Filozofija historije
Filozofija istorije je filozofska studija ljudske istorije i pokušaja njenog bilježenja i interpretacije. Istorija u većini modernih evropskih jezika ima dva primarna značenja. Prvo se odnosi na vremenski ograničenu progresiju istorijskih dešavanja, dilatiranu na skalu cjelokupnog čovječanstva. Drugo se odnosi na istoriju kao disciplinu ili metodološko i sistematsko istraživanje istorije, putem koje se stiče saznanje o prošlosti čovječanstva. Ta dva značenja, takođe imaju svoje posljedice u značenju filozofije istorije, odnosno veoma je bitno koja vrsta značenja istorije je uzeta kao osnova, ili bila predmet studije u filozofiji.
Filozofija istorije se, polazeći od prvog značenja, kvalifikuje kao supstantnivna (ili spekulativna), čime se postavlja u okvire metafizike. Polazeći od drugog značenja, kvalifikuje se kao kritička (ili analitička), čime se može postaviti u okvire epistemologije, odnosno teorije saznanja.
Vjerovanje da je moguće razotkriti u razvoju ljudske istorije, neku opštu šemu, neku vrstu sveobuhvatnog i jedinstvenog dizajna, potiče iz dalekih vremena u prošlosti i nalazi svoj izraz u različitim oblicima i na različitim mjestima. Razlozi za njen opstanak i vitalnost su brojni, ali postoje dva opšta i osnovna. Prvi se odnosi na pretpostvaku da, ako se ideja o sveobuhvatnom i jednistvenom dizajnu napusti, mora se prihvatiti pogled po kom se istorijski procesi sastoje od arbitranih dešavanja i arbitrarnog razvoja kretanja, kao neka vrsta nagomilavanja slučajnih istorijskih incidenata i epizoda. Drugi se odnosi da, ako se ne prihvati da je ljudska istorija u cjelini jasno čitljiva, na određeni način se implicira skepticizam prema vrijednosti ljudskog života i egzistencije, koja čini stožer ponosa ljudske prirode.
Spekuacije o značenju istorije u prvom momentu dolaze uglavnom iz teologije. Vjerovanje da je u istoriji moguće trasirati linearni razvoj u kojem je moguće identifikovati neku vrstu božanske mudrosti, prije nego teorija o cikličnom kretanju, koja je implicitna učenjima iz Antičke Grčke i Antičkog Rima, postaju osnova za studije istorije. Danas u Evropi i uopšte na Zapadu, mnogi savremeni filozofi smatraju da je supstantivna filozofija istorije nastala upravo u prvoj epohi hrišćanstva. Sveti Avgustin u svom djelu ”Božiji grad”, se pita: ”Zašto je Rimsko carstvo napredovalo budući da je bilo pagansko i zašto je propalo kada je postalo hrišćansko?”. Kasnije u istom djelu, tvrdi da Božija nagrada, ali i kazna, stižu ne samo pojedince, nego cijele narode i nacije, odakle se može naslutiti da je smatrao, da je Rimsko carstvo zasluženo kažnjeno propašću. Razvoj događaja u istoriji se po njemu, sastoji od racionalnog plana koji je moralno i teološki jasno čitljiv. Kao vjernik Sveti Avgustin je potpuno uvjeren u postojanje takvog plana, čak i kada takav plan nije očigledan.
