Sanxhaku i Shkodrës

Sanxhaku i Shkodrës
Sanxhaku i Shkodrës
Sanxhak i Perandorisë Osmane
1479–1913
	; Sanxhaku i Shkodrës në vitin 1907
Qendra	Shkodra
Historia
Historia
• Themeluar më	1479
• Hequr më	1913
Sot pjesë e	Shqipërisë dhe Malit të Zi

Sanxhaku i Shkodrës ishte një nga sanxhakët e Perandorisë Osmane, i krijuar pasi perandoria fitoi Shkodrën me rrethimin e 1478-9. Ishte pjesë e Ejaletit të Rumelisë deri më 1867, kur u bë pjesë, së bashku me sanxhakun e Shkupit , në Vilajetin e sapokrijuar të Shkodrës. Në vitin 1912 dhe në fillim të vitit 1913 u pushtua nga anëtarët e Lidhjes Ballkanike gjatë Luftës së Parë Ballkanike. Në vitin 1914 territori i Sanxhakut të Shkodrës u bë pjesë e Principatës së Shqipërisë, e krijuar në bazë të konferencës së paqes të nënshkruar gjatë Konferencës së Londrës në 1913.

Historia

Sfondi dhe formimi

Me ndërprerje të shkurtra, territori i Shqipërisë veriore, përfshirë atë që do të bëhej sanxhaku i Shkodrës, i përkiste për shumë shekuj shteteve mesjetare serbe.^[1] Regjistrimet e para osmane (1431, 1467 dhe 1485) tregojnë një prani të konsiderueshme të toponimeve sllave.

Pas rënies së Perandorisë Serbe në mesin e shekullit të 14-të, fisnikëria vendase u ngrit, si familja fisnike Balshaj.^[2] Në fund të shekullit të 14 qyteti u vu nën kontrollin e Republikës së Venedikut dhe pasi Perandoria Osmane mori Shkodrën nga Venediku, pas rrethimit të Shkodrës në 1478-9, ^[3] u bë qendra e Sanxhakut të Shkodrës.

Marrja e Zetës

Që kur u emërua në pozitën e sanxhakbeut të Shkodrës në vitin 1496, Firuz Beu kishte ndërmend ta aneksonte Zetën në Perandorinë Osmane. Đurađ Crnojević, i cili kontrollonte Principatën fqinje të Zetës, mbante korrespondencë të shpeshtë me shtetet e tjera feudale të krishtera me synimin për të krijuar një koalicion antiosman. Kur vëllai i tij, Stefani, e tradhtoi atë te osmanët në 1496,^[4] Đurađ propozoi të pranonte sundimin e Perandorisë Osmane nëse Firuz Beu pranonte ta njihte atë si guvernator në Zeta. Firuz Beu e refuzoi këtë propozim dhe e ftoi Xhuraxhin ose të vinte në Shkodër për të sqaruar aktivitetet e tij antiosmane ose të ikte nga Zeta. Kur Firuz Beu sulmoi Zetën me forca të forta në 1496 Đurađ vendosi të ikte në Venedik.^[5] Në 1497 Firuz Beu pushtoi Grbalj dhe e vuri Zetën nën kontrollin e tij ushtarak, megjithëse ishte ende pjesë e Zetës së qeverisur nga Stefan II Crnojević.^[6] Në 1499 Firuz Beu aneksoi zyrtarisht Zetën në territorin e sanxhakut të tij të Shkodrës dhe Zeta humbi statusin e saj si një shtet i pavarur.^[6]^[5]^[7] Në vitin 1514, ky territor u nda nga sanxhaku i Shkodrës dhe u krijua si sanxhak më vete, nën sundimin e Skenderbeg Crnojeviçit. Kur ai vdiq në vitin 1528, sanxhaku i Malit të Zi u riintegrua në sanxhakun e Shkodrës si një njësi administrative unike (vilajet) me një shkallë të caktuar autonomie.^[8]

Fundi i shekullit të 16-të dhe fillimi i shekullit të 17-të

Censusi i vitit 1582-1583 regjistroi "vilajetin e Malit të Zi" (vilayet-i Kara Dağ) si njësi administrative më vete brenda Sanxhakut të Shkodrës. Vilajeti përbëhej nga këto nahije dhe fshatra: Grbavci me 13 fshatra, Župa 11, Malonšići 7, Plješivci 14, Cetinje 16, Rijeka 31, Crmnica 11, Paštrovići 36 dhe Grbalj 9 fshatra; gjithsej 148 fshatra.

