Ozarbojçon
|
|
| |
| Şior: nest | |
| Surudi millī: «[[Surudi milliji Çumhuriji Ozarbojçon|Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni | |
| Rūzi istiqlolijat | (az IÇŞS 30 avgusti soli 1991) |
| Zaboni rasmī | Ozari |
| Pojtaxt | Boku |
| Şahri kalontarin | Boku |
| Idorai davlat | {{{Soxtori davlat}}} |
| Prezident Noib - Prezident Sarvazir |
Ilhom Aliev Mehrubon Alieva Alī Asadov |
| Masohat • Hamagī • Foizi ob. |
112-um çoj dar çahon 86 600 km² 1,6% % |
| Aholī • Hamagī (2008) • Zicī |
91-um çoj dar çahon 8 621 000 91,3 nafar/km² |
| Puli millī | manat |
| Internet-Domen | .az |
| Kodi telefon | +994 |
| Soat | UTC +04:00 |
| Imrūz qismi | {{{Imrūz}}} |
 | In maqola bojad ba tavri komil boznavisī şavad. |
 | Dar nusxai zaboniji digar maqolai purratar ast: Azerbaijan (angl.).
Şumo metavoned maqolaro bo ilovai tarçuma mufassaltar kuned va ba loiha kūmak kuned. Dar hamin hol, binobar riojai qoidahoi naşr, şabloni {{Maqolai tarçumaşuda}}-ro dar sahifai bahs işora kuned, jo pajvandro ba sahifai manba' (sarcaşma) dar şarhi viroiş nişon dihed. |
Ozárbojçon — (ozarbojçonī: Azərbaycan), nomguzori rasmī — Çumhúriji Ozárbojçon (ozarbojçonī: Azərbaycan Respublikası, Azәrbaјҹan Respublikasы, آزربایجان رئسپوبلیکاسی) — kişvarest dar qismi şarqiji Qafqozi Çanubī, nazdi sohili bahri Hazar (Kaspij). Zaboni davlatiji Çumhuriji Ozarbojçon turkiji ozarbojçonī ast, ki ba oilai zabonhoi oltoī va ba gurūhi zabonhoi turkī doxil meşavad. Pojtaxtaş — şahri Boku.
Ta'rix
[viroiş | edit source]Sijosat va hukumat
[viroiş | edit source]Çuƣrofija
[viroiş | edit source]Ozarbojçon dar qismati çanubu şarqiji Qafqoz. Mintaqa - 86,6 hazor metri murabba'.km. Ozarbojçon dar şimol bo Rusija, dar şimolu ƣarb bo Gurçiston, dar ƣarb bo Armaniston, dar çanub bo Eron, dar çanubu ƣarbi Turkija hamsarhad buda, dar qismi şarqī dar sohili bahri Xazar çojgir ast. Ozarbojçon az oƣozi sadai XIX to soli 1918 qismi davlati imperijai Rusija buda, az soli 1918 to soli 1920 davlati mustaqil bud, az soli 1922 to soli 1991 qismi SSSR bud. 30 avgusti soli 1991 istiqloli davlatī e'lon şud (ta'rixi rasmiji istiqlol - 18 oktjabri soli 1991). Sarmoja va kalontarin şahri Ozarbojçon Baku. Çumhurihoi Toçikiston du soxtori ma'muriro dar bar megirand: Çumhuriji Toçikiston va Çumhuriji Demokratiji Çumhuriji Daƣa-Karbax az Ozarbojçon (to soli 1991 in mintaqaro taşkil medihad), ki asosan az çonibi Armaniston zindagī mekunand. Qarib nisfi qalamravi Ozarbojçon az kūhhoest, ki ba sistemai Qafqoztarin dar şimolu şarq doxil meşavand (kūhhoi Badaxşoni Badaxşon bo Badaxşon baland, 4480 m, Bokovoj bo balandtarin Şahçag, 4250 m) va Qafqozi Kavkaz dar ƣarb va çanubu ƣarbi. Kūhhoi balandtarini Qafqoziji Buzurg bo pirjaxho va darjohoi kūhistonī tavsif karda meşavand, kūhhoi mijonaholī az tarafi cuqurhoi cuqurī poşida meşavand. Az ƣarb ba şarq, kūhhoi Qafqozi Bobous tadriçan tadriçan va pas az on bo sistemai puriqtidori