Pagbabago ng klima: Pagkakaiba sa mga binago
Nilalaman na inalis Nilalaman na idinagdag
No edit summary |
pinalawig na lang (pauna, dadagdagan ko pa ito) Tatak: Pagbabagong biswal Disambiguation links |
||
| Linya 1: | Linya 1: | ||
[[Talaksan:Change_in_Average_Temperature_With_Fahrenheit.svg|alt=The global map shows sea temperature rises of 0.5 to 1 degree Celsius; land temperature rises of 1 to 2 degree Celsius; and Arctic temperature rises of up to 4 degrees Celsius.|thumb|Mga pagbabago sa temperatura ng hangin sa ibabaw ng daigdig sa nakalipas na 50 taon.<ref>{{Cite web |title=GISS Surface Temperature Analysis (v4) |url=https://data.giss.nasa.gov/gistemp/maps/index_v4.html |access-date=12 January 2024 |website=NASA}}</ref> Higit na umiinit ang [[Artiko]], at karaniwang tumaas ang mga temperatura sa lupanang higit sa mga temperatura sa ibabaw ng dagat.]] |
|||
{{unsourced}} |
|||
[[Talaksan:Global_Temperature_And_Forces_With_Fahrenheit.svg|thumb|Ang katamtamang temperatura ng hangin sa ibabaw ng [[Daigdig]] ay tumaas ng halos 1.5{{Spaces}}°C (mga{{Spaces}}2.5 °F) mula noong [[Rebolusyong industriyal|Rebolusyong Industriyal]]. Nagdudulot ang mga likas na puwersa ng ilang pagkakaiba-iba, subalit ipinapakita ng 20-taong katamtaman ang progresibong impluwensya ng aktibidad ng tao.<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC AR6 WG1|2021}}</ref>]] |
|||
{{delete|Unsourced stub since January 2022}} |
|||
Sa karaniwang paggamit, inilalarawan ng '''pagbabago ng klima''' ang '''pag-init ng mundo'''—a ng patuloy na pagtaas ng katamtamang temperatura sa buong mundo—at ang mga epekto nito sa sistema ng klima ng [[Daigdig]]. Kasama rin sa mas malawak na kahulugan ng pagbabago ng klima ang mga nakaraang pangmatagalang pagbabago sa klima ng Daigdig. Pangunahing sanhi ng kasalukuyang pagtaas sa pandaigdigang katamtamang temperatura ang pagsunog ng mga tao ng mga panggatong na [[posil]] mula noong [[Rebolusyong industriyal|Rebolusyong Industriyal]].<ref name="IPCC_SR15_p54">{{Harvard citation no brackets|IPCC SR15 Ch1|2018}}</ref><ref name="Lynas_2021">{{Cite journal |last=Lynas |first=Mark |last2=Houlton |first2=Benjamin Z. |last3=Perry |first3=Simon |date=19 October 2021 |title=Greater than 99% consensus on human caused climate change in the peer-reviewed scientific literature |journal=[[Environmental Research Letters]] |volume=16 |issue=11 |page=114005 |bibcode=2021ERL....16k4005L |doi=10.1088/1748-9326/ac2966 |doi-access=free}}</ref> Nagdaragdag sa mga gas ng ''greenhouse'' ang paggamit ng panggatong na posil, [[deporestasyon]], at ilang gawaing pang-agrikultura at pang-industriya.<ref name="auto2">{{Harvard citation no brackets|Our World in Data, 18 September|2020}}</ref> [[Epektong greenhouse|Sumisipsip ng ilan sa init]] ang mga gas na ito na inilalabas ng Daigdig pagkatapos itong uminit mula sa sikat ng araw, na nagpapainit sa mas mababang atmospera. Ang [[Carbon dioxide|diyoksidong karbono]], ang pangunahing gas na ''[[greenhouse]]'' na nagtutulak ng pag-init ng mundo, ay lumaki ng humigit-kumulang 50% at nasa antas na hindi nakikita sa loob ng milyun-milyong taon.<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC AR6 WG1 Technical Summary|2021}}</ref> |
|||
Ang '''pagbabago ng klima''' ay tumutukoy sa mga pangmatagalang pagbabago sa mga [[temperatura]] at ''pattern'' o ikinikilos ng panahon. Ang mga pagbabagong ito ay maaaring natural, tulad ng sa pamamagitan ng mga pagkakaiba-iba sa siklo ng [[araw (astronomiya)|araw]]. Ngunit mula noong dekada 1800, ang mga aktibidad ng tao ang naging pangunahing dahilan ng pagbabago ng klima, pangunahin dahil sa pagsunog ng mga petrolyo tulad ng [[karbon]], [[langis]] at [[gas]]. Ang nasusunog na petrolyo ay bumubuo ng mga paglabs ng ''greenhouse gas'' na kumikilos tulad ng isang kumot na nakabalot sa [[Daigdig]], na naghuhukay sa init ng araw at nagpapataas ng temperatura. Ang mga halimbawa ng mga paglabas ng ''greenhouse gas'' na nagdudulot ng pagbabago ng klima ay kinabibilangan ng [[carbon dioxide|karbon dioksido]] at [[metano]]. Nagmumula ang mga ito sa paggamit ng gasolina para sa pagmamaneho ng [[kotse]] o karbon para sa pagpainit ng gusali, halimbawa. Ang paglilinis ng lupa at kagubatan ay maaari ding maglabas ng karbon dioksido. Ang mga ''landfill'' o lupain ng imbakan ng basura ay isang pangunahing pinagmumulan ng mga emisyon ng metano. Ang enerhiya, industriya, transportasyon, mga gusali, agrikultura at paggamit ng lupa ay kabilang sa mga pangunahing naglalabas. |
|||
Ang pagbabago ng klima ay may lalong malaking epekto sa [[Likas na kapaligiran|kapaligiran]]. Lumalawak ang mga disyerto, habang nagiging mas karaniwan [[Matinding init|ang matinding init]] at [[Napakalaking sunog|sunog sa ilang]].<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC SRCCL|2019}}; {{Harvard citation no brackets|IPCC SRCCL|2019}}</ref> Nag-ambag ang pinalakas na pag-init sa Artiko sa pagtunaw ng ''permafrost'', pag-urong ng mga [[glasyar]] at pagbaba ng yelo sa dagat.<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC SROCC|2019}}</ref> Nagdudulot din ang mas mataas na temperatura ng mas matinding [[bagyo]], tagtuyot, at iba pang matinding lagay ng panahon.<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC AR6 WG1 Ch11|2021}}</ref> Napupuwersa ng mabilis na pagbabago pangkapaligiran sa mga [[bundok]], [[Bahura ng mga bulaklak na bato|bahurang koral]], at Artiko ang maraming uri ng hayop na lumipat o malipol.<ref>{{Cite web |last=EPA |date=19 January 2017 |title=Climate Impacts on Ecosystems |url=https://19january2017snapshot.epa.gov/climate-impacts/climate-impacts-ecosystems_.html#Extinction |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20180127185656/https://19january2017snapshot.epa.gov/climate-impacts/climate-impacts-ecosystems_.html#Extinction |archive-date=27 January 2018 |access-date=5 February 2019 |quote=Mountain and arctic ecosystems and species are particularly sensitive to climate change... As ocean temperatures warm and the acidity of the ocean increases, bleaching and coral die-offs are likely to become more frequent.}}</ref> Kahit na maging matagupay ang mga pagsisikap na mabawasan ang pag-init sa hinaharap, magpapatuloy ang ilang mga epekto sa loob ng maraming dantaon. Kabilang dito ang pag-init ng karagatan, pag-aasido ng karagatan at pagtaas ng lebel ng dagat.<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC SR15 Ch1|2018}}</ref> |
|||
Binabantaan ng pagbabago ng klima ang mga tao ng dagdag na [[Baha|pagbaha]], matinding init, pagtaas ng kakulangan sa pagkain at tubig, mas maraming sakit, at pagkaluging ekonomiko. Maaring magresulta ito ng migrasyon at hindi pagkakasundo ng mga tao.<ref name="auto3">{{Harvard citation no brackets|Cattaneo|Beine|Fröhlich|Kniveton|2019}}; {{Harvard citation no brackets|IPCC AR6 WG2|2022}}</ref> Tinatawag ng [[Pandaigdigang Organisasyon sa Kalusugan|''World Health Organization'']] (WHO, o Pandaigdigang Organisasyon sa Kalusugan) ang pagbabago ng klima bilang pinakamalaking banta sa kalusugan ng mundo sa ika-21 dantaon.<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC AR5 SYR|2014}}; {{Harvard citation no brackets|WHO, Nov|2015}}: "Climate change is the greatest threat to global health in the 21st century. Health professionals have a duty of care to current and future generations. You are on the front line in protecting people from climate impacts – from more heat-waves and other extreme weather events; from outbreaks of infectious diseases such as malaria, dengue and cholera; from the effects of malnutrition; as well as treating people who are affected by cancer, respiratory, cardiovascular and other non-communicable diseases caused by environmental pollution."</ref> Nakakaranas ang mga lipunan at [[ekosistema]] ng mas matitinding panganib sa walang aksyon upang limitahan ang pag-init.<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC AR6 WG2|2022}}</ref> Bahagyang binabawasan ang mga panganib ng pag-angkop sa pagbabago ng klima sa pamamagitan ng mga pagsisikap tulad ng mga hakbang sa pagkontrol sa baha o mga pananim na lumalaban sa tagtuyot, bagama't naabot na ang ilang limitasyon sa pag-aangkop.<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC AR6 WG2|2022}}; {{Harvard citation no brackets|IPCC AR6 SYR SPM|2023}}: "Effectiveness15 of adaptation in reducing climate risks16 is documented for specific contexts, sectors and regions (high confidence)...Soft limits to adaptation are currently being experienced by small-scale farmers and households along some low-lying coastal areas (medium confidence) resulting from financial, governance, institutional and policy constraints (high confidence). Some tropical, coastal, polar and mountain ecosystems have reached hard adaptation limits (high confidence). Adaptation does not prevent all losses and damages, even with effective adaptation and before reaching soft and hard limits (high confidence)."</ref> Responsable ang mga mahihirap na komunidad sa maliit na bahagi ng mga pandaigdigang emisyon, subalit sila ang may pinakamaliit na kakayahang umangkop at pinakaapektado sa pababago ng klima.<ref>{{Cite web |last=Tietjen |first=Bethany |date=2 November 2022 |title=Loss and damage: Who is responsible when climate change harms the world's poorest countries? |url=https://theconversation.com/loss-and-damage-who-is-responsible-when-climate-change-harms-the-worlds-poorest-countries-192070 |access-date=30 August 2023 |website=[[The Conversation (website)|The Conversation]]}}</ref><ref>{{Cite web |date=27 February 2022 |title=Climate Change 2022: Impacts, Adaptation and Vulnerability |url=https://www.ipcc.ch/report/sixth-assessment-report-working-group-ii/ |access-date=30 August 2023 |publisher=[[Intergovernmental Panel on Climate Change|IPCC]]}}</ref> |
|||
{{multiple image|perrow=1 / 2|total_width=310|image1=Bobcat Fire, Los Angeles, San Gabriel Mountains.jpg|alt1=Bobcat Fire in Monrovia, CA, September 10, 2020|image2=Bleached colony of Acropora coral.jpg|alt2=Bleached colony of Acropora coral|image4=California Drought Dry Lakebed 2009.jpg|alt4=A dry lakebed in California, which is experiencing its worst megadrought in 1,200 years.<ref>{{cite web |url=https://www.cbsnews.com/amp/news/water-cutbacks-california-6-million-people-drought/ |title=California is rationing water amid its worst drought in 1,200 years |first=Irina |last=Ivanova |publisher=[[CBS News]] |date=June 2, 2022}}</ref>|footer=Mga halimbawa ng ilang epekto ng pagbabago ng klima: Tumindi ang sunog sa ilang sa pamamagitan ng init at tagtuyot, pagpapaputi ng mga korales na nangyayari nang mas madalas dahil sa matinding init sa dagat, at lumalalang tagtuyot na nakompromiso ang mga panustos ng tubig.}} |
