Dionisov teatar
Dionisov teatar, kako se danas naziva, jeste drevno pozorište u Atini, koje se nalazilo u blizini svetilišta Dionisa Eleuterija ("Oslobodioca"). Ovo pozorište na otvorenom jedno je od najstarijih pozorišta sačuvanih iz antičkog doba u Atini. U njemu su održavane svetkovine u čast boga Dionisa. Drevna grčka pozorišta često su bila građevine velikih dimenzija, pa ipak se ― pod uslovom dobre posećenosti i idealnih vremenskih uslova ― može govoriti o gotovo savršenoj akustici u tim teatrima. Poznato je da je Dionisov teatar u Atini mogao primiti do 17.000 gledalaca, a u teatru u Epidauru i danas se može smestiti njih 14.000.[1] Dionisov teatar ponekad se meša s kasnije sagrađenim, ali bolje očuvanim Odeonom Heroda Atičanina, koji se nalazio u blizini pozorišta, na jugoistočnom obronku Akropolja. Ostaci koji se danas vide potiču od Dionisovog teatra podignutog u 4. veku pne., ali se na tom mestu pre njega nalazio stariji teatar ― velikim delom sagrađen od drveta ― u kojem su, u sklopu Velikih Dionisija, svoje komade prikazali neki od najistaknutijih grčkih tragičara (Eshil, Sofokle i Euripid) i komediografa (Aristofan i Menandar). Dramske predstave zapravo su bila nadmetanja, u kojima su horezi (tj. oni koji su opremili pozorišni hor) dobijali pravo da svoju pobedu označe podizanjem pobedničkog tronošca; ti su tronošci postavljani ulicom koja je išla duž istočnog i južnog akropoljskog obronka, pa je zato koja je zato nazvana Ulicom tronožaca (Τρίποδες).[2][3][4]
Lokalitet Dionisovog teatra, na južnom obronku atinskog Akropolja, poznat je od 18. veka. Grčko arheološko društvo na tom je mestu počelo iskopavanja 1833. godine i nastavilo ih tokom velikog dela 20. veka. Najstariji nalazi u vezi s kultom Dionisa Eleuterija datiraju se u 6. vek pne., odnosno u doba vladavine Pizistrata i njegovih naslednika, Pizistratida. Sam teatar nije bio podignut pre 5. veka pne., no dokazi za postojanje tog petovekovnog teatra svode se na neliko kamenih blokova, koji su kasnije ponovo iskorišćeni za gradnju novog Dionisovog teatra u 4. veku pne.[5] U 6. veku pne. dramske predstave vezane za Dionisijski festival verovatno su održavane na atinskoj agori, pri čemu su gledaoci sedeli na drvenim tribinama (ἴκρια / íkria) podignutim oko ravne kružne površine, nazvane orchestra (ὀρχήστρα), sve dok se početkom 5. veka pne. drvene tribine nisu srušile, što je zabeleženo i u antičkim izvorima.[6] Nakon toga dramska i muzička nadmetanja preseljena su kod svetilišta Dionisa Eleuterija na obroncima Akropolja.