past qaror giriftand. Dar kūhhoi Qafqozi Kūhiston balandtar ast, onho az qatorkūhhoi serşumor va velosiped dar vulqoni Karabax bo vulqoni vulqoni nobudşuda iboratand. Dar çanubhoi durdast, dar kūhhoi Ligaror, ki az se marhila iborat ast, iborat ast. Masohati asosiji balandtarin Talliq ba qaribiji 2477 m ast, kūhhoi Qafqoztarin va Qafqozi Kavkaz bo taqsimoti vasei Qora-Arakz taqsim meşavand. Dar şimolu ƣarbi Qafqoziji Buzurgi Qusar. Dar qismati şimolu şarqiji şimolu ƣarbiji Qora-Araka sistemai teppaho, qatorkūhho va vodiho meboşand; Zaminhoi aljuminij dar markaz va şarq çojgirand, dar sohili bahr çojgir budani darjoi Kūr vuçud dorad. Çazirai Apşeronusi past va Qal'ai Qora ba bahri Kaspī amiqtar ast. Nahrho va kūlho Zijoda az 1,000 darjoho tavassuti qalamravi Ozarbojçon meguzarand, vale tanho 21 nafaraşon daroziji zijoda az 100 km dorand. Kura, buzurgtarin darjoi Transcaucasus, hududi Ozarbojçon az şimolu ƣarbi çanubī meguzarad va ba Xazari bahr meguzarad. Qudrati asosiji Kūr in Araks ast. Aksarijati darjohoi Ozarbojçon ba havzai Kuba taalluq dorand. Nahrho baroi objorī istifoda meşavand. Dar Ozarbojçon, 250 kūl, ki az onho kalontar ast - kūl. Hisƶikabul va kūli Bujuksor.
Iqlim
[viroiş | edit source]Aksari Ozarbojçon dar mintaqai subtropikī qaror dorad. Dar doxili kişvar jakcand namudi iqlim, az subtropikiji xuşkī va namī (Lekoran) ba kūhhoi kūhī (kūhhoi balandtarini Qafqoziji Buzurg) vuçud dorand. Harorati mijonai solona az 15 °C dar darvozaho to 0 °C dar kūhho. Harorati mijonai mohi ijul az 26 °C dar balandkūhho to 5 °C dar balandkūhho va daraçai mijonai mohona az 3 °C to -10 ° S tobiston xuşk ast. Boriş taqriban 200-300 mm dar jak sol dar hududi 200-300 mm dar qişloqho (dar mintaqai Baku kamtar az 200 mm), 300-900 mm dar domanakho, 900-1400 mm dar balandiji Qafqoz, to ba 1700 mm az sathi bahr. Dar Lankaran, borişiji nihoī dar fasli zimiston, dar kūhho va domanakūhho - aprel - sentjabr meboşad.
Tabiat va nabotot
[viroiş | edit source]Dar beştari rustaniho beş az 4,100 namudi ziroathoi Ozarbojçon vuçud dorand (9% onho az had zijod hastand, az çumla pirjadi Eldar, Hirkan Boxwood, Lenkoran acacia, Xazpī, ba'ze namudhoi astragalus va ƣajra). Darvozahoi xuşk bo nimçazirai bijobon va bijobon faro girifta şudaand rustanī (bo baland bardoştani daraxtho va namakho), incunin rustanihoi subtropikī. Aksari namakhoi namak pajdo meşavand. Dar balandkūhhoi baland va domanakūhho az tarafi hajvonoti zardobī va tokzorho, buttaho, nimpajkarahoi corvoparvarī işƣol meşavand. Kūhhoi çanubiji Qafqoziji Buzurg, qismathoi Qafqoziji Qafqoz, incunin qit'ahoi Talal dar balandiji 600 to 1800 m, bo çangalhoi oludagma, Xoru, Qafqoz, Qutqon, Acacia va xokistarī faro girifta şudaand. Çanghoi Tugaj, talx va çangalhoi alder-lapinovī dar dandonhoi taru toza merūjand. Dar balandkūhho çojgirhoi zerizaminiji zerizaminī meboşand. Dar balandiji balandtarin dar quburhoi alpintivi mavçudand.
