Møre og Romsdal

I det meste av fylket er berggrunnen gneisbergartar av grunnfjellsalder, men sterkt påverka i kaledonsk tid, sjå Den kaledonske orogenese. På Sunnmøre finst det lommer med olivin (dunitt) og serpentin, dessutan eklogitt. Dette er djupbergartar som er trengde gjennom eller blottlagt ved erodering av gneisdokkene.

I indre delar av Nordmøre, til dømes i delar av Sunndalsfjella og Trollheimen og i eit belte austover frå Stangvikfjorden gjennom Surnadal til fylkesgrensa, opptrer sterkt omdanna kambrosilurbergartar, ein går ut frå det store trønderske området med berggrunn av kaledonsk opphav. På Smøla finn ein diorittbergarter, gabbro og omdanna kambrosilurbergartar.

I Raudsand på vestsida av Tingvollfjorden i Romsdal var det drift på jernmalmførekomstar fram til 1982 i Rødsand Gruber, og i Vanylven er det drift på ein olivinførekomst som er blant dei største i Europa. Begge førekomstane ligg i det prekambriske gneisområdet.

Berggrunnen i fylket vart under den kaledonske fjellkjedefaldinga pressa saman ved trykk frå nordvest, slik at det vart danna strøkretningar sørvest–nordaust. Samtidig vart det danna sprekkar på tvers av lengderetninga. Erosjonskreftene har, først og fremst i tertiær etter at den skandinaviske landsblokka vart heva, grave i desse strøk- og brotlinjene, og det vart på den måten danna eit forgreina system av djupe dalar og fjordar mellom høge og bratte fjellparti, og med ei rekkje store og små øyar utanfor.

I alle dei tre hovudområda av fylket når fjella over 1900 meter over havet: Puttegga på Sunnmøre (1999 meter over havet), Karitind (1982 meter over havet) på grensa mellom Sunnmøre og Romsdal og Storskrymten (1985 meter over havet) på Nordmøre, på fylkesgrensa mot Trøndelag og Innlandet. I Romsdal er Kleneggen (1964 meter over havet) høgast.

Mest kjent av fjellområda i Møre og Romsdal er Trollheimen på grensa mellom Nordmøre og Trøndelag, Romsdalsfjella med mellom anna Trolltindane i nedre del av Romsdal, Sunnmørsalpane på begge sider av Hjørundfjorden og Tafjordfjella frå botnen av Tafjorden og sørvestover mot Reinheimen nasjonalpark.

Rundt 55 prosent av fylkesarealet ligg over den klimatiske skoggrensa, som stig frå cirka 200 meter over havet i dei ytre bygdene til cirka 600 meter i dei indre. Flatare område finst nedst i dalbotnen i dei mange korte dalane, i Sunndalen og Romsdalen, som har flate strekningar langt innover, og i den breiare Surnadalen. Større samanhengande lågland blir danna av strandflata i dei ytre delane mot kysten. Mykje av det er myrlendt, som ut mot kysten langs Hustadvika, på øya Gossa i Aukra og på Smøla. Av fylkesarealet er 4,3 prosent dyrka jord, 30,8 prosent skog, 3,8 prosent myr og 0,6 prosent varig snø og is.

Møre og Romsdals busetjingshistorie går tilbake til dei første steinalderbusetjingane i Noreg. Fosnakulturen har namnet sitt frå Kristiansund, der dei første funna frå eldre steinalder vart gjorde i 1909. Sidan har det blitt gjort ei rekkje funn, dei aller fleste i ytre strøk.