|||
Maraming epekto sa pagbabago ng klima ang naramdaman nitong mga nakaraang taon, na ang 2023 ang pinakamainit na naitala sa +{{Convert|1.48|C-change}} mula nang magsimula ang regular na pagsubaybay noong 1850.<ref>{{Cite web |last=Poyntin |first=Mark |last2=Rivault |first2=Erwan |date=10 January 2024 |title=2023 confirmed as world's hottest year on record |url=https://www.bbc.com/news/science-environment-67861954 |access-date=13 January 2024 |publisher=[[BBC]]}}</ref><ref>{{Cite web |date=21 April 2023 |title=Human, economic, environmental toll of climate change on the rise: WMO {{!}} UN News |url=https://news.un.org/en/story/2023/04/1135852 |access-date=11 April 2024 |website=news.un.org |language=en}}</ref> Itataas ng karagdagang pag-init ang mga epektong ito at maaaring magpalitaw ng mga sandaling kritikal, gaya ng pagtunaw ng lahat ng yelo sa [[Greenland]].<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC AR6 WG1 Technical Summary|2021}}</ref> Sa ilalim ng Kasunduang Paris ng 2015, ang mga bansa ay na panatilihing uminit sa "mahalagang ilalim na 2 °C". Gayunpaman, sa mga pangakong ginawa sa ilalim ng Kasunduan, aabot pa rin ang pag-init ng mundo sa humigit-kumulang {{Convert|2.7|C-change}} sa pagtatapos ng dantaon.<ref name="UNEP2021">{{Harvard citation no brackets|United Nations Environment Programme|2021}}</ref> Mangangailangan ang paglilimita sa pag-init sa 1.5 °C ng pagbabawas ng mga emisyon sa 2030 at pagkamit ng mga emisyong netong-sero sa 2050.<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC SR15 Ch2|2018}}; {{Harvard citation no brackets|IPCC SR15|2018}}; {{Harvard citation no brackets|Rogelj|Meinshausen|Schaeffer|Knutti|Riahi|2015}}; {{Harvard citation no brackets|Hilaire et al.|2019}}</ref> |
|||
Maaring ihinto ang paggamit ng panggatong na posil sa pamamagitan ng pagtitipid ng enerhiya at paglipat sa mga mapagkukunan ng enerhiya na hindi gumagawa ng malaking polusyong karbon. Ang mga pinagmumulan ng enerhiya ng mga ito ay kinabibilangan ng hangin, araw, tubig, at [[Enerhiyang nukleyar|lakas nukleyar]].<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC AR5 WG3 Annex III|2014}}</ref><ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC AR6 WG3|2022}}</ref> Maaaring palitan ng malinis na kuryente ang mga panggatong na posil para sa pagpapagana ng transportasyon, pagpainit ng mga gusali, at pagpapatakbo ng mga prosesong pang-industriya.<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC AR6 WG3|2022}}</ref> Maaari ding alisin ang karbon sa atmospera, halimbawa sa pamamagitan ng pagdagdag ng tinatakpan ng [[kagubatan]] at [[pagsasaka]] gamit ang mga pamamaraan na kumukuha ng karbon sa lupa.<ref name="IPCC SRCCL Summary for Policymakers 2019 18">{{Harvard citation no brackets|IPCC SRCCL Summary for Policymakers|2019}}</ref><ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC AR6 WG3|2022}}</ref> |
|||
== Pagtaas ng temperatura sa buong mundo == |
|||
[[Talaksan:Common_Era_Temperature.svg|thumb|Rekonstruksyon ng pandaigdigang temperara sa ibabaw sa nakalipas na 2000 taon gamit ang datos na proksi mula sa mga singsing ng puno, koral, at gitnang yelo na kulay bughaw.<ref>{{Harvard citation no brackets|Neukom|Barboza|Erb|Shi|2019b}}.</ref> Ang direktang naobserbahang datos ay kulay pula. <ref name="nasa temperatures2">{{Cite web |title=Global Annual Mean Surface Air Temperature Change |url=https://data.giss.nasa.gov/gistemp/graphs_v4/ |access-date=23 February 2020 |publisher=[[NASA]]}}</ref>]] |
|||
=== Mga tala ng temperatura bago ang pag-init ng mundo === |
|||
Sa nakalipas na ilang milyong taon, [[Ebolusyon ng tao|nag-ebolusyon ang mga tao]] sa isang klima na umikot sa panahon ng yelo, na may katamtamang temperatura sa buong mundo na nasa pagitan ng 1 °C mas mainit at 5–6 °C mas malamig kaysa sa kasalukuyang mga antas.<ref>{{Cite journal |last=Thomas |first=Zoë A. |last2=Jones |first2=Richard T. |last3=Turney |first3=Chris S.M. |last4=Golledge |first4=Nicholas |last5=Fogwill |first5=Christopher |last6=Bradshaw |first6=Corey J.A. |last7=Menviel |first7=Laurie |last8=McKay |first8=Nicholas P. |last9=Bird |first9=Michael |last10=Palmer |first10=Jonathan |last11=Kershaw |first11=Peter |date=April 2020 |title=Tipping elements and amplified polar warming during the Last Interglacial |url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0277379119309205 |journal=Quaternary Science Reviews |language=en |volume=233 |pages=106222 |bibcode=2020QSRv..23306222T |doi=10.1016/j.quascirev.2020.106222}}</ref><ref>{{Cite web |last=Michon |first=Scott |title=What's the coldest the Earth's ever been? |url=https://www.climate.gov/news-features/climate-qa/whats-coldest-earths-ever-been |access-date=6 August 2023 |publisher=SMITHSONIAN INSTITUTION}}</ref> Ang isa sa mga mas mainit na panahon ay ang Huling Interglasyal sa pagitan ng 115,000 at 130,000 taon na ang nakalilipas, nang 6 hanggang 9 na metro ang antas ng dagat na mas mataas kaysa ngayon.<ref>{{Cite journal |last=Barlow |first=Natasha L. M. |last2=McClymont |first2=Erin L. |last3=Whitehouse |first3=Pippa L. |last4=Stokes |first4=Chris R. |last5=Jamieson |first5=Stewart S. R. |last6=Woodroffe |first6=Sarah A. |last7=Bentley |first7=Michael J. |last8=Callard |first8=S. Louise |last9=Cofaigh |first9=Colm Ó |last10=Evans |first10=David J. A. |last11=Horrocks |first11=Jennifer R. |date=September 2018 |title=Lack of evidence for a substantial sea-level fluctuation within the Last Interglacial |url=https://www.nature.com/articles/s41561-018-0195-4 |journal=Nature Geoscience |language=en |volume=11 |issue=9 |pages=627–634 |bibcode=2018NatGe..11..627B |doi=10.1038/s41561-018-0195-4 |issn=1752-0894}}</ref> Ang pinakahuling pinakamataas na glasyal na 20,000 taon na ang nakakaraan ay may mga antas ng dagat na humigit-kumulang {{Convert|125|m|ft}} mas mababa kaysa ngayon.<ref name="cLevel">Richard Z. Poore, Richard S. Williams, Jr., and Christopher Tracey. [https://pubs.usgs.gov/fs/fs2-00/ "Sea Level and Climate"]. United States Geological Survey.</ref> |
|||
Namalagi ang mga temperatura sa kasalukuyang panahong interglasyal simula [[Holoseno|11,700 taon na ang nakakaraan]].<ref>{{Cite journal |last=Marcott |first=S. A. |last2=Shakun |first2=J. D. |last3=Clark |first3=P. U. |last4=Mix |first4=A. C. |date=2013 |title=A reconstruction of regional and global temperature for the past 11,300 years |journal=Science |volume=339 |issue=6124 |pages=1198–1201 |bibcode=2013Sci...339.1198M |doi=10.1126/science.1228026 |pmid=23471405}}</ref> Ang mga makasaysayang huwaran ng pag-init at paglamigg, tulad ng Panahong Mainit na Medyebal at ang Maliit na Panahong Yelo, ay hindi nangyari nang sabay-sabay sa iba't ibang rehiyon. Maaring umabot ang mga temperatura ng kasing taas ng mga nasa huling bahagi ng ika-20 dantaon sa isang limitadong hanay ng mga rehiyon.<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC AR5 WG1 Ch5|2013}}; {{Harvard citation no brackets|Neukom|Steiger|Gómez-Navarro|Wang|2019a}}</ref> Nagmumula ang impormasyon ng klima para sa panahong iyon sa mga proksi ng klima, tulad ng mga puno at mga gitnang yelo.<ref name="SR15 Ch1 p57">{{Harvard citation no brackets|IPCC SR15 Ch1|2018}}; {{Harvard citation no brackets|Hawkins|Ortega|Suckling|Schurer|2017}}</ref> |
|||
=== Pag-init mula noong Rebolusyong Industriyal === |
|||
[[Talaksan:1951-_Percent_of_record_temperatures_that_are_cold_or_warm_records.svg|thumb|Sa nakalipas na mga dekada, ang mga bagong talaan ng mataas na temperatura ay higit na nalampasan ang mga bagong talaan ng mababang temperatura sa lumalaking bahagi ng ibabaw ng Daigdig.<ref name="NOAA_July">{{Cite web |date=September 2023 |title=Mean Monthly Temperature Records Across the Globe / Timeseries of Global Land and Ocean Areas at Record Levels for September from 1951-2023 |url=https://www.ncei.noaa.gov/access/monitoring/monthly-report/global/202309/supplemental/page-3 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20231014030010/https://www.ncei.noaa.gov/access/monitoring/monthly-report/global/202309/supplemental/page-3 |archive-date=14 October 2023 |website=NCEI.NOAA.gov |publisher=National Centers for Environmental Information (NCEI) of the National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA)}} (change "202309" in URL to see years other than 2023, and months other than 09=September)</ref>]] |
|||
[[Talaksan:1955-_Ocean_heat_content_-_NOAA.svg|thumb|Nagkaroon ng pagtaas sa nilalaman ng init sa karagatan sa mga nakalipas na dekada habang ang karagatan ay sumisipsip ng higit sa 90% ng init mula sa pag-init ng mundo.<ref name="NOAA_NASA_OHC_1957_">''Top 700 meters:'' {{Cite web |last=Lindsey |first=Rebecca |last2=Dahlman |first2=Luann |date=6 September 2023 |title=Climate Change: Ocean Heat Content |url=https://www.climate.gov/news-features/understanding-climate/climate-change-ocean-heat-content |url-status=live |archive-url=https://archive.today/20231029171303/https://www.climate.gov/news-features/understanding-climate/climate-change-ocean-heat-content |archive-date=29 October 2023 |website=climate.gov |publisher=National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA)}} ● ''Top 2000 meters:'' {{Cite web |title=Ocean Warming / Latest Measurement: December 2022 / 345 (± 2) zettajoules since 1955 |url=https://climate.nasa.gov/vital-signs/ocean-warming/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20231020033606/https://climate.nasa.gov/vital-signs/ocean-warming/ |archive-date=20 October 2023 |website=NASA.gov |publisher=National Aeronautics and Space Administration}}</ref>]] |
|||