Marino Bizzi, Kryepeshkopi i Tivarit (Antivari), në raportin e tij të vitit 1610 thoshte se emri i sanxhakbeut të sanxhakut të Shkodrës ishte Ali Pasha.

Pashallëku i Shkodrës

Pashaliku i Shkodrës nën familjen Bushati.

Në periudhën midis 1757 dhe 1831, Sanxhaku i Shkodrës u ngrit në Pashallëkun e Shkodrës, një pashallëk gjysmë-autonom^[9] nën Perandorinë Osmane krijuar nga familja shqiptare Bushati. Territori i saj përfshinte pjesë të Shqipërisë së sotme veriore dhe Malit të Zi, me qendër në qytetin e Shkodrës. Dobësimi i autoritetit qendror osman dhe sistemi i timarit të pronësisë së tokës sollën anarki në rajonin e Ballkanit Perëndimor të Perandorisë Osmane. Në fund të shekullit të 18-të, në këtë rajon u shfaqën dy qendra pushteti: Shkodra, nën familjen Bushati; dhe Janina, nën Ali Pashën e Tepelenës. Të dy rajonet bashkëpunuan dhe sfiduan Portën e Lartë sipas interesave të tyre.^[10]

Vilajeti i Shkodrës

Para vitit 1867, Shkodra (İşkodra) ishte sanxhak brenda Ejaletit të Rumelisë. Në vitin 1867, sanxhaku i Shkodrës u bashkua me sanxhakun e Üskübit (Shkupit), duke formuar Vilajetin e Shkodrës. Vilajeti u nda më pas në tre sanxhaqe: İșkodra (Shkodra), Prizreni dhe Dibra. Në vitin 1877, sanxhaku i Prizrenit kaloi në Vilajetin e Kosovës dhe sanxhaku i Dibrës në Vilajetin e Manastirit. Pas lëvizjeve territoriale, sanxhaku i Shkodrës u nda më pas në dy sanxhaqe: Sanxhaku i Shkodrës dhe Sanxhaku i Draçit (Durrësit).

Pas pushtimit të forcave malazeze gjatë luftës malazeze-osmane midis 1876 dhe 1878, pronësia e qyteteve të Tivarit, Podgoricës dhe Ulqinit u transferua nga Sanxhaku i Shkodrës në Principatën e Malit të Zi.

Në vitin 1900, Vilajeti i Shkodrës u shpërbë, duke u ndarë në dy sanxhaqe të veçantë: Sanxhaku i Shkodrës dhe Sanxhaku i Durrësit.

Shpërbërja

Në vitin 1912 dhe në fillim të vitit 1913 u pushtua nga anëtarët e Lidhjes Ballkanike gjatë Luftës së Parë Ballkanike. Në vitin 1914 territori i Sanxhakut të Shkodrës u bë pjesë e Principatës së Shqipërisë, e krijuar në bazë të kontratës së paqes të nënshkruar gjatë Konferencës së Londrës në vitin 1913.^[11]

Demografia dhe organizimi social

Malësorët shqiptarë jetonin në tre krahina gjeografike brenda Sanxhakut të Shkodrës.^[12] Malësia e Madhe me pesë fise të mëdha (Hoti, Kelmendi, Shkreli, Kastrati dhe Gruda) të përziera fetarisht katolike-myslimane dhe shtatë fise të vogla; Malësia e Vogël me shtatë fise katolike si Shala, Shoshi, Toplana, Nikaj; dhe Mirdita, e cila ishte gjithashtu një fis i madh i fuqishëm që mund të mobilizonte 5000 trupa të parregullta.^[12] Qeveria vlerësoi fuqinë ushtarake të Malisorëve në sanxhakun e Shkodrës duke numëruar mbi 30.000 dhe zyrtarët osmanë ishin të mendimit se malësorët mund ta mposhtnin Malin e Zi vetë me ndihmën e kufizuar shtetërore.^[13] Kontrolli osman mbi zonat malore të sanxhakut të Shkodrës ishte i kufizuar.^[14] Në vitet 1880, nga pikëpamja shqiptare sanxhaku i Shkodrës i përkiste trevës së Gegënisë.^[15]

Në bazë të emrave të personave të regjistruar në regjistrim, mund të konstatohet se popullsia e sanxhakut të Shkodrës përbëhej kryesisht nga serbë dhe shqiptarë (ortodoksë, katolikë dhe myslimanë). Të pranishëm ishin edhe një numër i caktuar i vllehëve, turqve dhe njerëzve të tjerë, kryesisht nëpër fshatra.