Hajvonot
[viroiş | edit source]Faunai Ozarbojçon taqriban 12 hazor namudhoro taşkil medihad, az çumla 623 namud (taqriban 350 namudi parrandagon, beş az 40 namudi xazandagon, beş az 80 namudi mohī, boqimondai siklostomho va amfibijon) meboşand. Dar sohilho, çūjborho, çonbaho, gurgonho, dūxho va şappakho odatan ma'muland. Dar vodihoi Quba va Araks, paşşahoi vahşī, rangho, carxbolho, şifobaxşand. Gūşt, Donestan, çamoat, buzho, gijohhoi gijoh, poj, koşonai çangal va dar kūhho zindagī mekunand. Hajvonot ba monandi zukom, sadaka, sagcaho, amazhoi amrikoī, nutria, sūzişvorī. Dunjoi parrandagon xele gunogun ast (pheasants, partridges, gulhoi sijoh, va ƣajra), maxsusan waterfowl. Bisjori onho ba zimistonguzaronī (ord, gijoh, şamolho, gelho, pusisanho, flamingho, mororantho va ƣajra) meojand. Bisjore az boƣhoi tiçoratī dar bahri Kaspī pajdo meşavand (lablabu, stellgeon stellgeon, beluga, gerb, kutum, roach, asp, lamprey, sprat, va ƣajra) va muhriji Xazar az sagi.
Vaz'ijati muhiti zist
[viroiş | edit source]Çazirahoi Abşeron va digar sohahoi sohilī dar mintaqahoi az hama osebzadai çahon bo sababi iflosşaviji havo, ob va iflosşaviji xok meboşand. Zahroludşaviji xok va obhoi zerizaminī bo istifodai DDT va zahroludhoi zahrolud baroi parvarişi paxta Xavfnokiji havo bo partovhoi sanoatī dar Sumgait, Baku va digar şahrho aloqamand ast. Manbai asosiji iflosşaviji bahr in sanoati naftī va naftu gaz meboşad. Flora va hajvonoti zeboi kişvar ba ta'siri saxttarin antropogenī ducor meojad. Dar çangalho va carogohho çangalho zarar mebinand. Az sababi vajronşaviji on, zaminhoi kişovarzī vase' megardad. Dar Ozarbojçon, kor dar samti hifzi muhiti atrof kor mekunad. Baroi nigoh doştani ba'ze sohahoi çangalhoi tabiī, gijohxūrī va namudhoi hajvonoti nodir, az 14 zaxiraho va 20 zaxiraho ofarida şudaand. Xususijati muhofizatkardaşuda va zoopark, zardolu, karbon, buzho, moufflon, gijohxor va sadaqa maxsus muhofizat şudaand.
Baxşbandiji kişvarī
[viroiş | edit source]Taqsimoti ma'murī
[viroiş | edit source]Az çihati ma'murī qalamravi Çumhuriji Ozarbojçon ba 66 nohija (ozarbojçonī: rayonlar) va 11 şahri (ozarbojçonī: şəhərlər) tobei çumhurī taqsim şudaast. Az on çumla 7 nohija va 1 şahri tobei çumhurī bo maqomi çumhuriji muxtor (ozarbojçonī: muxtar respublika) — Çumhuriji Muxtori Nahçuvon hamcun eksklav (exclave) taşkil karda şudaast.[1]
Nohijaho ba şahrdoriho taqsim karda şudaand. Dar Çumhuriji Ozarbojçon 2698 şahrdorī [2][3] ( ozarbojçonī: bələdiyyə, bələdiyyələr ) mavçud ast. Du şahri tobei çumhurī — Boku va Gança, dar navbati xud, ba nohijaho taqsim karda şudaand.