Humigit-kumulang noong 1850, nagsimula ang mga tala ng termometro na magbigay ng pandaigdigang saklaw.<ref name="AR5 WG1 SPM p4-5">{{Harvard citation no brackets|IPCC AR5 WG1 Summary for Policymakers|2013}}</ref> Sa pagitan ng ika-18 dantaon at 1970, nagkaroon ng kaunting netong pag-init, dahil binawi ang epekto ng pag-init ng mga emisyon ng gas na ''greenhouse'' ng paglamig mula sa emisyon ng mga diyoksidong asupre. Nagdudulot ang diyoksidong asupre ng ulang asido, subalit gumagawa din ito ng erosol na [[Sulfato|sulpato]] sa atmospera, na ninirepleksyon ang sikat ng araw at nagiging sanhi ng tinatawag na pangdaigdigang pagdidilim. Pagkatapos ng 1970, humantong ang pagtaas ng akumulasyon ng mga gas na ''greenhouse'' at mga kontrol sa polusyon ng asupre sa isang markadong pagtaas ng temperatura.<ref>{{Cite news |last=Mooney |first=Chris |last2=Osaka |first2=Shannon |date=26 December 2023 |title=Is climate change speeding up? Here's what the science says. |work=The Washington Post |url=https://www.washingtonpost.com/climate-environment/2023/12/26/global-warming-accelerating-climate-change/ |access-date=18 January 2024}}</ref><ref name="NASA2007">{{Cite news |date=15 March 2007 |title=Global 'Sunscreen' Has Likely Thinned, Report NASA Scientists |publisher=[[NASA]] |url=http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2007/aerosol_dimming.html}}</ref><ref name="Quaas2022">{{Cite journal |last=Quaas |first=Johannes |last2=Jia |first2=Hailing |last3=Smith |first3=Chris |last4=Albright |first4=Anna Lea |last5=Aas |first5=Wenche |last6=Bellouin |first6=Nicolas |last7=Boucher |first7=Olivier |last8=Doutriaux-Boucher |first8=Marie |last9=Forster |first9=Piers M. |last10=Grosvenor |first10=Daniel |last11=Jenkins |first11=Stuart |date=21 September 2022 |title=Robust evidence for reversal of the trend in aerosol effective climate forcing |url=https://acp.copernicus.org/articles/22/12221/2022/ |journal=Atmospheric Chemistry and Physics |language=en |volume=22 |issue=18 |pages=12221–12239 |bibcode=2022ACP....2212221Q |doi=10.5194/acp-22-12221-2022 |doi-access=free |hdl-access=free}}</ref> |
|||
Ang mga patuloy na pagbabago sa klima ay walang naunang huwaran sa loob ng ilang libong taon.<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC AR6 WG1|2021}}</ref> Ipinapakita ng lahat ng maramihang mga independiyenteng set ng datos ang pandaigdigang pagtaas ng temperatura sa ibabaw,<ref>{{Harvard citation no brackets|EPA|2016}}</ref> sa bilis na humigit-kumulang 0.2 °C bawat dekada <ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC SR15 Ch1|2018}}.</ref> Ang dekada ng 2013–2022 ay uminit sa katamtamang 1.15 °C [1.00–1.25 °C] kumpara sa pinagbabatayang bilang bago ang pre-industriyal (1850–1900).<ref>{{Harvard citation no brackets|Earth System Science Data|2023}}</ref> Hindi lahat ng taon ay mas mainit kaysa sa nakaraan: maaring gumawa ang mga proseso ng pagkakaiba-iba ng panloob na klima ng anumang taon na 0.2 °C mas mainit o mas malamig kaysa sa karaniwan.<ref name="Samset2020">{{Cite journal |last=Samset |first=B. H. |last2=Fuglestvedt |first2=J. S. |last3=Lund |first3=M. T. |date=7 July 2020 |title=Delayed emergence of a global temperature response after emission mitigation |journal=Nature Communications |volume=11 |issue=1 |page=3261 |bibcode=2020NatCo..11.3261S |doi=10.1038/s41467-020-17001-1 |pmc=7341748 |pmid=32636367 |quote=At the time of writing, that translated into 2035–2045, where the delay was mostly due to the impacts of the around 0.2 °C of natural, interannual variability of global mean surface air temperature |hdl-access=free}}</ref> Mula 1998 hanggang 2013, ang mga negatibong yugto ng dalawang naturang proseso, ang ''Pacific Decadal Oscillation'' (PDO) <ref name="SeipGrønWang2023PacificDecadalOscillation">{{Cite journal |last=Seip |first=Knut L. |last2=Grøn |first2=ø. |last3=Wang |first3=H. |date=31 August 2023 |title=Global lead-lag changes between climate variability series coincide with major phase shifts in the Pacific decadal oscillation |journal=[[Theoretical and Applied Climatology]] |language=en |volume=154 |issue=3–4 |pages=1137–1149 |bibcode=2023ThApC.154.1137S |doi=10.1007/s00704-023-04617-8 |issn=0177-798X |doi-access=free |hdl-access=free}}</ref> at ''Atlantic Multidecadal Oscillation'' (AMO)<ref>{{Cite journal |last=Yao |first=Shuai-Lei |last2=Huang |first2=Gang |last3=Wu |first3=Ren-Guang |last4=Qu |first4=Xia |date=January 2016 |title=The global warming hiatus—a natural product of interactions of a secular warming trend and a multi-decadal oscillation |url=http://link.springer.com/10.1007/s00704-014-1358-x |journal=[[Theoretical and Applied Climatology]] |language=en |volume=123 |issue=1–2 |pages=349–360 |bibcode=2016ThApC.123..349Y |doi=10.1007/s00704-014-1358-x |issn=0177-798X |access-date=20 September 2023}}</ref> ay nagdulot ng tinatawag na "pahinga ng pag-init ng mundo". <ref>{{Cite journal |last=Xie |first=Shang-Ping |last2=Kosaka |first2=Yu |date=June 2017 |title=What Caused the Global Surface Warming Hiatus of 1998–2013? |url=http://link.springer.com/10.1007/s40641-017-0063-0 |journal=Current Climate Change Reports |language=en |volume=3 |issue=2 |pages=128–140 |bibcode=2017CCCR....3..128X |doi=10.1007/s40641-017-0063-0 |issn=2198-6061 |access-date=20 September 2023}}</ref> Pagkatapos ng pahinga, kabaligtaran ang nangyari, na may mga taon tulad ng 2023 na nagpapakita ng mga temperatura na mas mataas kahit sa kamakailang katamtaman.<ref name="Copernicus2023">{{Cite web |date=21 November 2023 |title=Global temperature exceeds 2 °C above pre-industrial average on 17 November |url=https://climate.copernicus.eu/global-temperature-exceeds-2degc-above-pre-industrial-average-17-november |access-date=31 January 2024 |website=[[Copernicus Programme|Copernicus]] |quote=While exceeding the 2 °C threshold for a number of days does not mean that we have breached the Paris Agreement targets, the more often that we exceed this threshold, the more serious the cumulative effects of these breaches will become.}}</ref> Ito ang dahilan kung bakit tinukoy ang pagbabago ng temperatura sa mga tuntunin ng isang 20-taong katamtaman, na binabawasan ang ingay ng mainit at malamig na taon at mga huwarang kada dekada klima, at nakita ang pangmatagalang hudyat.<ref name="IPCC_AR6_WGI_SPM">IPCC, 2021: [https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg1/downloads/report/IPCC_AR6_WGI_SPM.pdf Summary for Policymakers]. In: [https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg1/ Climate Change 2021: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change] [Masson-Delmotte, V., P. Zhai, A. Pirani, S.L. Connors, C. Péan, S. Berger, N. Caud, Y. Chen, L. Goldfarb, M. I. Gomis, M. Huang, K. Leitzell, E. Lonnoy, J. B. R. Matthews, T. K. Maycock, T. Waterfield, O. Yelekçi, R. Yu, and B. Zhou (eds.)]. Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, New York, US, pp. 3−32, doi:10.1017/9781009157896.001.</ref>{{Rp|5}} <ref>{{Cite web |last=McGrath |first=Matt |date=17 May 2023 |title=Global warming set to break key 1.5C limit for first time |url=https://www.bbc.com/news/science-environment-65602293 |access-date=31 January 2024 |website=[[BBC News]] |quote=The researchers stress that temperatures would have to stay at or above 1.5C for 20 years to be able to say the Paris agreement threshold had been passed.}}</ref> |
|||
Ang isang malawak na hanay ng iba pang mga obserbasyon ay nagpapatibay sa katibayan ng pag-init.<ref>{{Harvard citation no brackets|Kennedy|Thorne|Peterson|Ruedy|2010}}. Figure 2.5.</ref>{{Sfn|Loeb et al.|2021}} Lumalamig ang itaas na atmospera, dahil nakakakuha ang mga gas na ''greenhouse'' ng init malapit sa ibabaw ng [[Daigdig]], at kaya mas kaunting init ang lumalabas sa [[kalawakan]].<ref>{{Cite web |date=3 June 2010 |title=Global Warming |url=https://earthobservatory.nasa.gov/features/GlobalWarming |access-date=11 September 2020 |publisher=[[NASA JPL]] |quote=Satellite measurements show warming in the troposphere but cooling in the stratosphere. This vertical pattern is consistent with global warming due to increasing greenhouse gases but inconsistent with warming from natural causes.}}</ref> Binabawasan ng pag-init ang karaniwang pagtakip ng niyebe at pinipilit ang pag-urong ng mga [[glasyar]]. Kasabay nito, nagdudulot din ang pag-init ng mas malaking [[ebaporasyon]] mula sa mga [[karagatan]], na humahantong sa higit na [[Halumigmig|halumigmig sa atmospera]], higit at mas malakas na pag-ulan.<ref>{{Harvard citation no brackets|Kennedy|Thorne|Peterson|Ruedy|2010}}; {{Harvard citation no brackets|USGCRP Chapter 1|2017}}.</ref> Ang mga halaman ay [[Bulaklak|namumulaklak]] nang mas maaga sa [[tagsibol]], at libu-libong uri ng hayop ang permanenteng lumilipat sa mas malalamig na lugar. <ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC AR6 WG2|2022}}</ref> |
|||
==== Mga pagkakaiba ayon sa rehiyon ==== |
|||
Umiinit ang iba't ibang rehiyon ng mundo sa iba't ibang antas. Malaya ang huwaran sa kung saan ibinubuga ang mga gas na ''greenhouse'' , dahil nanatili ang mga gas sa sapat na katagalan upang kumalat sa buong planeta. Mula noong panahon ng pre-industriyal, tumaas ang katamtamang temperatura sa ibabaw sa mga rehiyon ng lupa nang halos dalawang beses nang mas mabilis kaysa sa pandaigdigang katamtamang temperatura sa ibabaw.<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC SRCCL Summary for Policymakers|2019}}</ref> Dahil ito sa nawawalan ang mga karagatan ng mas maraming init sa pamamagitan ng [[Pagsingaw|ebaporasyon]] at maaaring mag-imbak ng maraming init ang mga karagatan.<ref>{{Harvard citation no brackets|Sutton|Dong|Gregory|2007}}.</ref> Lumago ang enerhiyang termal sa pandaigdigang sistema ng klima na may mga maikling paghinto lamang mula noong hindi bababa sa 1970, at higit sa 90% ng sobrang enerhiya na ito ay naimbak sa karagatan.<ref name="ocean heat absorption">{{Cite web |year=2018 |title=Climate Change: Ocean Heat Content |url=https://www.climate.gov/news-features/understanding-climate/climate-change-ocean-heat-content |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190212110601/https://www.climate.gov/news-features/understanding-climate/climate-change-ocean-heat-content |archive-date=12 February 2019 |access-date=20 February 2019 |publisher=[[National Oceanic and Atmospheric Administration|NOAA]]}}</ref><ref name="Harvipccar5">{{Harvard citation no brackets|IPCC AR5 WG1 Ch3|2013}}: "[[Pagtaas sa antas ng dagat|Ocean warming]] dominates the global energy change inventory. Warming of the ocean accounts for about 93% of the increase in the Earth's energy inventory between 1971 and 2010 (high confidence), with warming of the upper (0 to 700 m) ocean accounting for about 64% of the total.</ref> Ang iba ay nagpainit sa [[Himpapawid|kapaligiran]], natunaw ang yelo, at nagpainit sa mga [[lupalop]].<ref name="EarthSysSciData_20200907">{{Cite journal |last=von Schuckman |first=K. |last2=Cheng |first2=L. |last3=Palmer |first3=M. D. |last4=Hansen |first4=J. |last5=Tassone |first5=C. |last6=Aich |first6=V. |last7=Adusumilli |first7=S. |last8=Beltrami |first8=H. |last9=Boyer |first9=T. |last10=Cuesta-Valero |first10=F. J. |display-authors=4 |date=7 September 2020 |title=Heat stored in the Earth system: where does the energy go? |url=https://essd.copernicus.org/articles/12/2013/2020/ |journal=Earth System Science Data |volume=12 |issue=3 |pages=2013–2041 |bibcode=2020ESSD...12.2013V |doi=10.5194/essd-12-2013-2020 |doi-access=free |hdl-access=free}}</ref> |