Shumica e popullsisë fetare në Sanxhakun e Shkodrës ishin katolikë.^[16]

Censusi i vitit 1485

Regjistrimi i parë osman i sanxhakut të Shkodrës u organizua në vitin 1485. Ishte regjistrimi i tretë osman që u organizua në territorin e Republikës moderne të Shqipërisë. Regjistrimi i parë u organizua në vitin 1431 në territorin e sanxhakut të Arbërisë. Regjistrimi i vitit 1485 tregon se Sanxhaku i Shkodrës përbëhej nga katër kaza: İşkodra (Shkodër), Depedöğen (Podgoricë), İpek (Peja) dhe Bihor.^[17] Kazatë ndaheshin në njësi më të vogla administrative, nahije.

Censusi i viteve 1582-1583

Regjistrimi i organizuar në periudhën 1582-1583 tregon se brenda Sanxhakut të Shkodrës kishte shumë nahije me numrin e mëposhtëm të fshatrave:

Shkodra me 128 fshatra
Dushmen me 24 fshatra; shumica kishte emra personalë me karakter shqiptar, pakicë me karakter serb.
- Toponimet tregojnë njëfarë ndikimi sllavo-jugor
- Islamizimi po ndodhte ngadalë brenda nahijes, bazuar në praninë e emrave karakteristikë myslimanë brenda popullsisë së saj.
Zabojana me 48 fshatra; shumica kishte emra personalë me karakter shqiptar, pakicë me karakter serb.
Mrko me 9 fshatra; shumica kishte emra personalë me karakter serb, pakicë me karakter shqiptar.
Krajina me 18 fshatra; shumica kishte emra personalë me karakter shqiptar
- Toponimet tregojnë një ndikim dërrmues të sllavëve të jugut
Gorje Šestan (Džebel-i Šestan) me 7 fshatra; shumica kishte emra personalë me karakter serb, pakicë me karakter shqiptar.
Podgorica me 13 fshatra; shumica kishte emra personalë me karakter serb, pakicë me karakter shqiptar.
Zhabljaku me 8 fshatra; shumica kishte emra personalë me karakter serb, pakicë me karakter shqiptar.
Hoti me 8 fshatra; shumica kishte emra personalë me karakter shqiptar, ndërsa një pakicë kishte me karakter serb.
Palabardhi me 6 fshatra; Shumica dërrmuese kishin emra personalë me karakter serb
Vražegrmci me 16 fshatra; Shumica dërrmuese kishin emra personalë me karakter serb
Pobori me 11 fshatra; Shumica dërrmuese kishin emra personalë me karakter serb
Kelmendi me 2 fshatra; shumica kishte emra personalë me karakter shqiptar, pakicë me karakter serb.
Kuçi me 13 fshatra; shumica kishte emra personalë me karakter serb, pakicë me karakter shqiptar.
Pejë me 235 fshatra; shumica dërrmuese kishin emra personalë me karakter serb; përmenden shumë pak emra personalë me karakter shqiptar
- Islamizimi ishte i zakonshëm brenda nahijes, ku shumë serbë dhe shqiptarë u konvertuan në Islam
Altin (Altun li) me 41 fshatra; shumica relative kishte emra me karakter serb, pakicë me karakter shqiptar
Pjetër Spani me 33 fshatra
Berana me 31 fshatra; Shumica dërrmuese kishin emra personalë me karakter serb
- Prezenca e banorëve myslimanë është paraqitur në një fshat brenda nahijes
Komorani me 20 fshatra; Shumica dërrmuese kishin emra personalë me karakter serb
- Prezenca e banorëve myslimanë është shfaqur në dy fshatra brenda nahijes
Plavë me 18 fshatra; të gjithë banorët kishin emra personalë me karakter serb
- Nuk ka banorë myslimanë brenda nahijes
Zlla Rijeka me 12 fshatra

Në sanxhakun e Shkodrës kishte gjithsej 709 fshatra.