I 1801 hadde Møre og Romsdal 57 300 innbyggjarar, 6,5 prosent av den samla befolkninga i landet. Sidan har fylkets del av folkemengda i landet – med unntak av perioden 1845–1875 – vist nedgang. Andelen var 6,4 prosent i 1875 og 6,1 prosent i 1900. Bak nedgangen i denne perioden ligg flyttinga til dei større byområda her i landet, men framfor alt utflyttinga til Amerika. Nedgangen i fylkets del av befolkninga i landet heldt fram under det økonomiske tilbakeslaget i mellomkrigstida, men vart deretter følgd av ein lang periode med ein relativt sett stabil del av befolkninga i landet. Fylket hadde 5,9 prosent av befolkninga i landet i 1950 og 5,8 prosent i 1970. Sidan har andelen gått tilbake. Han var gått ned til 5,4 prosent i 2001 og 5,1 prosent i 2015, og i 2020 var andelen berre 4,9 prosent (med ny fylkesinndeling).

Sjølv om Møre og Romsdals befolkningsandel stort sett har vore i nedgang, har folketalet i absolutte tal heile tida auka. I dei 200 åra frå 1801 til 2001 auka folketalet i fylket med 226 prosent, gjennomsnittleg 0,7 prosent årleg, og i tiårsperioden 2010–2020 med gjennomsnittleg 0,6 prosent årleg, mot 1,0 prosent i heile landet.

Etter andre verdskrigen har Sunnmøre og Romsdal hatt sterkast befolkningsvekst og dermed aukande andel av folketalet i fylket. Sidan slutten av 1970-åra har dette gitt Sunnmøre over halvparten av befolkninga i fylket, og i 2020 var Sunnmøres andel auka til 55,9 prosent mot 23,7 prosent i Romsdal og 20,4 prosent på Nordmøre (etter den nye kommuneinndelinga).

Eit anna aspekt ved befolkningsutviklinga i Møre og Romsdal er at ho stort sett går føre seg i og omkring dei største byane/tettstadene.

Det sterkt oppskorne landskapet med fjordar og sund og mange øyar har gjort samferdselen i Møre og Romsdal vanskeleg. Fylket har likevel eit relativt tett vegnett, særleg i ytre strøk, og har i alt 3559 kilometer europa-, riks- og fylkesvegar (2019). Dette utgjer 6,1 prosent av det samla nettet i landet av slike vegar. Vegane blir samanbundne av eit utstrekt ferjenett. Dei siste tiåra er det satsa sterkt på store bru- og tunnelprosjekt for å redusere behovet for ferjer.

På Sunnmøre blir sambandet merka mellom Ålesund og dei folkerike øyane utanfor med mellom anna Ålesund lufthamn på Vigra (Vigrasambandet) og Eiksundsambandet som knyter Hareidlandet, Gurskøya og øyane i Herøy til fastlandet. Kvivsvegen mellom Volda og Hornindal har eliminert ei ferjestrekning på E39. På Nordmøre blir fastlandssambandet merka Krifast til Kristiansund.

Frå Ålesund går E136 via Åndalsnes til Dombås på E6, og frå Molde fører fylkesveg 62/riksveg 70 via Sunndalsøra til Oppdal på E6. Kristiansund har også samband via Sunndalsøra til Oppdal (riksveg 70), likeins via ferje over Halsafjorden til Trondheim (riksveg 70/E39). E39 bind fylket saman frå sørvest til nordaust og gir i tillegg til samband med Trondheim også tilknyting sørover til dei fleste av dei større tettstadene langs vestlandskysten. Åndalsnes er knytt til jernbanenettet gjennom Raumabanen til Dombås. Dette er den einaste jernbanestrekninga i fylket.

Dei tre store byane har flyplass: Ålesund lufthamn Vigra, Molde lufthamn Årø og Kristiansund lufthamn Kvernberget. I tillegg kjem småflyplassen Ørsta-Volda lufthamn, Hovden, som ligg mellom dei to tettstadene.

Hurtigruten Bergen–Kirkenes anløper dei same tre byane, og dessutan Torvik på Leinøya i Herøy. Elles har Møre og Romsdal fleire lokale hurtigbåtruter, dei aller fleste med utgangspunkt i dei tre største byane i fylket.