|||
Ang [[Hilagang Emisperyo]] at ang [[Hilagang Polo|Hilgang Polo]] ay mas mabilis na uminit kaysa sa [[Polong Timog|Timog Polo]] at [[Timog Emisperyo|Katimugang Emisperyo]]. Hindi lamang may mas maraming lupain ang Hilgang Emisperyo, kundi pati na rin ang mas pana-panahong pagtakip ng niyebe at yelo sa dagat. Habang lumilipat ang mga ibabaw na ito mula sa pagpapakita ng maraming liwanag hanggang sa pagiging madilim pagkatapos matunaw ang yelo, nagsisimula silang sumipsip ng mas maraming init.<ref>{{Harvard citation no brackets|NOAA, 10 July|2011}}.</ref> Nakakaambag din ang mga lokal na deposito ng itim na karbon sa niyebe at yelo sa pag-init ng Artiko.<ref>{{Harvard citation no brackets|United States Environmental Protection Agency|2016}}</ref> Tumaas ang mga temperatura sa ibabaw ng [[Artiko]] sa pagitan ng tatlo at apat na beses na mas mabilis kaysa sa ibang bahagi ng mundo.<ref name="3X2021">{{Cite web |date=20 May 2021 |title=Arctic warming three times faster than the planet, report warns |url=https://phys.org/news/2021-05-arctic-faster-planet.html |access-date=6 October 2022 |website=[[Phys.org]] |language=en}}</ref><ref name="Rantanen2022">{{Cite journal |last=Rantanen |first=Mika |last2=Karpechko |first2=Alexey Yu |last3=Lipponen |first3=Antti |last4=Nordling |first4=Kalle |last5=Hyvärinen |first5=Otto |last6=Ruosteenoja |first6=Kimmo |last7=Vihma |first7=Timo |last8=Laaksonen |first8=Ari |date=11 August 2022 |title=The Arctic has warmed nearly four times faster than the globe since 1979 |journal=Communications Earth & Environment |language=en |volume=3 |issue=1 |page=168 |bibcode=2022ComEE...3..168R |doi=10.1038/s43247-022-00498-3 |issn=2662-4435 |doi-access=free |hdl-access=free}}</ref><ref name="4X2021">{{Cite web |date=14 December 2021 |title=The Arctic is warming four times faster than the rest of the world |url=https://www.science.org/content/article/arctic-warming-four-times-faster-rest-world |access-date=6 October 2022 |language=en}}</ref> Nagpapahina sa parehong sangang Atlantiko at Antartiko ng sirkulasyong termohalino ang pagtunaw ng mga piraso ng yelo malapit sa mga polo, na higit na nagbabago sa distribusyon ng init at presipitasyon sa buong mundo.<ref>{{Cite journal |last=Liu |first=Wei |last2=Fedorov |first2=Alexey V. |last3=Xie |first3=Shang-Ping |last4=Hu |first4=Shineng |date=26 June 2020 |title=Climate impacts of a weakened Atlantic Meridional Overturning Circulation in a warming climate |journal=Science Advances |volume=6 |issue=26 |pages=eaaz4876 |bibcode=2020SciA....6.4876L |doi=10.1126/sciadv.aaz4876 |pmc=7319730 |pmid=32637596}}</ref><ref name="PearceYale3602023">{{Cite web |last=Pearce |first=Fred |date=18 April 2023 |title=New Research Sparks Concerns That Ocean Circulation Will Collapse |url=https://e360.yale.edu/features/climate-change-ocean-circulation-collapse-antarctica |access-date=3 February 2024 |language=en}}</ref><ref name="Lee2023">{{Cite journal |last=Lee |first=Sang-Ki |last2=Lumpkin |first2=Rick |last3=Gomez |first3=Fabian |last4=Yeager |first4=Stephen |last5=Lopez |first5=Hosmay |last6=Takglis |first6=Filippos |last7=Dong |first7=Shenfu |last8=Aguiar |first8=Wilton |last9=Kim |first9=Dongmin |last10=Baringer |first10=Molly |date=13 March 2023 |title=Human-induced changes in the global meridional overturning circulation are emerging from the Southern Ocean |journal=Communications Earth & Environment |volume=4 |issue=1 |page=69 |bibcode=2023ComEE...4...69L |doi=10.1038/s43247-023-00727-3}}</ref><ref name="NOAA2023">{{Cite web |date=29 March 2023 |title=NOAA Scientists Detect a Reshaping of the Meridional Overturning Circulation in the Southern Ocean |url=https://www.aoml.noaa.gov/noaa-scientists-detect-reshaping-of-the-meridional-overturning-circulation-in-southern-ocean/ |publisher=[[NOAA]]}}</ref> |
|||
=== Mga panghinaharap na temperatura sa daigdig === |
|||
Tinataya ng ''World Meteorological Organization'' (Pandaigdigang Organisasyong Meteorolohikal) ang 66% na posibilidad ng pandaigdigang temperatura na lumampas sa 1.5 °C pag-init mula sa pinagbatayang bilang noong pre-industriyal nang hindi bababa sa isang taon sa pagitan ng 2023 at 2027.<ref>{{Cite news |last=McGrath |first=Matt |date=17 May 2023 |title=Global warming set to break key 1.5C limit for first time |agency=BBC |url=https://www.bbc.com/news/science-environment-65602293 |access-date=17 May 2023}}</ref><ref>{{Cite news |last=Harvey |first=Fiona |date=17 May 2023 |title=World likely to breach 1.5C climate threshold by 2027, scientists warn |agency=The Guardian |url=https://www.theguardian.com/environment/2023/may/17/global-heating-climate-crisis-record-temperatures-wmo-research |access-date=17 May 2023}}</ref> Dahil gumagamit ang ''Intergovernmental Panel on Climate Change'' (IPCC, Pangkat Intergobermental sa Pagbabago ng Klima) ng 20-taong katamtaman upang tukuyin ang mga pagbabago sa temperatura sa buong mundo, ang isang taon na lumalagpas sa 1.5 °C ay hindi lumalabag sa limitasyon. |
|||
Inaasahan ng IPCC na lalampas sa +1.5 ang katamtamang temperatura sa buong mundo sa loob ng 20 taon °C sa unang bahagi ng dekada 2030.<ref>{{Cite web |date=7 August 2021 |title=Climate Change 2021 - The Physical Science Basis |url=https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg1/downloads/report/IPCC_AR6_WGI_Full_Report.pdf#page=955 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240405072633/https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg1/downloads/report/IPCC_AR6_WGI_Full_Report.pdf#page=955 |archive-date=5 April 2024 |website=Intergovernmental Panel on Climate Change |id=IPCC AR6 WGI}}</ref> Ang IPCC ''Sixth Assessment Report'' (Ikaanim na Ulat ng Pagtatasa) ng 2023 ay may kasamang mga proyeksyon na sa 2100 na malamang umabot ang pag-init ng daigdig sa 1.0-1.8 °C sa ilalim ng isang senaryo na may napakababang emisyon ng mga gas ng ''greenhouse'', 2.1-3.5 °C sa ilalim ng isang senaryo na may intermedyang emisyon, o 3.3-5.7 °C sa ilalim ng napakataas na senaryo ng emisyon.<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC AR6 WG1 Summary for Policymakers|2021}}</ref> Sa senaryong intermedya at napakataas na emisyono, magpapatuloy ang pag-init sa pagkalampas ng 2100.<ref name="Meinshausen2011">{{Cite journal |last=Meinshausen |first=Malte |last2=Smith |first2=S. J. |last3=Calvin |first3=K. |last4=Daniel |first4=J. S. |last5=Kainuma |first5=M. L. T. |last6=Lamarque |first6=J-F. |last7=Matsumoto |first7=K. |last8=Montzka |first8=S. A. |last9=Raper |first9=S. C. B. |last10=Riahi |first10=K. |last11=Thomson |first11=A. |date=2011 |title=The RCP greenhouse gas concentrations and their extensions from 1765 to 2300 |journal=Climatic Change |language=en |volume=109 |issue=1–2 |pages=213–241 |bibcode=2011ClCh..109..213M |doi=10.1007/s10584-011-0156-z |issn=0165-0009 |doi-access=free}}</ref><ref name="Lyon2021">{{Cite journal |last=Lyon |first=Christopher |last2=Saupe |first2=Erin E. |last3=Smith |first3=Christopher J. |last4=Hill |first4=Daniel J. |last5=Beckerman |first5=Andrew P. |last6=Stringer |first6=Lindsay C. |last7=Marchant |first7=Robert |last8=McKay |first8=James |last9=Burke |first9=Ariane |last10=O'Higgins |first10=Paul |last11=Dunhill |first11=Alexander M. |year=2021 |title=Climate change research and action must look beyond 2100 |journal=Global Change Biology |language=en |volume=28 |issue=2 |pages=349–361 |doi=10.1111/gcb.15871 |issn=1365-2486 |pmid=34558764 |doi-access=free |hdl-access=free}}</ref> |
|||
Ang natitirang badyet ng karbon para sa pananatili sa ilalim ng ilang partikular na pagtaas ng temperatura ay tinutukoy sa pamamagitan ng pagmomodelo sa siklo ng karbon at pagiging sensitibo sa klima sa mga gas ng ''greenhouse''.<ref>{{Harvard citation no brackets|Rogelj|Forster|Kriegler|Smith|2019}}</ref> Ayon sa IPCC, maari ang pag-init ng mundo na panatilihing mababa sa 1.5 °C na may dalawang-ikatlong pagkakataon kung hindi lalampas ang mga emisyon pagkatapos ng 2018 sa 420 o 570 gigatonelada ng CO<sub>2</sub>. Tumutugma ito sa 10 hanggang 13 taon ng kasalukuyang mga emisyon. Mayroong mataas na kawalan ng katiyakan tungkol sa badyet. Halimbawa, maaaring mas maliit ito ng 100 gigatonelada ng katumbas ng CO<sub>2</sub> dahil sa paglabas CO<sub>2</sub> at [[metano]] mula sa ''permafrost'' at mga lupaing basa (''wetland'').<ref name="IPCC-2018 p12">{{Harvard citation no brackets|IPCC SR15 Summary for Policymakers|2018}}</ref> Gayunpaman, malinaw na ang mga mapagkukunan ng panggatong na posil ay kailangang proaktibo na panatilihin sa lupa upang maiwasan ang malaking pag-init. Kung hindi, hindi mangyayari ang kanilang mga kakulangan hanggang nakakandado na ang mga emisyon sa mga makabuluhang pangmatagalang epekto.<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC AR5 WG3 Ch5|2014}}.</ref> |
|||
== Mga sanhi ng kamakailang pagtaas ng temperatura sa mundo == |
|||
[[Talaksan:Physical_Drivers_of_climate_change.svg|right|thumb|Mga dahilan ng pagbabago ng klima mula 1850–1900 hanggang 2010–2019. Walang makabuluhang kontribusyon mula sa panloob na pagkakaiba-iba o nagtutulak na pang-araw o pang-bulkan.]] |
|||