Për më tepër, një pjesë më e vogël e regjistrimit osman nga viti 1582 deri në 1583 merrej me Malin e Zi (Vilâyet-i Karaca-dağ) si njësi administrative më vete brenda Sanxhakut të Shkodrës. Kjo pjesë përbëhej nga këto nahije dhe fshatra: Grbavci me 13 fshatra, Zhupë me 11 fshatra, Malonšići me 7 fshatra, Plješivci me 14 fshatra, Çetina me 16 fshatra, Rijeka me 31 fshatra, Cernica (Crmnica) me 11 fshatra, Paštrovići me 36 fshatrat, Gërbalj me 9 fshatra. Ishin gjithsej 148 fshatra që i përkisnin nënndarjes malazeze.

Regjistrimi i 1582-1583 tregon 857 fshatra dhe disa qytete, duke përfshirë Shkodrën (İşkodra), Pejën (Ipek), Podgoricën (Depedöğen), Tivarin (Bar) dhe Ulqinin (Ülgün).

Vlerësimi i vitit 1874

Sipas vlerësimeve të konsullit rus Ivan Yastrebov, kishte 80.000 meshkuj katolikë, 20.000 meshkuj ortodoksë dhe 9.500 meshkuj myslimanë. Shumica e popullsisë fliste gjuhën shqipe. Ai pohoi se ortodoksët dhe një numër katolikësh dhe myslimanësh flisnin gjuhën serbe.

Sundimtarët

Feriz Bej (fl. 1495–1512), shërbeu 1496–1502
Ali Pasha (fl. 1610)
Süleyman (fl. 1685–1692)
Mehmed Bushati (1757–1775)
Kara Mahmud Pasha (1775–1796)
Ibrahim Pasha (1796–1810)
Mustafa Pashë Bushatli (1810–1831)

Referime

^ Luka, David. "Regjistri turk i vitit 1485*". Arkivuar nga origjinali më 19 shtator 2021. Marrë më 30 prill 2011. Për katër shekuj me radhë (XI-XIV) me pak ndërprerje krahinat e Shqipërisë Veriore (përafërsisht ato që në të ardhmen do të bëjnë pjesë në sanxhakun e Shkodrës), qëndruan nën sundimin e feudalëve serbë të shtetit të Dioklesë dhe të Rashës.
^ "Bashkia Shkoder". Shkoder official web site. 2008. Arkivuar nga origjinali më 13 maj 2011. Marrë më 30 prill 2011. Me dyndjet sllave pushtohet dhe bëhet kryeqendër e shtetit të Zetës në shek. Xl. Më pas vjen pushtimi i shkurtër Bullgar. Në shekullin XIV bëhet qendër e rëndësishme autonome me institucione të zhvilluara dhe në vitin 1360 bëhet kryeqendër e Principatës së familjes Balshaj.
^ "Bashkia Shkoder". Shkoder official web site. 2008. Arkivuar nga origjinali më 13 maj 2011. Marrë më 30 prill 2011. Më 1396 kalon nën sundimin e Republikës së Venedikut e cila rikonstrukton kalanë dhe qytetin e quan Scutari. ... në vitin 1479 Sulltan Mehmeti II rrethon përsëri Shkodrën me mbi 100'000 ushtarë...
^ društvo 1935.
^ ^a ^b Jovanović 1947.
^ ^a ^b Pavle S. Radusinović 1978.
^ Ćorović, Vladimir (1933). Istorija Jugoslavije (në serbisht). Beograd: Narodno Delo. Marrë më 27 prill 2011. Год. 1499. припојена је била Црна Гора скадарском санџакату. Али, год. 1514. одвојио је султан поново и поставио јој за управника, као санџак-бега, потурченог Станишу, односно Скендер-бега Црнојевића.
^ Ćorović, Vladimir (1933). Istorija Jugoslavije (në serbisht). Beograd: Narodno Delo. Marrë më 27 prill 2011. 1528... Црна Гора је потом поново припојена скадарском санџакату и остала је са извесним ... правима његов саставни део...
^ Elsie, Robert (2005). Albanian literature: a short history. London: I. B. Tauris: The Centre for Albanian Studies. ISBN 978-1-84511-031-4. Marrë më 2 qershor 2017. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Zickel, Raymond; Iwaskiw, Walter R. (1994). Albania: A Country Study. Washington, D.C.: GPO for Library of Congress. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Vickers, Miranda (1999). The Albanians: a modern history. I.B.Tauris. fq. 77, 78. ISBN 978-1-86064-541-9. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ ^a ^b Gawrych 2006
^ Gawrych 2006
^ Gawrych 2006
^ Gawrych, George (2006). The Crescent and the Eagle: Ottoman rule, Islam and the Albanians, 1874–1913. London: IB Tauris. fq. 28. ISBN 9781845112875. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Gawrych 2006, p. 29.
^ Luka, David. "Regjistri turk i vitit 1485*". kulturserver-hamburg.de. Arkivuar nga origjinali më 19 shtator 2021. Marrë më 30 prill 2011. Ky sanxhak në vitin 1485 ndahej në katër kaza: të Shkodrës, të Podgoricës, të Pejës dhe të Bihorit.