Najstariji teatar verovatno je bila vrlo jednostavna građevina, koja se sastojala iz jedne ravne orkestre i nekoliko redova drvenih tribina poređanih na planini brda. Genaralno se smatra da je najstarija orkestra bila kružnog oblika (ili bar polukružnog) i prečnika od oko 27 metara, no njen prvobitni oblik i veličina i dalje su predmet rasprave.[7][5] Iza orkestre podignuta je, kako se čini, drvena skena (σκήνη), koja je služila za kulise, a možda je imala i ulogu u poboljšanju akustike.[8] U takvoj, dosta skromnoj građevini veliki atički tragičari 5. veka pne. prikazali su svoja dela. Do kraja 5. veka pne. neki delovi drvene konstrukcije teatra zamenjeni su kamenim,[9][10] uključujući i drvena sedišta.[11]
Dionisov teatar, kako se do danas sačuvao, velikim delom potiče iz perioda atinskog državnika Likurga (oko 390–325/4. pne.), koji je ― kao nadzornik atinskih finansija i građevinske delatnosti ― organizovao obnovu, zapravo ponovnu izgrdanju teatra u monumentalnom obliku.[12] Dionisov teatar iz 4. veka pne. imao je stalnu pozornicu koja se prostirala ispred okrekstre, u kojoj su glumili glumci i hor, te trostepeni prostor za sedenje (θέατρον / theatron) koji se uzdizao uz kosinu obronka. Iza glumaca nalazila se skena, odnosno drvene kulise, na kojima je bio naslikan neki dvorac ili pejzaž, zavisno od mesta održavanja drame.[13] Najranija sačuvana kamena skena možda je upravo ona u Dionisovom pozorištu.[14]
Na orkestru su vodila dva bočna prilaza ("paroda" ili "eksoda"), kao i jedan koji je išao od skene. U suprotnom pravcu, orkestra se granala u tribine za auditorij, u polukružnom obliku, pri čemu je raspored sedišta pratio prirodnu kosinu zemlje, tako da su gledaoci, osim onih u prvom redu, predstavu gledali s visine. Negde na rubu orkestre ili, prema drugima, na vrhu skene, nalazio se theologeion, tj. uzdignuta platforma, koja se obično koristila za pojavu božanstva u tragediji. Tu je bila i machina (μηχανή), neka vrsta krana pomoću kojega se glumac podizao iznad zemlje i glumio da leti, kao i ekiklema (εκκύκλημα), platforma s točkovima za specijalne efekte.[15]
U helenističkom razdoblju dorađivana je poozornica, a dodato je i 67 mermernih sedišta oko orkestre, na kojima su bila urezana imena dostojnika kojima su bila namenjena. Mermerna sedišta koja se danas mogu videti imaju oblik stolica koje su poznate kao klizmi (κλισμός) i pretpostavlja se da se radi o rimskim kopijama ranijih verzija.[16][17] Na sredini tog reda nalazio se veliki mermerni presto, veći od ostalih, rezervisan za sveštenika Dionisa Eleuterija.
U rimsko doba Dionisov teatar bio je modernizovan, premda je stari oblik uglavnom zadržan. Najznačajnije izmene dogodile su se u vreme cara Nerona, kad je fasada skene bila ukrašena reljefima, a okestra je bila smanjena.[11] Izgrađena je nova pozornica, posvećena Dionisu i Neronu. Do tog vremena pod orkestre bio je popločan mermernim kockama, a oko orkestre izgrađena su nova počasna sedišta. Među poznim izmenama, koje je u 3. veku nove ere organizovao arhont Fedar, bila je i ugradnja ranijih reljefa iz Hadrijanovog doba u pročelje skene.[5][18] Restaurirani i redizajnirani ostaci rimske verzije pozornice stoje i danas.
Ovaj je teatar bio posvećen Dionisu, bogu vina i zaštitniku dramske umetnosti. U njemu su se održavale Gradske Dionisije. Među onima koji su se ovde nadmetali svojim dramama bili su Eshil, Sofokle, Euripid, Aristofan i Menandar. Za pronalazak tragedije smatraju se zaslužnim upravo Atinjani i njihovi festivali, koji su se održavali u različita godišnja doba. Sastavni deo tih festivala bila su dramska nadmetanja između dramatičara, koja su ― u slučaju tragedije ― podrazumevala produkciju po tri tragedije i jedne satirske igre od istog pesnika. U početku je tematika te četiri drame bila povezana, pa su tako tri tragedije činile trilogiju, kao što je slučaj s Eshilovom Orestijom. Ova čuvena trilogija ― koju čine Agamemnon, Hoefore i Eumenide ― pobedila je na dramskom nadmetanju održanom 458. pne. u Dionisovom teatru.