Molde er sete for statsforvaltaren og fylkeskommuneadministrasjonen. Møre og Romsdal består av 26 kommunar: 13 på Sunnmøre, 5 i Romsdal og 8 på Nordmøre.

Fylket svarer til Møre bispedømme, oppretta i 1983, som består av seks prosti: Ytre Nordmøre, Indre Nordmøre, Molde Domprosti, Indre Romsdal, Nordre Sunnmøre og Søre Sunnmøre som i alt har 97 sokn.

Fylket omfattar dei fire tingrettsdistrikta: Nordmøre, Romsdal, Sunnmøre og Søre Sunnmøre og eitt politidistrikt, Møre og Romsdal, som omfattar alle kommunane i fylket.

Politidistriktet består av 18 politistasjonsdistrikt og dessutan namsfuten og Ålesund (sjå namsmakt).

Det er 24 fylkeskommunale vidaregåande skular i Møre og Romsdal, inkludert to fagskular, og tre private vidaregåande skular. Ein av dei fylkeskommunale er den tidlegare landbruksskulen på Gjermundnes i Vestnes. Folkehøgskulane står sterkt i fylket med seks skular; tre på Sunnmøre, éin i Romsdal og to på Nordmøre. Av dei seks folkehøgskulane byggjer fire på eit kristent gunnlag. Møre og Romsdal har vidare fleire høgskular: Høgskolen i Molde, Høgskolen i Volda, NTNU Ålesund (tidlegare Høgskolen i Ålesund) og BI-Møre i Ålesund med avdeling i Kristiansund.

Det er sjukehus i Kristiansund, Molde, Ålesund og Volda. Fylket har tre distriktsmuseum: Sunnmøre Museum i Ålesund, Romsdalsmuseet i Molde og Nordmøre Museum for Nordmøre. Dessutan er det fleire bygdemuseum, mellom anna Brudavolltunet i Ørsta, Volda Bygdetun og Garverimuseet, Tingvoll bygdemuseum og Smøla museum, og vidare Ivar Aasentunet på grensa mellom Ørsta og Volda.

Dagsavisene i fylket er Tidens Krav i Kristiansund, Romsdals Budstikke i Molde og Sunnmørsposten i Ålesund. I tillegg har fylket heile 16 lokalaviser som kjem ut 1–3 gonger per veke. Tolv av desse blir gitt ut på Sunnmøre, i høvesvis Ørsta, Volda, Sjøholt, Langevåg, Brattvåg, Ulsteinvik, Fosnavåg, Valldal, Stranda, Sykkylven, Vanylven og Valderøya. To kjem ut i Romsdal, høvesvis i Åndalsnes og Vestnes, og to i høvesvis Sunndal og Smøla på Nordmøre. NRK Møre og Romsdal har distriktskontor i Ålesund og lokalkontor i Molde og Kristiansund.

Møre og Romsdal er eit sentralt fylke når det gjeld utforskinga av norsk kystbusetnad i steinalderen. Fosna, det eldre namnet på Kristiansund, har gitt namn til den såkalla Fosnakulturen, som strekte seg hovudsakleg frå Rogaland til Nordland. På buplassane, som er daterte til mellom 6000 og 8000 fvt., er det berre bevart reiskapar av stein og avfall etter reiskapsproduksjon. Flint var det viktigaste råstoffet.

Sagaene skildrar fleire stormenn frå fylket i vikingtida. Ifølgje Snorre Sturlason sette Harald Hårfagre Ragnvald Mørejarl til å styre både Sunnmøre, Nordmøre og Romsdal. Son hans, Gange-Rolv, er i tradisjonen blitt oppfatta som same person som Rollo, som var hertug av Normandie. Begge skal ha vore frå Giske, som alt i folkevandringstida var eit maktsentrum i distriktet. Giskeætta var ei leiande stormannsætt i Noreg på 1100- og 1200-talet. Mot slutten av 900-talet stod slaget ved Hjørungavåg, der ein stor dansk hær skal ha blitt slått attende.

