fønikisk

Fønikisk høyrer til den nordvestlege greina av semittisk, som er ei grein av den afroasiatiske språkfamilien, der dei andre greinene er egyptisk (utdøydd), amazighisk (berbersk), tsjadisk, kusjittisk (kanskje fleire greiner) og omotisk (omstridd).

Fønikisk er ein dialekt av kanaaneisk, i tillegg til hebraisk og dei transjordanske dialektane moabittisk, ammonittisk og edomittisk. Skilnadene mellom desse dialektane ser ut til å ha vore små jamført med til dømes norske dialektskilnader.

Fønikisk var i bruk som skriftspråk i over 1500 år og er kjent i innskrifter frå 1200 før vår tidsrekning til år 350–400, den eldste på Sardinia.

Kring 1200 fvt. byrja folk frå Tyros og Sidon handelsverksemd over store delar av Middelhavet. Dei oppretta mange koloniar, frå Libya til Marokko og frå Sicilia og Sardinia til Spania. Tidleg på 900-talet fvt. blei dialekten i Tyros og Sidon – kalla klassisk fønikisk – prestisjespråket langs Kanaan-kysten.

Fønikisk blei skrive med det fønikiske alfabetet fram til slutten av romartida, då det latinske alfabetet overtok. Det fønikiske alfabetet hadde 22 bokstavar for konsonantar og ingen for vokalar. Skriftretninga var frå høgre mot venstre.

Tidleg på 900-talet fvt. lånte grekarane det fønikiske alfabetet og tilpassa det til gresk.

Det er blitt funne store mengder puniske innskrifter i latinsk skrift frå det romerske Tripolitānia (noverande Vest-Libya) frå tidsrommet 100–500 evt. Dei er viktige for utforskinga av fønikisk og punisk, sidan vokalane er noterte.

Som i andre kanaaneiske dialektar og i dei fleste semittiske språk er vanleg leddstilling i fønikisk verb (V) + subjekt (S) + objekt (O) – det er med andre ord eit såkalla VSO-språk. Her er eit døme:

• 𐤅𐤁𐤓𐤊𐤁𐤏𐤋𐤊𐤓𐤍𐤕𐤓𐤉𐤔𐤀𐤉𐤕𐤀𐤆𐤕𐤅𐤃𐤁𐤇𐤉𐤌𐤅𐤁𐤔𐤋𐤌𐤅𐤁𐤏𐤆𐤀𐤃𐤓𐤏𐤋𐤊𐤋𐤌𐤋𐤊
• ‹wbrk bʕl krntrjɬ ʔjt ʔztwd bħjm wbɬlm wbʕz ʔdr ʕl kl mlk›
• 'Måtte Ba'al KRNTRJS velsigne Aztwadda med eit langt liv, med helse og med makt større enn nokon konge'.

Objektmarkøren ‹ʔjt› viser at Aztwadda er objekt. Ein liknande objektmarkør finst i andre kanaaneiske dialektar (hebraisk את ʔet) og i arameisk (klassisk syrisk ܝܵܬܼ jot).

I ein substantivfrase står adjektivet etter substantivet, som i 𐤒𐤓𐤕𐤄𐤃𐤔𐤕 ‹k'rt hdɬt› k'art ḥadast 'ny by', det fønikiske namnet på Kartago.

Fønikiske substantiv blei bøygde i status (absolutt og konstrukt), numerus (singularis, dualis, pluralis) og binding/form (ubunden, bunden).

Her er nokre bøyingsformer av substantivet 𐤁𐤕 ‹bt› bēt 'hus', 'tempel':

Konstrukt blei nytta som overledd i eigedomskonstruksjonar, jamfør 𐤁𐤕𐤀𐤋𐤍𐤌 ‹bt ʔlnm› battē ʔallōnīm 'husa/templa til gudane'.

Fønikarane kom opphavleg frå 𐤐𐤕 ‹pt› Pūt, det vil seie kysten av 𐤊𐤍𐤏𐤍 ‹knʕn› 'Kanaan'. Folk som budde i Pūt, kalla seg 𐤐𐤍𐤉𐤌 ‹pnjm› pōnnīm. Dei kalla språket sitt 𐤔𐤐𐤕𐤍𐤏𐤍 ‹spt knʕn› 'Kanaans språk'. Dialekten i Pūt gjekk under namnet 𐤐𐤍𐤉𐤌 ‹pnjm› pōnnīm.

Ordet pōnnīm er opphavet til gresk Φοινίκη Phoiníkē 'Fønikia', Φοῖνiξ Phoîniks 'fønikar' og latin poenus 'punar' og pūnicus 'fønikisk', 'punisk', 'kartagisk'.

Dei viktigaste hamnebyane i Pūt var 𐤑𐤓 ‹s'r› S'ūr 'Tyros' og 𐤑𐤃 ‹s'dn› S'īdūn 'Sidon'. Den fønikiske byen Kartago heitte 𐤒𐤓𐤕𐤄𐤃𐤔𐤕 ‹k'rt hdɬt› k'art ḥadast, som bokstavleg tydde 'ny by', der 𐤒𐤓𐤕 ‹k'rt› k'art 'by' viser til Sidon.

• semittiske språk

• Johannes Friedrich og Wolfgang Röllig: Phönizisch-punische Grammatik. 3. Auflage, neu bearbeitet von Maria Giulia Amadasi Guzzo unter Mitarbeit von Werner R. Mayer. Roma 1999
• Maria Giulia Amadasi Guzzo og Gary A. Rendsburg: «Phoenician/Punic and Hebrew», i Geoffrey Khan (red.): Encyclopedia of Hebrew Language and Linguistics. Leiden 2013
• Charles R. Krahmalkov: A Phoenician-Punic Grammar. Leiden, Boston, Köln 2001