Do vremena prikazivanja Orestije dramatičari su za produkcije svojih predstava na raspolaganju imali, ne samo trećeg glumca, nego i skenu, a verovatno i platformu na točkovima za specijalne efekte (ekiklemu) te spravu za podizanje (mahinu). Krajem 4. veka pne. glumci su nosili vrlo upečatljive teatarske maske, koje su smatrane vrlo važnim za identifikaciju dramskog lika, s obzirom na to da se publika sastojala od više hiljada gledalaca.[19] Pretpostavlja se da su ranije tragičke maske, npr. one koje su korišćene u Eshilovim komadima, bile skromnije po veličini i likovnom izražaju.[19]
U Dionisovom teatru ponekad se sastajala atinska narodna skupština, nakon što se zaključilo da Pniks više nije pogodan za to. U rimsko doba svete izvedbe koje su ranije održavane u teatru zamenjene su raznim vrstama "grube rimske zabave", inače obično rezervisanim za amfiteatre, a do vizantijskog razdoblja uništen je ceo kompleks u slopu koga je bio i Dionisov teatar.[20][21]
- ↑ Henry C. Montgomery, "Amplification and High Fidelity in the Greek Theater". The Classical Journal. Vol. 54, No. 6. (March 1959), str. 242–245.[mrtav link]
- ↑ Pausanija, Opis Helade, I, 20, 1.
- ↑ Aleksandrina Cermanović-Kuzmanović u: Pausanija, Opis Helade, prev. Ljiljana Vulićević, Matica srpska, 1994, komentar pod 1. uz I, 20, str. 453.
- ↑ Gates 2011: str. 263–264
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Travlos 1971: str. 537
- ↑ Suda, s.v. Πρατίνας[mrtav link] (ἐπιδεικνυμένου δὲ τούτου συνέβη τὰ ἰκρία, ἐφ' ὧν ἑστήκεσαν οἱ θεαταί, πεσεῖν, καὶ ἐκ τούτου θέατρον ᾠκοδομήθη Ἀθηναίοις = kad je ovaj [tj. Pratina] prikazivao jednu svoju dramu, dogodilo se da su se strušile tribine, na kojima su gledaoci stajali, i zbog toga je za Atinjane sagrađeno pozorište).
- ↑ Bieber 1961: str. 54–55, 63
- ↑ Dinsmoor 1950: str. 208
- ↑ Dinsmoor 1950: str. 208–209
- ↑ Gavela 1991: str. 217
- ↑ 11,0 11,1 Aleksandrina Cermanović-Kuzmanović u: Pausanija, Opis Helade, prev. Ljiljana Vulićević, Matica srpska, 1994, komentar pod 3. uz I, 20, str. 454.
- ↑ Gavela 1991: str. 216–217
- ↑ Smatra se da u najstarije doba skena nije postojala, ali da je u Eshilovo doba već bila u upotrebi. Kod izvođenja nekih drama skena je namerno bila uklonjena.
- ↑ Bieber 1961: str. 67
- ↑ No o prisustvu ekikleme, njenom obliku i funkciji još uvek se raspravlja; v. Vincenzo Di Benedetto ed Enrico Medda, La tragedia sulla scena, Einaudi, 2002. ISBN 978-88-06-16379-2.
- ↑ Bieber 1961: str. 70–71
- ↑ Dinsmoor 1950: str. 37, fig. 197
- ↑ Bieber 1961: str. 214–215, fig. 53–55
- ↑ 19,0 19,1 Brooke 2003: str. 78
- ↑ Bieber 1961: str. 216
- ↑ Travlos 1971: str. 538
- Bieber, Margarete (1961). The History of the Greek and Roman Theatre. Princeton, NJ: Princeton University Press.
- Brooke, Iris (2003). Costume in Greek Classic Drama. Mineola, NY: Dover Publications, Inc..
- Dinsmoor, William Bell (1950). Architecture of Ancient Greece. London and Sydney: B. T. Batsford.
- Gates, Charles (2011). Ancient Cities. New York: Routledge.
- Gavela, Branko (1991). Istorija umetnosti antičke Grčke. Beograd: Naučna knjiga.
- Travlos, John (1971). Pictorial Dictionary of Ancient Athens. London: Thames and Hudson.
