground State and The Home Army (1939-45)"
- Miloslav Samardžić, „Draža i opšta istorija četničkog pokreta“
- Andrzej Suchcitz, "The Home Army Intelligence Service"
- C. Chlebowski, "Wachlarz: monografia wydzielonej organizacji dywersyjnej Armii Krajowej: wrzesień 1941 – marzec 1943"