Ang sistema ng klima ay nakakaranas ng iba't ibang mga siklo sa sarili nito, na maaaring tumagal ng maraming taon, dekada o kahit na dantaon. Halimbawa, nagdudulot ang mga kaganapan sa El Niño ng panandaliang pagtaas ng temperatura sa ibabaw habang nagdudulot ang mga kaganapan sa La Niña ng panandaliang paglamig.<ref>{{Cite journal |last=Brown |first=Patrick T. |last2=Li |first2=Wenhong |last3=Xie |first3=Shang-Ping |date=27 January 2015 |title=Regions of significant influence on unforced global mean surface air temperature variability in climate models: Origin of global temperature variability |journal=Journal of Geophysical Research: Atmospheres |volume=120 |issue=2 |pages=480–494 |doi=10.1002/2014JD022576 |doi-access=free |hdl-access=free}}</ref> Makaapekto ang kanilang relatibong dalas sa mga pandaigdigang pagkahilig ng temperatura sa isang dekadang na sukat ng oras. <ref>{{Cite journal |last=Trenberth |first=Kevin E. |last2=Fasullo |first2=John T. |date=December 2013 |title=An apparent hiatus in global warming? |journal=Earth's Future |volume=1 |issue=1 |pages=19–32 |bibcode=2013EaFut...1...19T |doi=10.1002/2013EF000165 |doi-access=free}}</ref> Ang iba pang mga pagbabago ay sanhi ng kawalan ng balanse ng enerhiya mula sa mga panlabas na puwersa.<ref>{{Harvard citation no brackets|National Research Council|2012}}</ref> Kabilang sa mga halimbawa nito ang mga pagbabago sa mga konsentrasyon ng mga gas ng ''greenhouse'', kaningningan ng araw, pagsabog ng [[bulkan]], at mga pagkakaiba-iba sa [[orbita]] ng Daigdig sa paligid ng [[Araw (astronomiya)|Araw]].<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC AR5 WG1 Ch10|2013}}.</ref> |
|||
Upang matukoy ang kontribusyon ng tao sa pagbabago ng klima, binuo ang mga natatanging "bakas" para sa lahat ng potensyal na dahilan at inihahambing sa parehong naobserbahang mga huwaran at kilalang panloob na pagkakaiba-iba ng klima.<ref>{{Harvard citation no brackets|Knutson|2017}}; {{Harvard citation no brackets|IPCC AR5 WG1 Ch10|2013}}</ref> Halimbawa, ang pagpupuwersa ng araw—na nagsasangkot ng bakas ng pag-init ng buong atmospera—ay ibinukod dahil ang mas mababang temperatura lamang ang umiinit. <ref name="USGCRP-2009">{{Harvard citation no brackets|USGCRP|2009}}.</ref> Gumagawa ang mga erosol pang-atmospera ng mas maliit ng epekto pagpapalamig. Ang ibang tagatulak, gaya ng mga pagbabago sa albedo, ay hindi gaanong nakakaapekto.<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC AR6 WG1 Summary for Policymakers|2021}}</ref> |
|||
== Mga epekto == |
|||
[[Talaksan:Soil_moisture_and_climate_change.svg|thumb|Ang ikaanim na Ulat na Pagtatasa ng IPCC ay nagtuos ng mga pagbabago sa katamtamang kahalumigmigan ng lupa sa 2.0 °C ng pag-init, gaya ng sinusukat sa mga [[Standard deviation|karaniwang paglihis]] mula 1850 hanggang 1900 na pinagbatayang bilang.]] |
|||
=== Mga epekto sa kapaligiran === |
|||
Ang mga epekto sa [[kapaligiran]] ng pagbabago ng klima ay malawak at malayo ang naabot, na nakakaapekto sa mga karagatan, yelo, at lagay ng panahon. Maaaring mangyari ang mga pagbabago nang unti-unti o mabilis. Nagmumula ang ebidensya para sa mga epektong ito sa pag-aaral ng pagbabago ng klima sa nakaraan, mula sa pagmomodelo, at mula sa mga modernong obserbasyon.<ref>{{Harvard citation no brackets|Hansen|Sato|Hearty|Ruedy|2016}}; {{Harvard citation no brackets|Smithsonian, 26 June|2016}}.</ref> Mula noong dekada 1950, lumitaw ang mga [[tagtuyot]] at mga [[matinding init]] nang sabay-sabay na may pagtaas ng dalas.<ref>{{Harvard citation no brackets|USGCRP Chapter 15|2017}}.</ref> Tumaas ang labis na basa o tuyo na mga kaganapan sa panahon ng [[Balaklaot|tag-ulan]] sa [[Indya]] at [[Silangang Asya]].<ref>{{Harvard citation no brackets|Scientific American, 29 April|2014}}; {{Harvard citation no brackets|Burke|Stott|2017}}.</ref> Tumaas ang presipitasyong pang-[[balaklaot]] sa Hilagang Emisperyo mula noong 1980.<ref>{{Cite journal |last=Liu |first=Fei |last2=Wang |first2=Bin |last3=Ouyang |first3=Yu |last4=Wang |first4=Hui |last5=Qiao |first5=Shaobo |last6=Chen |first6=Guosen |last7=Dong |first7=Wenjie |date=19 April 2022 |title=Intraseasonal variability of global land monsoon precipitation and its recent trend |journal=npj Climate and Atmospheric Science |language=en |volume=5 |issue=1 |page=30 |bibcode=2022npCAS...5...30L |doi=10.1038/s41612-022-00253-7 |issn=2397-3722 |doi-access=free}}</ref> Malamang na tumaas ang antas ng pag-ulan at intensidad ng mga unos at [[bagyo]], <ref name="USGCRP-2017">{{Harvard citation no brackets|USGCRP Chapter 9|2017}}.</ref> at malamang na lumalawak ang heograpikong sakop papuntang polo bilang tugon sa pag-init ng klima.<ref>{{Cite journal |last=Studholme |first=Joshua |last2=Fedorov |first2=Alexey V. |last3=Gulev |first3=Sergey K. |last4=Emanuel |first4=Kerry |last5=Hodges |first5=Kevin |date=29 December 2021 |title=Poleward expansion of tropical cyclone latitudes in warming climates |url=https://www.nature.com/articles/s41561-021-00859-1 |journal=[[Nature Geoscience]] |volume=15 |pages=14–28 |doi=10.1038/s41561-021-00859-1}}</ref> Ang dalas ng mga tropikal na bagyo ay hindi tumaas bilang resulta ng pagbabago ng klima.<ref>{{Cite web |date=10 July 2020 |title=Hurricanes and Climate Change |url=https://www.c2es.org/content/hurricanes-and-climate-change/ |website=[[Center for Climate and Energy Solutions]]}}</ref> |
|||
[[Talaksan:Sea_level_history_and_projections.svg|thumb|Rekonstruksyon at proyeksyon ng makasaysayang antas ng dagat hanggang 2100 na inilathala noong 2017 ng ''Global Change Research Program'' (Programang Pananaliksik ng Pangdaigdigang Pagbabago) ng [[Estados Unidos]]<ref>{{Harvard citation no brackets|NOAA|2017}}.</ref>]] |
|||
Ang pandaigdigang antas ng dagat ay tumataas bilang resulta ng ekspansyong termal at ang pagkatunaw ng mga glasyar at yelo. Sa pagitan ng 1993 at 2020, tumaas ang pag-angat ng antas ng dagat sa paglipas ng panahon, na may katamtamang 3.3 ± 0.3 mm bawat taon.<ref>{{Harvard citation no brackets|WMO|2021}}.</ref> Sa paglipas ng ika-21 dantaon, tinuos ng IPCC ang 32–62 sentimetro ng pagtaas ng lebel ng dagat sa ilalim ng mababang senaryo ng paglabas, 44–76 sentimetro sa ilalim ng isang intermediya at 65–101 sentimetro sa ilalim ng napakataas na senaryo ng emisyon.<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC AR6 WG2|2022}}</ref> Ang mga proseso ng kawalang-katatagan ng piraso ng yelong marino sa [[Antartika]] ay maaaring magdagdag ng malaki sa mga halagang ito,<ref>{{Harvard citation no brackets|DeConto|Pollard|2016}}</ref> kabilang ang posibilidad ng 2-metro na pagtaas ng lebel ng dagat sa 2100 sa ilalim ng mataas na emisyon.{{Sfn|Bamber|Oppenheimer|Kopp|Aspinall|2019}} |
|||
Ang pagbabago ng klima ay humantong sa mga dekada ng pagliit at pagnipis ng yelo sa dagat ng [[Artiko]].<ref>{{Harvard citation no brackets|Zhang|Lindsay|Steele|Schweiger|2008}}</ref> Habang inaasahang bihira ang mga tag-init na walang yelo sa 1.5 °C digri ng pag-init, nakatakda ang mga ito mangyari minsan tuwing tatlo hanggang sampung taon sa antas ng pag-init na 2 °C.<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC SROCC Summary for Policymakers|2019}}</ref> Nagdudulot ang mas mataas na konsentrasyon CO<sub>2</sub> sa atmospera ng mas maraming CO<sub>2</sub> na natunaw sa mga karagatan, na ginagawang mas maasido ang mga ito.<ref>{{Harvard citation no brackets|Doney|Fabry|Feely|Kleypas|2009}}.</ref> Dahil hindi gaanong natutunaw ang [[oksihena]] sa mas maiinit na tubig,<ref>{{Harvard citation no brackets|Deutsch|Brix|Ito|Frenzel|2011}}</ref> bumababa ang mga konsentrasyon nito sa karagatan, at lumalawak ang mga patay na sona.<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC SROCC Ch5|2019}}; {{Cite web |date=5 September 2013 |title=Climate Change and Harmful Algal Blooms |url=https://www.epa.gov/nutrientpollution/climate-change-and-harmful-algal-blooms |access-date=11 September 2020 |publisher=[[United States Environmental Protection Agency|EPA]]}}</ref> |
|||
=== Kalikasan at buhay-ilang === |
|||
Ang kamakailang pag-init ay nagtulak sa maraming uri ng panlupa at tubig-tabang sa tungong polo at patungo sa mas [[Altitud|matataas na lugar]].<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC SR15 Ch3|2018}}.</ref> Halimbawa, lumipat pahilaga ang hanay ng daan-daang mga [[ibon]] sa Hilagang Amerika sa katamtamang bilis na 1.5 km/taon sa nakalipas na 55 taon.<ref>{{Cite journal |last=Martins |first=Paulo Mateus |last2=Anderson |first2=Marti J. |last3=Sweatman |first3=Winston L. |last4=Punnett |first4=Andrew J. |date=9 April 2024 |title=Significant shifts in latitudinal optima of North American birds |url=https://pnas.org/doi/10.1073/pnas.2307525121 |journal=[[Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America]] |language=en |volume=121 |issue=15 |pages=e2307525121 |doi=10.1073/pnas.2307525121 |issn=0027-8424 |pmc=11009622 |pmid=38557189}}</ref> Nagdulot ang mas mataas na antas CO<sub>2</sub> sa atmospera at isang pinahabang panahon ng paglaki sa pandaigdigang paglulunti. Gayunpaman, nagpahaba ang mga matinding init at tagtuyot ng produktibidad ng [[ekosistema]] sa ilang rehiyon. Hindi malinaw ang balanse sa hinaharap ng mga salungat na epekto na ito.{{Sfn|IPCC SRCCL Ch2|2019}} Ang isang kaugnay na penomena na hinihimok ng pagbabago ng klima ay ang paghihimasok ng halamang makahoy, na nakakaapekto sa hanggang 500 milyong ektarya sa buong mundo.<ref>{{Cite journal |last=Deng |first=Yuanhong |last2=Li |first2=Xiaoyan |last3=Shi |first3=Fangzhong |last4=Hu |first4=Xia |date=December 2021 |title=Woody plant encroachment enhanced global vegetation greening and ecosystem water-use efficiency |url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/geb.13386 |journal=[[Global Ecology and Biogeography]] |language=en |volume=30 |issue=12 |pages=2337–2353 |bibcode=2021GloEB..30.2337D |doi=10.1111/geb.13386 |issn=1466-822X |access-date=10 June 2024 |via=Wiley Online Library}}</ref> Nag-aambag ang pagbabago ng klima sa pagpapalawak ng mga tuyong sona ng klima, tulad ng pagpapalawak ng mga [[disyerto]] sa mga subtropika.<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC SRCCL Summary for Policymakers|2019}}; {{Harvard citation no brackets|Zeng|Yoon|2009}}.</ref> Mas malamang na gumagawa ng mga biglaang pagbabago sa mga ekosistema ang laki at bilis ng pag-init ng mundo.{{Sfn|Turner|Calder|Cumming|Hughes|2020}} Sa pangkalahatan, inaasahan na magreresulta ang pagbabago ng klima sa [[pagkalipol]] ng maraming uri ng hayop.{{Sfn|Urban|2015}} |
|||