Tømmereksporten frå fylket var omfattande på 1600-talet. Frå slutten av 1700-talet vaks Ålesund, Molde og Kristiansund fram som byar og senter for kvar sine futedøme. Kristiansund bygde seg opp på klippfiskeksport, med stor tilførsel av saltfisk frå Lofoten, medan Ålesund blei senter for den ekspanderande fiskerinæringa på Sunnmøre. Frå slutten av 1800-talet auka det på med havfiske på Storegga, og fiskarane i fylket tok tidleg i bruk ny fangst- og fartøyteknologi. I 1904 brann storparten av Ålesund. Denne bybrannen er den verste brannen i Noreg nokon gong, rekna etter talet på nedbrende hus.

På Søre Sunnmøre oppstod tidleg eit ruralt intellektuelt miljø, då Sivert Aarflot i 1809 starta prenteverk på Ekset i Volda og gav ut Norsk Landboeblad. Fire år seinare blei Ivar Aasen, grunnleggjaren av nynorsken, fødd på Åsen, eit lite stykke unna. I 1861 fekk Volda lærarseminar. Utdanningstradisjonen i bygda blei seinare vidareført gjennom Høgskulen i Volda, som er den største utdanningsinstitusjonen mellom Bergen og Trondheim.

I midten av april 1940 gjekk britiske troppar i land på Åndalsnes. Planen var å ta att Trondheim frå dei tyske okkupantane gjennom ein «knipetongoperasjon». Operasjonen var mislukka, men regjeringa, kong Olav og kronprins Harald greidde å rømme frå Sør-Noreg via Romsdalen og Molde. Gullbehaldninga til Noregs Bank blei frakta same vegen (sjå gulltransporten). Tyske fly bomba Åndalsnes, Molde og Kristiansund og gjorde store skadar.

Fylket har ei rekke faste festivalar. For Sunnmøre kan nevnast Dei nynorske festspela i Ørsta og Volda, med sentrum på Ivar Aasen-tunet i Hovdebygda. Årlig spelast det fleire historiske spel av ulike slag på Sunnmøre, mellom anna Herøy-spelet Kongens ring og Arthurspelet i Sande. I Romsdal arrangerast årleg jazzfestivalen i Molde og Bjørnsonfestivalen i Molde, ein av landets aller største litteraturfestivalar. På Nordmøre kan nevnast ein årlig tovekers Kulturfest om sommaren og ei årleg operauke om vinteren, begge i Kristiansund, og det historiske spelet Fru Guri av Edøy, som spelast årleg på Smøla.

Namnet Møre kjem av norrønt mærr, i dativ og akkusativ mærir, ‘land', truleg samanheng med norrønt marr, ‘hav', det vil seie 'landet ved havet' eller 'myrlandet'. Romsdal heitte i norrøn tid Raumsdalr, som har samanheng med elvenamnet Rauma, kanskje av straumr, ‘straum'. Elvenamnet har antakeleg gitt namn til fjorden og i sin tur til dalen og området.

Fylkesvåpenet vart vedteke i 1978, og har tre vikingskip i gull sett framanfrå mot ein blå bakgrunn. Dette symboliserer skipsleia som i tidlegare tider var den viktigaste ferdselsåra i fylket.

• klima
• energi
• turisme
• språk
• geografi i Norge

• Møre og Romsdal fylkeskommune

• Døssland, Atle med flere (1990–1996): Fylkeshistorie for Møre og Romsdal, tre bind, Oslo: Samlaget.
• Larsen, Pio, red. (1977): Møre og Romsdal: Bygd og by i Norge, Oslo: Gyldendal.
• Olafsen-Holm, Jørgen (1939): Romsdals amt, Møre og Romsdal fylke, under kommunalt folkestyre.