U eri moderne filozofije, Viko i Herder su takođe išli u potragu za nekom vrstom čitkosti. Takođe su vjerovali u jedan pravac i namjenu istorije na duže staze, koja se ponekad opire ili drugi put, služi namjerama pojedinaca. Hegel tvrdi, da se u istoriji može razdvojiti proces njenog gradualnog razvoja od ljudskih sloboda, čak i u slučajevima, kada je u tom procesu bila primjenjivana tiranija, robovlasništvo i patnja. Karl Marks, je takođe vjerovao da poznaje zakone razvoja istorije, ali u njegovom slučaju to su ekonomski zakoni, preko kojih razvija svoju teoriju razvoja istorije i istorijskih dešavanja. Iako su i u 20. vijeku postojale slične potrage jedinstvenog značenja i smisla cjelokupne istorije čovječanstva, gdje se ističu Arnold Tojnbi i Osvald Spengler, takav pokušaj, nailazi na osudu i protivargumente pozitivista i sljedbenika Kantove filozofije, kao jedna vrsta neodgovorne metafizičke spekulacije. Takva osuda nailazi kasnije na snažnu podršku neopozitivista u drugoj polovini 20. vijeka, kao i nekih njihovih nasljednika, pripadnika analitičke tradicije. Na neki način, naročito kod pozitivista, radi se o ironičnom stavu, pošto eksplicitno Ogist Komt i implicitno analitičari, pretpostavljaju jednu vrstu vjerovanja u stanje progresivnog rasvijetljenja naše istorije, koje se, po njima, kruniše modernom erom i dostignućima u nauci.
Hegelova filozofija istorije je vjerovatno najdetaljnije razvijena spekulativna i uopšte filozofska teorija istorije, u kojoj se pokušava razotkriti njeno značenje i pravac kretanja. Hegel vidi istoriju kao jedan specifičan i čitljiv proces dostizanja i postizanja ljudskih sloboda. Pitanje na koje takođe pokušava naći odgovor tiče se konačnosti čovječanstva, konačnosti u kojoj će, po njemu, Duh (Geistes, u nekim jezicima nekada se prevodi kao „um“, drugi put „duh“; u srpskom uobičajen prevod je „duh“) naći mjesto u svijetu. Nalazi vezu između objektivne istorije i subjektivnog razvoja individualne, intimne svijesti („Duha“), teza koja čini centralnu okosnicu njegove Fenomenologije duha (Phänomenologie des Geistes, 1807. godine). Smatra da je centralni zadatak filozofije, razumjevanje njenog mjesta u razvoju istorije. Tvrdi da je ”istorija proces preko kojeg Duh razotkriva samoga sebe i smisao svog bivstvovanja”.
Kritička filozofija istorije, ili bolje rečeno, epistemologija istorije, ima korjene s krajem 19. vijeka, uslovljena i tada i kasnije paradigmama društvenih nauka. Oni koji se nalaze u tradiciji pozitivizma, neopozitivizma i postpozitivizma, u skladu sa idejom jedinstva svih nauka vjeruju, da se saznanje o prošlosti sastoji od objašnjenja uzroka i da su sva takva objašnjenja, na kraju krajeva, predmet studije u različitim naukama. Po tome, objašnjenja istorijskih dešavanja dolaze od zakona, koji mogu biti sociološke, psihološke, pa čak idući u krajnost, i biološke i fizičke prirode. Suprotno takvoj vrsti redukcionizma, sljedbenici Kanta tvrde da, istorija kao i druge humanističke discipline (Geisteswissenschaften), slijedi svoje vlastite zakone, koje nije moguće redukovati, ili ograničiti. Po njima, istorija se bavi događajima i njihovim partikularnim razvojem, koji se ne smatraju instancama opštih zakona i njen krajnji cilj je njihovo shvatanje, prije nego objašnjenje. Filozofi kao Karl G. Hempel i Morton Vajt su detaljno razradili svoju teoriju kauzalnog objašnjenja istorije, dok Kolingvud i Vilijem Drej opisuju shvatanje istorijskih kretanja, kao jednu specifičnu vrstu učenja na dešavanjima iz prošlosti, ili kao jednu vrstu razotkrivanja njihovog smisla, prije nego njihovih uzroka. Poređenja istorije sa prirodnim naukama, i debata između redukcionista i antiredukcionista su imala kao posljedicu postavljanje sljedećih pitanja:
- Može i treba li uopšte, istorija biti objektivna bez vrednovanja, kako se pretpostavlja treba da izgleda svaka nauka?