Ang mga karagatan ay uminit nang mas mabagal kaysa sa lupa, subalit lumipat ang mga halaman at hayop sa karagatan patungo sa mas malamig na mga polo nang mas mabilis kaysa sa mga espesye sa lupa.<ref>{{Harvard citation no brackets|Poloczanska|Brown|Sydeman|Kiessling|2013}}; {{Harvard citation no brackets|Lenoir|Bertrand|Comte|Bourgeaud|2020}}</ref> Tulad ng sa lupa, nagaganap ang mga matinding init sa karagatan nang mas madalas dahil sa pagbabago ng klima, na pumipinsala sa malawak na hanay ng mga organismo tulad ng mga koral, kelpo (uri ng halamang-dagat), at mga ibong-dagat.<ref>{{Harvard citation no brackets|Smale|Wernberg|Oliver|Thomsen|2019}}</ref> Mas nagpapahirap ang pag-aasido ng karagatan sa mga organismong pandagat na [[Kalsiyo|nagkakalsiyo]] tulad ng tahong, [[taliptip]] at koral na gumawa ng mga [[kabibi]] at kalansay; at [[Pagpuputi ng sagay|pinaputla ng mga matinding init ang mga korales]].{{Sfn|IPCC SROCC Summary for Policymakers|2019}} Ang mga mapaminsalang pamumukadkad ng alga na pinahusay ng pagbabago ng klima at eutropikasyon ay nagpapababa ng antas ng oksihena, nakakagambala sa mga interkoneksyon ng pagkain at nagdudulot ng malaking pagkawala ng buhay sa dagat.<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC SROCC Ch5|2019}}</ref> Nasa ilalim ng partikular na istres ang mga ekosistema sa baybayin. Halos kalahati ng pandaigdigang basang lupa ang nawala dahil sa pagbabago ng klima at iba pang epekto ng tao.{{Sfn|IPCC SROCC Ch5|2019}} Sumailalim ang mga halaman sa mas mataas na istres mula sa pinsala ng mga insekto.<ref>{{Cite journal |last=Azevedo-Schmidt |first=Lauren |last2=Meineke |first2=Emily K. |last3=Currano |first3=Ellen D. |date=18 October 2022 |title=Insect herbivory within modern forests is greater than fossil localities |url=https://pnas.org/doi/10.1073/pnas.2202852119 |journal=[[Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America]] |language=en |volume=119 |issue=42 |doi=10.1073/pnas.2202852119 |issn=0027-8424 |access-date=10 June 2024}}</ref> |
|||
{| class="center toccolours" |
|||
|+'''Epekto ng pagbabago ng klima sa kapaligiran''' |
|||
|<gallery mode="packed" heights="120" style="line-height:120%"> |
|||
Talaksan:Bleachedcoral.jpg|alt=Underwater photograph of branching coral that is bleached white|Pagguhong pang-[[ekolohiya]]. Sinira ng [[Pagpuputi ng sagay|pagpapaputi ng koral]] mula sa pang-init na istres ang [[Bahura ng Gran Barrera]] at binabantaan ang mga [[Bahura ng mga bulaklak na bato|bahurang koral]] sa buong mundo.<ref>{{Cite web |date=2 January 2012 |title=Coral Reef Risk Outlook |url=https://sos.noaa.gov/datasets/coral-reef-risk-outlook/ |access-date=4 April 2020 |publisher=[[National Oceanic and Atmospheric Administration]] |quote=At present, local human activities, coupled with past thermal stress, threaten an estimated 75 percent of the world's reefs. By 2030, estimates predict more than 90% of the world's reefs will be threatened by local human activities, warming, and acidification, with nearly 60% facing high, very high, or critical threat levels.}}</ref> |
|||
Talaksan:Orroral_Valley_Fire_viewed_from_Tuggeranong_January_2020.jpg|alt=Photograph of evening in a valley settlement. The skyline in the hills beyond is lit up red from the fires.|Matinding lagay ng panahon. Lumala ang tagtuyot at mataas na temperatura noong mga [[Panahon ng sunog sa Awstralya ng 2019–20|malaking sunog sa Australya noong 2020]].<ref>{{Harvard citation no brackets|Carbon Brief, 7 January|2020}}.</ref> |
|||
Talaksan:National_Park_Service_Thawing_permafrost_(27759123542).jpg|alt=The green landscape is interrupted by a huge muddy scar where the ground has subsided.|Pag-init ng Artiko. Pinahina ng paglusaw ng ''permafrost'' ang imprastraktura at naglabas ng metano, isang gas na ''greenshouse''.<ref name="Turetsky 2019">{{Harvard citation no brackets|Turetsky|Abbott|Jones|Anthony|2019}}</ref> |
|||
Talaksan:Endangered_arctic_-_starving_polar_bear_edit.jpg|alt=An emaciated polar bear stands atop the remains of a melting ice floe.|Pagkawask ng tirahan ng hayop. Maraming mga hayop ang umaasa sa yelo ng dagat, na nawawala na sa pag-init ng Artiko.<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC AR5 WG2 Ch28|2014}}</ref> |
|||
Talaksan:Mountain_Pine_Beetle_damage_in_the_Fraser_Experimental_Forest_2007.jpg|alt=Photograph of a large area of forest. The green trees are interspersed with large patches of damaged or dead trees turning purple-brown and light red.|Pagpapalaganap ng peste. Pinapahintulot ng katamtamang tagniyebe ng mas maraming eskarabahong pino na manatiling buhay upang puksain ang malaking impresyon ng [[gubat]].<ref>{{Cite web |title=What a changing climate means for Rocky Mountain National Park |url=https://www.nps.gov/romo/learn/nature/climatechange.htm |access-date=9 April 2020 |publisher=[[National Park Service]]}}</ref> |
|||
</gallery> |
|||
|} |
|||
=== Mga tao === |
|||
[[Talaksan:20211109_Frequency_of_extreme_weather_for_different_degrees_of_global_warming_-_bar_chart_IPCC_AR6_WG1_SPM.svg|thumb|Ang matinding lagay ng panahon ay magiging mas karaniwan habang umiinit ang Daigdig.<ref name="IPCC6AR_ExtremeEvents">{{Harvard citation no brackets|IPCC AR6 WG1 Summary for Policymakers|2021}}</ref>]] |
|||
Ang mga epekto ng pagbabago ng klima ay nakakaapekto sa mga tao saanman sa mundo.<ref>{{Cite journal |last=Lenton |first=Timothy M. |last2=Xu |first2=Chi |last3=Abrams |first3=Jesse F. |last4=Ghadiali |first4=Ashish |last5=Loriani |first5=Sina |last6=Sakschewski |first6=Boris |last7=Zimm |first7=Caroline |last8=Ebi |first8=Kristie L. |last9=Dunn |first9=Robert R. |last10=Svenning |first10=Jens-Christian |last11=Scheffer |first11=Marten |date=2023 |title=Quantifying the human cost of global warming |journal=[[Nature Sustainability]] |volume=6 |issue=10 |pages=1237–1247 |bibcode=2023NatSu...6.1237L |doi=10.1038/s41893-023-01132-6 |doi-access=free |hdl-access=free}}</ref> Maaaring maobserbahan ang mga epekto sa lahat ng mga lupalop at mga rehiyon ng karagatan,<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC AR5 WG2 Ch18|2014}}</ref> na may mababang [[latitud]], [[Bansang umuunlad|hindi gaanong maunlad na mga lugar]] na nahaharap sa pinakamalaking panganib.<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC AR5 WG2 Ch19|2014}}.</ref> Ang patuloy na pag-init ay may potensyal na "malubha, malaganap at hindi maibabalik na mga epekto" para sa mga tao at ekosistema.<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC AR5 SYR Summary for Policymakers|2014}}</ref> Hindi pantay na ipinamamahagi ang mga panganib, subalit sa pangkalahatan, mas malaki para sa mga [[Kahirapan|taong mahihirap]] sa mga [[Umuunlad na bansa|umuunlad]] at [[Bansang maunlad|mauunlad na bansa]].<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC AR5 SYR Summary for Policymakers|2014}}</ref> |
|||
==== Pagkain at kalusugan ==== |
|||
Tinatawag ng ''World Health Organization'' (WHO, [[Pandaigdigang Organisasyon sa Kalusugan]]) ang pagbabago ng klima bilang pinakamalaking banta sa kalusugan ng mundo sa ika-21 dantaon.<ref>{{Harvard citation no brackets|WHO, Nov|2015}}</ref> Humahantong ang matinding lagay ng panahon sa pinsala at pagkawala ng buhay.<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC AR5 WG2 Ch11|2014}}</ref> Mas madaling naililipat ang iba't ibang mga [[Pagkakahawa|nakakahawang sakit]] sa isang mas mainit na klima, tulad ng [[Dengue|lagnat na dengue]] at [[malarya]].{{Sfn|Watts|Amann|Arnell|Ayeb-Karlsson|2019}} Maari humantong ang mga pagkabigo sa pananim sa kakulangan sa pagkain at [[malnutrisyon]], partikular na nakakaapekto sa mga bata.<ref>{{Harvard citation no brackets|Costello|Abbas|Allen|Ball|2009}}; {{Harvard citation no brackets|Watts|Adger|Agnolucci|Blackstock|2015}}; {{Harvard citation no brackets|IPCC AR5 WG2 Ch11|2014}}</ref> Parehong mga bata at matatandang tao ang madaling kapitan ng matinding init.{{Sfn|Watts|Amann|Arnell|Ayeb-Karlsson|2019}} Tinatantya ng WHO na sa pagitan ng 2030 at 2050, magdudulot ang pagbabago ng klima ng humigit-kumulang 250,000 karagdagang pagkamatay bawat taon. Sinuri nila ang mga pagkamatay mula sa pagkakalantad sa init sa mga matatanda, pagtaas ng [[pagtatae]], malarya, dengue, pagbaha sa baybayin, at malnutrisyon sa pagkabata.<ref>{{Harvard citation no brackets|WHO|2014}}: "Under a base case socioeconomic scenario, we estimate approximately 250 000 additional deaths due to climate change per year between 2030 and 2050. These numbers do not represent a prediction of the overall impacts of climate change on health, since we could not quantify several important causal pathways."</ref> Sa pamamagitan ng 2100, maaaring harapin ng 50% hanggang 75% ng pandaigdigang populasyon ang mga kondisyon ng klima na nagbabanta sa buhay dahil sa pinagsamang epekto ng matinding init at [[halumigmig]].<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC AR6 WG2|2022}}</ref> |
|||
Ang pagbabago ng klima ay nakakaapekto sa seguridad ng pagkain. Nagdulot ito ng pagbawas sa pandaigdigang ani ng [[mais]], [[trigo]], at [[balatong]] sa pagitan ng 1981 at 2010.<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC SRCCL Ch5|2019}}.</ref> Maaaring higit pang mabawasan ng pag-init sa hinaharap ang pandaigdigang ani ng mga pangunahing pananim.<ref>{{Harvard citation no brackets|Zhao|Liu|Piao|Wang|2017}}; {{Harvard citation no brackets|IPCC SRCCL Ch5|2019}}</ref> Malamang na negatibong maaapektuhan ang produksyon ng pananim sa mga bansang mababa ang latitud, habang maaaring positibo o negatibo ang mga epekto sa hilagang latitud.<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC AR5 WG2 Ch7|2014}}</ref> Hanggang sa karagdagang 183 milyong tao sa buong mundo, lalo na ang mga may mababang kita, ay nasa panganib ng [[gutom]] bilang resulta ng mga epektong ito.<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC SRCCL Ch5|2019}}</ref> Ang pagbabago ng klima ay nakakaapekto rin sa populasyon ng [[isda]]. Sa buong mundo, mas kaunti ang makukuha sa pangingisda.{{Sfn|IPCC SROCC Ch5|2019}} Ang mga rehiyong umaasa sa tubig-glasyar, mga rehiyong tuyo na, at maliliit na [[pulo]] ay may mas mataas na panganib ng istres sa tubig dahil sa pagbabago ng klima.<ref>{{Harvard citation no brackets|Holding|Allen|Foster|Hsieh|2016}}; {{Harvard citation no brackets|IPCC AR5 WG2 Ch3|2014}}.</ref> |
|||
==== Kabuhayan at hindi pagkakapantay-pantay ==== |
|||