Qismi qalamravi Ozarbojçon az çonibi Çumhuriji Qaraboƣi Kūhī zeri nazorat ast Sozişnomai otaşbas dar Qaraboƣi Kūhī az 10 nojabri soli 2020, ki dar mintaqai nazorati şartiji nerūhoi posdori sulh az Federatsijai Rusija meboşad, incunin qismi — Armaniston (eksklavhoi (exclave) Kjarki, Barxudorlu, Sofulu, Askiprai boloī). Qismi qalamravi Armaniston (Artsvaşen (Artsvashen) anklavest (enclave), ki dar zeri itoati Ozarbojçon ast.
Iqtisod
[viroiş | edit source]Aholī
[viroiş | edit source]Tibqi natoiçi barūjxatgiriji çumhurijavī dar soli 2009 şumorai aholī 8922447 nafar bud. To 15 janvari soli 2010 şumorai aholī ba 9 million nafar rasid.
To 1 janvari soli 2019 Kumitai davlatiji omori Ozarbojçon şumorai aholiji kişvarro 9 981 457 nafar hisob kardaast, ziciji aholī 115 nafar/km² bud. Aholiji şahr 52,8 foiz, dehot 47,2 foizro taşkil dod. Mardon 49,9 foiz, zanon 50,1 foizro taşkil dodand. Tarkibi genderiji aholī qarib barobar buda, ba har 1000 mard 1039 zan rost meojad.
6 apreli soli 2019, tibqi ma'lumoti Kumitai davlatiji omor, 10 millionumin sokini kişvar tavallud şudaast.
Tibqi ma'lumotho to 1 fevrali soli 2020 şumorai aholī dar çumhurī 10 073 200 nafar bud.
To 1 dekabri soli 2021 şumorai aholī 10 millionu 152 829 nafar bud. 53% — sokinoni şahr, 47% — sokinoni dehot. Ziciji aholī 117 nafar/km² bud.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Farhang va maorif
[viroiş | edit source]Din
[viroiş | edit source]Dini asosiji Ozarbojçon Islom ast. Bo guzaşti nizomiji Şūravī dar Ozarbojçon, davrai barqarorşaviji islohot oƣoz joft. Aksarijati musulmononi Ozarbojçon aslan az maktabhoi Çafarī (Mazhab) dar Şijm budand. Taqriban 70% hamai musulmononi kişvar şianho, 30% Sunnī meboşand. Hamcunin çomeahoi pravoslavī va jahudī dar Ozarbojçon vuçud dorand.
Pajvandho
[viroiş | edit source]
|
In maqolai xurd ast. Bo gustarişi on ba Vikipedija kūmak kuned. Dar surati imkon in joddoşt bojad daqiqtar çojguzin şavad. |
Ezoh
[viroiş | edit source]- ↑ Klassifikator administrativno-territorialьnogo ustrojstva Azerbajdƶana(ozarb.)
- ↑ Azərbaycan bələdiyyələri(pajvandi dastnoras — ta'rix). 27 oktjabri 2009 sançida şud. Bargirifta az sarcaşmai avval 18 fevrali 2010.
- ↑ Administrativno-territorialьnыe edinitsы Azerbajdƶana(pajvandi dastnoras — ta'rix). 27 oktjabri 2009 sançida şud. Bargirifta az sarcaşmai avval 18 oktjabri 2018.
- ↑ 4.00 4.01 4.02 4.03 4.04 4.05 4.06 4.07 4.08 4.09 4.10 4.11 4.12 4.13 4.14 4.15 4.16 4.17 4.18 4.19 4.20 4.21 4.22 4.23 4.24 4.25 4.26 4.27 4.28 4.29 4.30 4.31 4.32 4.33 4.34 4.35 4.36 4.37 4.38 4.39 4.40 4.41 4.42 4.43 4.44 4.45 4.46 4.47 4.48 4.49 4.50 4.51 4.52 4.53 4.54 baza dannыx Vsemirnogo banka — Bonki çahonī.
- ↑ https://modern.az/az/news/211638
- ↑ Azerbaijan announces number of population
