symfoni

Historisk har ordet symfoni vore brukt om svært ulik musikk, som kyrkjeverka til Giovanni Gabrieli (1557–1612) og Heinrich Schütz (1584–1672) kalla «Sacrae symphoniae» (heilage symfoniar), og Johann Sebastian Bachs (1685–1750) trestemte symfoniar for klaver. I løpet av 1600-talet blei symfoniomgrepet innskrenka til i hovudsak å bli brukt om instrumentalmusikk

Tradisjonelt har ein rekna genren vi i dag kallar symfoni har sitt viktigaste opphav i italienske operaouverturar frå byrjinga av 1700-talet, som gjerne var kalla sinfonia. Desse hadde gjerne tre satsar, med ein langsam sats mellom to hurtige. I løpet av 1720-talet byrja ein å finna verk som likna desse, men som ikkje var skrivne for bruk i operaen. Blant dei tidlegaste komponistane av symfoniar i Italia er det berre Giovanni Battista Sammartini (1700–1775) og Antonio Brioschi (ca. 1725–1775) vi har att meir enn ein handfull med symfoniar av.

Sjølv om ein tidlegare rekna symfonien for å ha sprunge direkte frå sinfoniaen, er det mykje som tydar på at det var fleire genrar som gav den tidlege symfonien eigenart. Til dømes er fanfarane ein finn i operaouverturar sjeldne i den tidlege symfonien, men ein finn i staden ofte solistiske trekk som kan ha kome inn frå orkesterkonserten, som er ei konsertform utan solistar fråskilde frå hovudensemblet; at mange av dei tidlegaste symfoniane var trestemte kan koplast til triosonaten. Koplingar til desse genrane kan òg forklare korleis genren ikkje berre blei brukt som underhaldningsmusikk men òg som kyrkjemusikk svært tidleg, sidan dei allereie var i bruk i desse funksjonane.

Symfonien spreidde seg frå Italia gjennom heile Europa. I løpet av 1700-talet blei det skrive opp mot 20 000 symfoniar i Europa. Dei tidlege symfoniane var gjerne skrivne for strykeensemble med berre tre eller fire ulike instrument, medan mange seinare verk var skrine for store orkester. Dei fleste symfoniane hadde tre eller fire satsar, men ein kan finne mange unnatak, og symfoniar med programmatiske titlar eller jamvel tilhøyrande tekster var ikkje uvanleg. Operaouverturer var framleis rekna med som symfoniar, sjølv om ein frå og med 1770-talet helst skreiv ouverturer i ein sats heller enn tre. Slik var symfonien allereie på dette punktet ikkje einskapleg, kva form gjeld.

Joseph Haydn (1732–1809) har stundom vore kalla far til symfonien, og det var han som utvikla symfoniteknikken til sitt fulle. Med 108 symfoniar frå åra 1759–1795 kartlegg symfoniane hans utviklinga av sjangeren på andre halvdel av 1700-talet. Det var med dei seine symfoniane til Haydn, som var store og utfordrande verk basert på vidarespinning på små grunnidear, at symfonien vann tittelen den høgste forma for instrumentalmusikk.

Wolfgang Amadeus Mozart (1756–1791) er mindre viktig for utviklinga av symfonien enn Haydn, men dei tre siste symfoniane hans er rekna som nokre av dei beste frå 1700-talet. Ein kan i sær merkje seg det meisterlege kontrapunktet i sistesatsen i den siste symfonien hans, Jupiter-symfonien, som peikar framover mot dei monumentale symfoniske finalane på 1800-talet.

Med Ludwig van Beethoven (1770–1827) startar eit nytt kapittel for symfonien. Medan tidlegare komponistar gjerne skreiv dusinvis med symfoniar, skreiv Beethoven berre ni. Frå og med den tredje symfonien hans (kalla Eroica, den heroiske) sprengde han normene for kva som var høveleg lengd på ein symfoni: Medan tidlegare symfoniar gjerne var 15–30 minutt lange, varar Beethovens tredje nesten ein time. Beethoven utforska eit tonespråk som var kraftigare og inderlegare enn det ein finn hjå tidlegare komponistar. I den niande symfonien utfordra han på ny normene for genren, ved å skriva ein symfoni på heile 90 minutt og ved å gjera nytte av eit kor og solistar i finalen.

Tiåra etter Beethoven representerer eit paradoks i symfonihistoria. På den eine sida var symfonien nesten universelt akta som den mest prestisjetunge forma i musikken. På den andre sida var krava ein stilte til nye symfoniar no enorme: Dei måtte no ha ein skala som likna på symfoniane til Beethoven, samstundes som ein måtte syne særpreg og distanse frå han. Kjensla av musikalsk einskap måtte òg bli teke vare på, samstundes som at lengda til verka gjorde at krava til variasjon blei større. Ein kan seie at det no var kravd at ein ny symfoni måtte vere eit meisterverk.