[1] Luka, David. "Regjistri turk i vitit 1485*". Arkivuar nga origjinali më 19 shtator 2021. Marrë më 30 prill 2011. Për katër shekuj me radhë (XI-XIV) me pak ndërprerje krahinat e Shqipërisë Veriore (përafërsisht ato që në të ardhmen do të bëjnë pjesë në sanxhakun e Shkodrës), qëndruan nën sundimin e feudalëve serbë të shtetit të Dioklesë dhe të Rashës.

[2] "Bashkia Shkoder". Shkoder official web site. 2008. Arkivuar nga origjinali më 13 maj 2011. Marrë më 30 prill 2011. Me dyndjet sllave pushtohet dhe bëhet kryeqendër e shtetit të Zetës në shek. Xl. Më pas vjen pushtimi i shkurtër Bullgar. Në shekullin XIV bëhet qendër e rëndësishme autonome me institucione të zhvilluara dhe në vitin 1360 bëhet kryeqendër e Principatës së familjes Balshaj.

[3] "Bashkia Shkoder". Shkoder official web site. 2008. Arkivuar nga origjinali më 13 maj 2011. Marrë më 30 prill 2011. Më 1396 kalon nën sundimin e Republikës së Venedikut e cila rikonstrukton kalanë dhe qytetin e quan Scutari. ... në vitin 1479 Sulltan Mehmeti II rrethon përsëri Shkodrën me mbi 100'000 ushtarë...

[FOOTNOTEdruštvo1935-4] ruštvo 1935.

[FOOTNOTEJovanović1947-5] Jovanović 1947.

[FOOTNOTEPavle_S._Radusinović1978-6] Pavle S. Radusinović 1978.

[7] Ćorović, Vladimir (1933). Istorija Jugoslavije (në serbisht). Beograd: Narodno Delo. Marrë më 27 prill 2011. Год. 1499. припојена је била Црна Гора скадарском санџакату. Али, год. 1514. одвојио је султан поново и поставио јој за управника, као санџак-бега, потурченог Станишу, односно Скендер-бега Црнојевића.

[8] Ćorović, Vladimir (1933). Istorija Jugoslavije (në serbisht). Beograd: Narodno Delo. Marrë më 27 prill 2011. 1528... Црна Гора је потом поново припојена скадарском санџакату и остала је са извесним ... правима његов саставни део...

[9] Elsie, Robert (2005). Albanian literature: a short history. London: I. B. Tauris: The Centre for Albanian Studies. ISBN 978-1-84511-031-4. Marrë më 2 qershor 2017. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[10] Zickel, Raymond; Iwaskiw, Walter R. (1994). Albania: A Country Study. Washington, D.C.: GPO for Library of Congress. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[11] Vickers, Miranda (1999). The Albanians: a modern history. I.B.Tauris. fq. 77, 78. ISBN 978-1-86064-541-9. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[Gawrych3132-12] Gawrych 2006

[Gawrych33-13] Gawrych 2006

[Gawrych30-14] Gawrych 2006

[Gawrych28-15] Gawrych, George (2006). The Crescent and the Eagle: Ottoman rule, Islam and the Albanians, 1874–1913. London: IB Tauris. fq. 28. ISBN 9781845112875. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[Gawrych29-16] Gawrych 2006, p. 29.

[17] Luka, David. "Regjistri turk i vitit 1485*". kulturserver-hamburg.de. Arkivuar nga origjinali më 19 shtator 2021. Marrë më 30 prill 2011. Ky sanxhak në vitin 1485 ndahej në katër kaza: të Shkodrës, të Podgoricës, të Pejës dhe të Bihorit.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]