Ang mga pinsala sa [[ekonomiya]] dahil sa pagbabago ng klima ay maaaring malubha at may posibilidad ng mga mapaminsalang kahihinatnan.<ref>{{Harvard citation no brackets|DeFries|Edenhofer|Halliday|Heal|2019}}; {{Harvard citation no brackets|Krogstrup|Oman|2019}}.</ref> Inaasahan ang matinding epekto sa [[Timog-silangang Asya]] at [[Aprika|Aprikang]] sub-Sahariyanon, kung saan ang karamihan sa mga lokal na naninirahan ay umaasa sa likas na yaman at agrikultura.<ref name="FAO-2021">{{Cite book |url=https://doi.org/10.4060/cb7431en |title=Women's leadership and gender equality in climate action and disaster risk reduction in Africa − A call for action |publisher=[[Food and Agriculture Organization|FAO]] & The African Risk Capacity (ARC) Group |year=2021 |isbn=978-92-5-135234-2 |location=Accra |doi=10.4060/cb7431en}}</ref><ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC AR5 WG2 Ch13|2014}}</ref> Maaaring hadlangan ng istres sa init ang mga manggagawa nagtatrabaho sa labas. Kung umabot ang pag-init sa 4 °C, maari mabawasan ang kapasidad ng paggawa sa mga rehiyong iyon ng 30 hanggang 50%. <ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC AR6 WG2|2022}}</ref> Tinatataya ng [[Bangkong Pandaigdig]] na sa pagitan ng 2016 at 2030, maaaring magdala ang pagbabago ng klima ng higit sa 120 milyong mga tao sa matinding kahirapan nang walang adaptasyon.{{Sfn|Hallegatte|Bangalore|Bonzanigo|Fay|2016}} |
|||
Ang hindi pagkakapantay-pantay batay sa kayamanan at katayuan sa lipunan ay lumala dahil sa pagbabago ng klima.<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC AR5 WG2 Ch13|2014}}.</ref> Ang mga pangunahing paghihirap sa pagpapagaan, pag-angkop sa, at pagbawi mula sa mga pagkabigla sa klima ay kinakaharap ng mga marhinadong tao na mas mababa ang kontrol sa mga mapagkukunan.<ref name="Grabe-2014">Grabe, Grose and Dutt, 2014; FAO, 2011; FAO, 2021a; Fisher and Carr, 2015; IPCC, 2014; Resurrección et al., 2019; UNDRR, 2019; Yeboah et al., 2019.</ref><ref name="FAO-20212">{{Cite book |url=https://doi.org/10.4060/cb7431en |title=Women's leadership and gender equality in climate action and disaster risk reduction in Africa − A call for action |publisher=[[Food and Agriculture Organization|FAO]] & The African Risk Capacity (ARC) Group |year=2021 |isbn=978-92-5-135234-2 |location=Accra |doi=10.4060/cb7431en}}</ref> Haharap ang [[mga katutubo]], na nabubuhay sa kanilang lupain at ekosistema, sa panganib sa kanilang kalusugan at pamumuhay dahil sa pagbabago ng klima.<ref>{{Cite web |title=Climate Change {{!}} United Nations For Indigenous Peoples |url=https://www.un.org/development/desa/indigenouspeoples/climate-change.html |access-date=29 April 2022 |website=United Nations Department of Economic and Social Affairs}}</ref> Napagpasyahan ng isang ekspertong paghugot na ang papel ng pagbabago ng klima sa [[Digmaan|armadong tunggalian]] ay maliit kumpara sa mga salik tulad ng hindi pagkakapantay-pantay ng sosyo-ekonomiko at mga kakayahan ng estado.{{Sfn|Mach|Kraan|Adger|Buhaug|2019}} |
|||
Habang ang mga [[kababaihan]] ay hindi likas na mas nasa panganib mula sa pagbabago ng klima at mga pagkabigla, pumipigil sa kanilang kakayahang umangkop at maging matatag ang mga limitasyon sa mga mapagkukunan ng kababaihan at mga diskriminasyong pamantayan ng kasarian.<ref name=":0">{{Cite book |url=https://doi.org/10.4060/cc5060en |title=The status of women in agrifood systems - Overview |publisher=FAO |year=2023 |location=Rome |language=EN |doi=10.4060/cc5060en}}</ref> Halimbawa, may posibilidad ang mga pasanin sa trabaho ng kababaihan, kabilang ang mga oras na nagtrabaho sa agrikultura, na bumaba nang mas mababa kaysa sa mga lalaki sa panahon ng pagkabigla sa klima tulad ng istres sa init.<ref name=":0" /> |
|||
==== Paglipat dahil sa klima ==== |
|||
Ang mga mabababang pulo at mga pamayanan sa baybayin ay nanganganib sa pagtaas ng lebel ng dagat, na ginagawang mas karaniwan ang pagbaha sa lungsod. Minsan, permanenteng nawala ang lupa sa dagat.{{Sfn|IPCC SROCC Ch4|2019}} Maari itong humantong sa [[kawalan ng estado]] para sa mga tao sa mga islang bansa, gaya ng [[Maldives|Maldibas]] at [[Tuvalu]]. <ref>{{Harvard citation no brackets|UNHCR|2011}}.</ref> Sa ilang rehiyon, ang pagtaas ng temperatura at halumigmig ay maaaring masyadong matindi para sa mga tao na umangkop.{{Sfn|Matthews|2018}} Sa pinakamasamang kaso ng pagbabago ng klima, ipinapalabas ng mga modelo na halos isang-katlo ng sangkatauhan ang maaaring manirahan sa tulad ng Saharang klima na hindi matitirahan at napakainit na klima.<ref>{{Harvard citation no brackets|Balsari|Dresser|Leaning|2020}}</ref> |
|||
Ang mga salik na ito ay maaaring magdulot paglipat dahil sa [[klima]] o kapaligiran, sa loob at pagitan ng mga bansa.<ref name="auto32">{{Harvard citation no brackets|Cattaneo|Beine|Fröhlich|Kniveton|2019}}; {{Harvard citation no brackets|IPCC AR6 WG2|2022}}</ref> Mas maraming tao ang inaasahang malilikas dahil sa pagtaas ng lebel ng dagat, matinding lagay ng panahon at salungatan mula sa pagtaas ng kompetisyon sa likas na yaman. Ang pagbabago ng klima ay maaari ring magpapataas ng kahinaan, na humahantong sa "mga nakulong na populasyon" na hindi makagalaw dahil sa kakulangan ng mga mapagkukunan.<ref>{{Harvard citation no brackets|Flavell|2014}}; {{Harvard citation no brackets|Kaczan|Orgill-Meyer|2020}}</ref> |
|||
{| class="center toccolours" |
|||
|+'''Epekto pagbabago ng klima sa mga tao''' |
|||
|<gallery mode="packed" heights="120" style="line-height:120%"> |
|||
Talaksan:Village_Telly_in_Mali.jpg|Migrasyong pangkapaligiran. Nagdudulot ang mas kaunting bagsak ng ulan sa pagiging disyerto na pinipinsala ang agrikultura at maaring mapaalis ang mga populasyon. Ipinapakita: Telly, [[Mali (bansa)|Mali]] (2008).<ref>{{Harvard citation no brackets|Serdeczny|Adams|Baarsch|Coumou|2016}}.</ref> |
|||
Talaksan:Corn_shows_the_affect_of_drought.jpg|Mga pagbabagong pang-agrikultura. Ang mga tagtuyot, pagtaas ng mga temperatura, at matinding lagay ng panahon ay negatibong nakakaapekto sa agrikultura. Ipinapakita: [[Texas]], Estados Unidos (2013).<ref>{{Harvard citation no brackets|IPCC SRCCL Ch5|2019}}.</ref> |
|||
Talaksan:Acqua_alta_in_Piazza_San_Marco-original.jpg|Pagbaha dulot ng pagtaas ng tubig. Tinataas ng pag-akyat ng antas ng dagat ang pagbaha sa mabababang lugar sa rehiyong baybayin. Shown: [[Venecia|Venicia, Italya]] (2004).<ref name="NOAAnuisance">{{Cite web |last=[[National Oceanic and Atmospheric Administration]] |title=What is nuisance flooding? |url=http://oceanservice.noaa.gov/facts/nuisance-flooding.html |access-date=April 8, 2020}}</ref> |
|||
Talaksan:US_Navy_071120-M-8966H-005_An_aerial_view_over_southern_Bangladesh_reveals_extensive_flooding_as_a_result_of_Cyclone_Sidr.jpg|Pagkatindi ng bagyo. Ang Bangladesh pagkataps ng Bagyong Sidr (2007) ay isang halimbawa ng sakunang pagbaha mula sa pinataas na bagsak ng ulan.<ref>{{Harvard citation no brackets|Kabir|Khan|Ball|Caldwell|2016}}.</ref> |
|||
Talaksan:Argentina_geos5_202211.jpg|Pagkatindi ng init. Nagiging karaniwan ang matinding init tulad ng Matinding Init sa Katimugang Cone ng 2022.<ref>{{Harvard citation no brackets|Van Oldenborgh|Philip|Kew|Vautard|2019}}.</ref> |
|||
</gallery> |
|||
|} |
|||
== Mga sanggunian == |
|||
{{Reflist}} |
|||
[[Kategorya:Pagbabago ng klima|*]] |
[[Kategorya:Pagbabago ng klima|*]] |
||
[[Kategorya:Mga isyung panlipunan]] |
[[Kategorya:Mga isyung panlipunan]] |
||
Pagbabago noong 15:35, 13 Hunyo 2024
Sa karaniwang paggamit, inilalarawan ng pagbabago ng klima ang pag-init ng mundo—a ng patuloy na pagtaas ng katamtamang temperatura sa buong mundo—at ang mga epekto nito sa sistema ng klima ng Daigdig. Kasama rin sa mas malawak na kahulugan ng pagbabago ng klima ang mga nakaraang pangmatagalang pagbabago sa klima ng Daigdig. Pangunahing sanhi ng kasalukuyang pagtaas sa pandaigdigang katamtamang temperatura ang pagsunog ng mga tao ng mga panggatong na posil mula noong Rebolusyong Industriyal.[3][4] Nagdaragdag sa mga gas ng greenhouse ang paggamit ng panggatong na posil, deporestasyon, at ilang gawaing pang-agrikultura at pang-industriya.[5] Sumisipsip ng ilan sa init ang mga gas na ito na inilalabas ng Daigdig pagkatapos itong uminit mula sa sikat ng araw, na nagpapainit sa mas mababang atmospera. Ang diyoksidong karbono, ang pangunahing gas na greenhouse na nagtutulak ng pag-init ng mundo, ay lumaki ng humigit-kumulang 50% at nasa antas na hindi nakikita sa loob ng milyun-milyong taon.[6]
Ang pagbabago ng klima ay may lalong malaking epekto sa kapaligiran. Lumalawak ang mga disyerto, habang nagiging mas karaniwan ang matinding init at sunog sa ilang.[7] Nag-ambag ang pinalakas na pag-init sa Artiko sa pagtunaw ng permafrost, pag-urong ng mga glasyar at pagbaba ng yelo sa dagat.[8] Nagdudulot din ang mas mataas na temperatura ng mas matinding bagyo, tagtuyot, at iba pang matinding lagay ng panahon.[9] Napupuwersa ng mabilis na pagbabago pangkapaligiran sa mga bundok, bahurang koral, at Artiko ang maraming uri ng hayop na lumipat o malipol.[10] Kahit na maging matagupay ang mga pagsisikap na mabawasan ang pag-init sa hinaharap, magpapatuloy ang ilang mga epekto sa loob ng maraming dantaon. Kabilang dito ang pag-init ng karagatan, pag-aasido ng karagatan at pagtaas ng lebel ng dagat.[11]
Binabantaan ng pagbabago ng klima ang mga tao ng dagdag na pagbaha, matinding init, pagtaas ng kakulangan sa pagkain at tubig, mas maraming sakit, at pagkaluging ekonomiko. Maaring magresulta ito ng migrasyon at hindi pagkakasundo ng mga tao.[12] Tinatawag ng World Health Organization (WHO, o Pandaigdigang Organisasyon sa Kalusugan) ang pagbabago ng klima bilang pinakamalaking banta sa kalusugan ng mundo sa ika-21 dantaon.[13] Nakakaranas ang mga lipunan at ekosistema ng mas matitinding panganib sa walang aksyon upang limitahan ang pag-init.[14] Bahagyang binabawasan ang mga panganib ng pag-angkop sa pagbabago ng klima sa pamamagitan ng mga pagsisikap tulad ng mga hakbang sa pagkontrol sa baha o mga pananim na lumalaban sa tagtuyot, bagama't naabot na ang ilang limitasyon sa pag-aangkop.[15] Responsable ang mga mahihirap na komunidad sa maliit na bahagi ng mga pandaigdigang emisyon, subalit sila ang may pinakamaliit na kakayahang umangkop at pinakaapektado sa pababago ng klima.[16][17]
![A dry lakebed in California, which is experiencing its worst megadrought in 1,200 years.[18]](/https/tl.wikipedia.org/wiki/Talaksan:California_Drought_Dry_Lakebed_2009.jpg)
Mga halimbawa ng ilang epekto ng pagbabago ng klima: Tumindi ang sunog sa ilang sa pamamagitan ng init at tagtuyot, pagpapaputi ng mga korales na nangyayari nang mas madalas dahil sa matinding init sa dagat, at lumalalang tagtuyot na nakompromiso ang mga panustos ng tubig.