- Kakvo je značenje činjenice da istoričari ne percipiraju sadašnje događaje koji ih interesuju, iz razloga što se uvijek nalaze zaokupirani studijama naše prošlosti?
- Da li su istoričari ograničeni na svoju tačku gledišta i njihovim trenutnim mjestom u istoriji, na nepoznat način u drugim naukama?
Neki pozitivisti su bliski ideji izdvajanje istorije iz nauke, i njeno premještanje u književnost, navodeći kao razlog nesposobnost istorije u postizanju objektivnosti i istinskih objašnjenja. Antipozitivisti su suprotnog mišljenja i tvrde da je istorija legitimni, kognitivni dio našeg saznanja o prošlosti.
U neredukcionističkoj tradiciji i kao odgovor na sve učestaliji narativni karakter istorije, filozofi te tradicije podvlače: shvatiti uopšte dešavanja, posebno ona iz prošlosti, podrazumjeva pokušati ispričati koerentnu istoriju o njima. Istorija, po V. B. Galiju, je jedna vrsta književnog pripovjedačkog žanra, ili jednostavno pripovjetka.
Krose i Kolingvud, u njihovim kritikama ranijih teoretičara, iznose svoje teorije o onome što oni smatraju čestim, rekurentnim i suštinski pogrešnim shvatanjem metoda i predmeta istorije: „centralna okosnica tih teorija tiče se pretpostavke da istorijska dešavanja ne mogu biti shvaćena i objašnjena u kontekstu univerzalnih zakona, koji su suština naučnih interpretacija u prirodnim naukama.“ Ta pretpostavka je, po njima suštinska greška. Kolingvud tvrdi, da je vrijeme da se istorija izdvoji od stanja potčinjenosti prirodnim naukama. Slijedeći taj stav, pokušava da razvije koncept shvatanja istorije, po kojem istoričar objašnjava istorijska dešavanja kao izraz razmišljanja o prošlosti preko samosvijesti, smatrajući da istoričar treba da koristi maštu svoga uma za njihovu rekonstrukciju, prije nego pokušati prikazati događaje kao jedinke opšte regularnosti, odnosno preko indukcije.
Suštinsko pitanje koje se tiče statusa istorijskih istraživanja otvara novi okvir filozofske diskusije. Pitanje glasi: „Kada i na koji način, kao i u kom smislu, se može reći da je istorija objektivna disciplina?“ Neki moderni filozofi naginju prema pogledu, da cijeli problem oko objektivnosti istorije ne može biti pomjeren sa mrtve tačke. Legitimna pitanja oko objektivnosti, po njima, su na mjestu samo kada se razmatra određeno istorijsko djelo ili studija, jer u tom slučaju postoje prihvaćeni standardi, a koji se sastoje od analize istorijske dokumentacije, njene tačnosti i istinitosti, preko čega je moguće riješiti problem. Za druge, nasuprot tome, stvari nisu tako jasne i smatraju da postoje očigledne razlike u metodologiji istraživanja u poređenju sa različitim prirodnim naukama, (biologijom, hemijom, itd). Kao kontrast istraživanjima u prirodnim naukama, istraživački proces istoričara, uključujući način na koji interpretiraju istorijske podatke, kao i principe argumentacije koje koriste, izgleda subjektivno, ograničen kulturnim nasljeđem i uslovljeni kulturološkom i ideološkom opredjeljenošću istoričara, te stoga izvan okvira forme reputabilnog naučnog saznanja.
Tema u vezi, koja je čest predmet ispitivanja istorijskih radova i studija, je učestala prisutnost vrednovanja, naročito moralna vrednovanja istorijskih dešavanja.
- Vranicki, Predrag (2001.), Filozofija historije, knjiga I. i II. Zg, Golden marketing