Forutan Beethoven fekk berre tre komponistar frå den fyrste halvdelen av 1800-talet – Franz Schubert (1797–1828), Robert Schumann (1810–1856) og Felix Mendelssohn-Bartholdy (1809–1857) – innpass i standardrepertoaret. Mellom 1850 (Schumanns tredje) og 1876 (Brahms' fyrste) fekk ingen dette. Symfonien var no hovudsakleg sett på som typisk for tysk musikk: Dei store symfonikarane på 1700- og 1800-talet var med få unntak anten tyskarar eller austerrikarar, og jamvel utanlandske komponistar som utmerkte seg i forma blei sett på som tysk-influerte.

Mangelen på nye symfoniar av høgste rang fekk mange til å spørja seg om det gjekk an å leva opp til arven etter Beethoven. Enkelte byrja difor å sjå etter alternative måtar å vidareføre symfonien på. Eit alternativ var programmusikken, der komponisten skreiv musikk som skulle illustrera fenomen utanfor musikken. Den franske komponisten Hector Belioz (1803–1869) kalla verka sine for symfoniar, men la ved tekster som skulle forklara handlinga i dei. Franz Liszt (1811–1886) skreiv symfoniske dikt, orkesterverk i ein sats, som tok utgangspunkt i eit anna kunstprodukt, som eit dikt, eit måleri eller liknande. Richard Wagner (1813–1883) erklærte på si side at bruken av song i Beethovens niande var prov for at ein berre kunne vidareutvikla symfonien gjennom musikkdramaet, ein syntese av opera og symfonisk teknikk.

Tankar som dette fekk stor oppslutnad i samtida, og i sær i land der ein ynskte å distansera seg frå den tysk-dominerte symfonien. I Tsjekkia og Russland i sær brukte mange komponistar symfoniske dikt med materiale teke frå folkemusikken til å staka ut ein alternativ kurs til den tyske symfonien.

Ingen kjende symfoniproblemet betre enn Johannes Brahms (1833–1897). Den fyrste symfonien hans brukte han 21 år på å fullføra, og med den synte han i 1876 at det var råd å skriva symfoniar i eit moderne tonespråk som kunne konkurrera med Beethoven. Med symfoniane til Brahms og Anton Bruckner (1824–1896) fekk genren ein ny gullalder i Wien. I kjølvatnet av desse skulle Antonín Dvořák (1841–1904) og Gustav Mahler (1860–1911) syna seg som fyrsteklasses symfonikarar. Trass i ei nasjonal motvilje mot tysk musikk fekk ein i Russland òg ein glimrande symfonikar i Pjotr Tsjajkovskij (1840–1893).

Beethovens niande hadde opna for at ein symfoni ikkje alltid trong berre vere spela av eit orkester, og ein finn mange døme på bruk av kor i 1800-talssymfoniar. På den andre sida har ein dei ti orgelsymfoniane til Charles-Marie Widor (1844–1937), som brukte klangkrafta i moderne orgel som ein parallell til symfoniorkesteret.

På 1900-talet blei det framleis skrive verk kalla symfoniar i stort omfang, og stilistisk blei genren stadig meir allsidig. Gjennom 1800-talet hadde symfoniorkestera gradvis blitt større, men i 1906 kom ein reaksjon med Arnold Schönbergs (1874–1951) kammersymfoni, som gjorde krav på å bli kalla ein symfoni, men som var skrive for eit mindre orkester. Dette skulle bli ein viktig tendens etter den fyrste verdskrigen.

1900-talet er prega av at dei største symfonikarane ikkje lenger var tyske. Symfonien blomstra, paradoksalt nok, i Sovjetunionen, ved Sergej Prokofjev (1891–1953) og Dmitri Sjostakovitsj (1906–1975). Verka deira står i eit ambivalent forhold til den offisielle sovjetiske kulturretninga, den sosialistiske realismen. Verka til Sjostakovitsj i sær har stundom (og ikkje utan kontrovers) vore tolka som tilslørt kritikk av Sovjetunionen og Josef Stalin (1878–1953).

I USA skreiv Charles Ives (1874–1954), Aaron Copland (1900–1990) og Samuel Barber (1910–1981), den fyrste generasjonen heilt og fullt amerikanske komponistar, symfonien i svært ulike former, medan England fekk sine fyrste store symfonikarar i Edward Elgar (1857–1934) og Ralph Vaughan Williams (1872–1958). Turangalîla-symfonien til franskmannen Olivier Messiaen (1908–1992) må bli nemnd som eitt av storverka frå hundreåret.

Symfonien er framleis ei attraktiv form for mange komponistar, både på grunn av den historiske prestisjen til genren og dei mange moglegheitene orkesteret gjev. Ein moderne symfoni kan ha eit nokså perifert forhold til dei tradisjonelle normene for genren, men vil vanlegvis ha referansar til den symfoniske tradisjonen i seg som rettferdiggjer namnet.