Maraming epekto sa pagbabago ng klima ang naramdaman nitong mga nakaraang taon, na ang 2023 ang pinakamainit na naitala sa +1.48 °C (2.66 °F) mula nang magsimula ang regular na pagsubaybay noong 1850.[19][20] Itataas ng karagdagang pag-init ang mga epektong ito at maaaring magpalitaw ng mga sandaling kritikal, gaya ng pagtunaw ng lahat ng yelo sa Greenland.[21] Sa ilalim ng Kasunduang Paris ng 2015, ang mga bansa ay na panatilihing uminit sa "mahalagang ilalim na 2 °C". Gayunpaman, sa mga pangakong ginawa sa ilalim ng Kasunduan, aabot pa rin ang pag-init ng mundo sa humigit-kumulang 2.7 °C (4.9 °F) sa pagtatapos ng dantaon.[22] Mangangailangan ang paglilimita sa pag-init sa 1.5 °C ng pagbabawas ng mga emisyon sa 2030 at pagkamit ng mga emisyong netong-sero sa 2050.[23]
Maaring ihinto ang paggamit ng panggatong na posil sa pamamagitan ng pagtitipid ng enerhiya at paglipat sa mga mapagkukunan ng enerhiya na hindi gumagawa ng malaking polusyong karbon. Ang mga pinagmumulan ng enerhiya ng mga ito ay kinabibilangan ng hangin, araw, tubig, at lakas nukleyar.[24][25] Maaaring palitan ng malinis na kuryente ang mga panggatong na posil para sa pagpapagana ng transportasyon, pagpainit ng mga gusali, at pagpapatakbo ng mga prosesong pang-industriya.[26] Maaari ding alisin ang karbon sa atmospera, halimbawa sa pamamagitan ng pagdagdag ng tinatakpan ng kagubatan at pagsasaka gamit ang mga pamamaraan na kumukuha ng karbon sa lupa.[27][28]
Pagtaas ng temperatura sa buong mundo
Mga tala ng temperatura bago ang pag-init ng mundo
Sa nakalipas na ilang milyong taon, nag-ebolusyon ang mga tao sa isang klima na umikot sa panahon ng yelo, na may katamtamang temperatura sa buong mundo na nasa pagitan ng 1 °C mas mainit at 5–6 °C mas malamig kaysa sa kasalukuyang mga antas.[31][32] Ang isa sa mga mas mainit na panahon ay ang Huling Interglasyal sa pagitan ng 115,000 at 130,000 taon na ang nakalilipas, nang 6 hanggang 9 na metro ang antas ng dagat na mas mataas kaysa ngayon.[33] Ang pinakahuling pinakamataas na glasyal na 20,000 taon na ang nakakaraan ay may mga antas ng dagat na humigit-kumulang 125 metro (410 tal) mas mababa kaysa ngayon.[34]
Namalagi ang mga temperatura sa kasalukuyang panahong interglasyal simula 11,700 taon na ang nakakaraan.[35] Ang mga makasaysayang huwaran ng pag-init at paglamigg, tulad ng Panahong Mainit na Medyebal at ang Maliit na Panahong Yelo, ay hindi nangyari nang sabay-sabay sa iba't ibang rehiyon. Maaring umabot ang mga temperatura ng kasing taas ng mga nasa huling bahagi ng ika-20 dantaon sa isang limitadong hanay ng mga rehiyon.[36] Nagmumula ang impormasyon ng klima para sa panahong iyon sa mga proksi ng klima, tulad ng mga puno at mga gitnang yelo.[37]
Pag-init mula noong Rebolusyong Industriyal
Humigit-kumulang noong 1850, nagsimula ang mga tala ng termometro na magbigay ng pandaigdigang saklaw.[40] Sa pagitan ng ika-18 dantaon at 1970, nagkaroon ng kaunting netong pag-init, dahil binawi ang epekto ng pag-init ng mga emisyon ng gas na greenhouse ng paglamig mula sa emisyon ng mga diyoksidong asupre. Nagdudulot ang diyoksidong asupre ng ulang asido, subalit gumagawa din ito ng erosol na sulpato sa atmospera, na ninirepleksyon ang sikat ng araw at nagiging sanhi ng tinatawag na pangdaigdigang pagdidilim. Pagkatapos ng 1970, humantong ang pagtaas ng akumulasyon ng mga gas na greenhouse at mga kontrol sa polusyon ng asupre sa isang markadong pagtaas ng temperatura.[41][42][43]
Ang mga patuloy na pagbabago sa klima ay walang naunang huwaran sa loob ng ilang libong taon.[44] Ipinapakita ng lahat ng maramihang mga independiyenteng set ng datos ang pandaigdigang pagtaas ng temperatura sa ibabaw,[45] sa bilis na humigit-kumulang 0.2 °C bawat dekada [46] Ang dekada ng 2013–2022 ay uminit sa katamtamang 1.15 °C [1.00–1.25 °C] kumpara sa pinagbabatayang bilang bago ang pre-industriyal (1850–1900).[47] Hindi lahat ng taon ay mas mainit kaysa sa nakaraan: maaring gumawa ang mga proseso ng pagkakaiba-iba ng panloob na klima ng anumang taon na 0.2 °C mas mainit o mas malamig kaysa sa karaniwan.[48] Mula 1998 hanggang 2013, ang mga negatibong yugto ng dalawang naturang proseso, ang Pacific Decadal Oscillation (PDO) [49] at Atlantic Multidecadal Oscillation (AMO)[50] ay nagdulot ng tinatawag na "pahinga ng pag-init ng mundo". [51] Pagkatapos ng pahinga, kabaligtaran ang nangyari, na may mga taon tulad ng 2023 na nagpapakita ng mga temperatura na mas mataas kahit sa kamakailang katamtaman.[52] Ito ang dahilan kung bakit tinukoy ang pagbabago ng temperatura sa mga tuntunin ng isang 20-taong katamtaman, na binabawasan ang ingay ng mainit at malamig na taon at mga huwarang kada dekada klima, at nakita ang pangmatagalang hudyat.[53]:5 [54]
Ang isang malawak na hanay ng iba pang mga obserbasyon ay nagpapatibay sa katibayan ng pag-init.[55][56] Lumalamig ang itaas na atmospera, dahil nakakakuha ang mga gas na greenhouse ng init malapit sa ibabaw ng Daigdig, at kaya mas kaunting init ang lumalabas sa kalawakan.[57] Binabawasan ng pag-init ang karaniwang pagtakip ng niyebe at pinipilit ang pag-urong ng mga glasyar. Kasabay nito, nagdudulot din ang pag-init ng mas malaking ebaporasyon mula sa mga karagatan, na humahantong sa higit na halumigmig sa atmospera, higit at mas malakas na pag-ulan.[58] Ang mga halaman ay namumulaklak nang mas maaga sa tagsibol, at libu-libong uri ng hayop ang permanenteng lumilipat sa mas malalamig na lugar. [59]
Mga pagkakaiba ayon sa rehiyon
Umiinit ang iba't ibang rehiyon ng mundo sa iba't ibang antas. Malaya ang huwaran sa kung saan ibinubuga ang mga gas na greenhouse , dahil nanatili ang mga gas sa sapat na katagalan upang kumalat sa buong planeta. Mula noong panahon ng pre-industriyal, tumaas ang katamtamang temperatura sa ibabaw sa mga rehiyon ng lupa nang halos dalawang beses nang mas mabilis kaysa sa pandaigdigang katamtamang temperatura sa ibabaw.[60] Dahil ito sa nawawalan ang mga karagatan ng mas maraming init sa pamamagitan ng ebaporasyon at maaaring mag-imbak ng maraming init ang mga karagatan.[61] Lumago ang enerhiyang termal sa pandaigdigang sistema ng klima na may mga maikling paghinto lamang mula noong hindi bababa sa 1970, at higit sa 90% ng sobrang enerhiya na ito ay naimbak sa karagatan.[62][63] Ang iba ay nagpainit sa kapaligiran, natunaw ang yelo, at nagpainit sa mga lupalop.[64]
Ang Hilagang Emisperyo at ang Hilgang Polo ay mas mabilis na uminit kaysa sa Timog Polo at Katimugang Emisperyo. Hindi lamang may mas maraming lupain ang Hilgang Emisperyo, kundi pati na rin ang mas pana-panahong pagtakip ng niyebe at yelo sa dagat. Habang lumilipat ang mga ibabaw na ito mula sa pagpapakita ng maraming liwanag hanggang sa pagiging madilim pagkatapos matunaw ang yelo, nagsisimula silang sumipsip ng mas maraming init.[65] Nakakaambag din ang mga lokal na deposito ng itim na karbon sa niyebe at yelo sa pag-init ng Artiko.[66] Tumaas ang mga temperatura sa ibabaw ng Artiko sa pagitan ng tatlo at apat na beses na mas mabilis kaysa sa ibang bahagi ng mundo.[67][68][69] Nagpapahina sa parehong sangang Atlantiko at Antartiko ng sirkulasyong termohalino ang pagtunaw ng mga piraso ng yelo malapit sa mga polo, na higit na nagbabago sa distribusyon ng init at presipitasyon sa buong mundo.[70][71][72][73]
Mga panghinaharap na temperatura sa daigdig
Tinataya ng World Meteorological Organization (Pandaigdigang Organisasyong Meteorolohikal) ang 66% na posibilidad ng pandaigdigang temperatura na lumampas sa 1.5 °C pag-init mula sa pinagbatayang bilang noong pre-industriyal nang hindi bababa sa isang taon sa pagitan ng 2023 at 2027.[74][75] Dahil gumagamit ang Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC, Pangkat Intergobermental sa Pagbabago ng Klima) ng 20-taong katamtaman upang tukuyin ang mga pagbabago sa temperatura sa buong mundo, ang isang taon na lumalagpas sa 1.5 °C ay hindi lumalabag sa limitasyon.
Inaasahan ng IPCC na lalampas sa +1.5 ang katamtamang temperatura sa buong mundo sa loob ng 20 taon °C sa unang bahagi ng dekada 2030.[76] Ang IPCC Sixth Assessment Report (Ikaanim na Ulat ng Pagtatasa) ng 2023 ay may kasamang mga proyeksyon na sa 2100 na malamang umabot ang pag-init ng daigdig sa 1.0-1.8 °C sa ilalim ng isang senaryo na may napakababang emisyon ng mga gas ng greenhouse, 2.1-3.5 °C sa ilalim ng isang senaryo na may intermedyang emisyon, o 3.3-5.7 °C sa ilalim ng napakataas na senaryo ng emisyon.[77] Sa senaryong intermedya at napakataas na emisyono, magpapatuloy ang pag-init sa pagkalampas ng 2100.[78][79]
Ang natitirang badyet ng karbon para sa pananatili sa ilalim ng ilang partikular na pagtaas ng temperatura ay tinutukoy sa pamamagitan ng pagmomodelo sa siklo ng karbon at pagiging sensitibo sa klima sa mga gas ng greenhouse.[80] Ayon sa IPCC, maari ang pag-init ng mundo na panatilihing mababa sa 1.5 °C na may dalawang-ikatlong pagkakataon kung hindi lalampas ang mga emisyon pagkatapos ng 2018 sa 420 o 570 gigatonelada ng CO2. Tumutugma ito sa 10 hanggang 13 taon ng kasalukuyang mga emisyon. Mayroong mataas na kawalan ng katiyakan tungkol sa badyet. Halimbawa, maaaring mas maliit ito ng 100 gigatonelada ng katumbas ng CO2 dahil sa paglabas CO2 at metano mula sa permafrost at mga lupaing basa (wetland).[81] Gayunpaman, malinaw na ang mga mapagkukunan ng panggatong na posil ay kailangang proaktibo na panatilihin sa lupa upang maiwasan ang malaking pag-init. Kung hindi, hindi mangyayari ang kanilang mga kakulangan hanggang nakakandado na ang mga emisyon sa mga makabuluhang pangmatagalang epekto.[82]
Mga sanhi ng kamakailang pagtaas ng temperatura sa mundo
Ang sistema ng klima ay nakakaranas ng iba't ibang mga siklo sa sarili nito, na maaaring tumagal ng maraming taon, dekada o kahit na dantaon. Halimbawa, nagdudulot ang mga kaganapan sa El Niño ng panandaliang pagtaas ng temperatura sa ibabaw habang nagdudulot ang mga kaganapan sa La Niña ng panandaliang paglamig.[83] Makaapekto ang kanilang relatibong dalas sa mga pandaigdigang pagkahilig ng temperatura sa isang dekadang na sukat ng oras. [84] Ang iba pang mga pagbabago ay sanhi ng kawalan ng balanse ng enerhiya mula sa mga panlabas na puwersa.[85] Kabilang sa mga halimbawa nito ang mga pagbabago sa mga konsentrasyon ng mga gas ng greenhouse, kaningningan ng araw, pagsabog ng bulkan, at mga pagkakaiba-iba sa orbita ng Daigdig sa paligid ng Araw.[86]
Upang matukoy ang kontribusyon ng tao sa pagbabago ng klima, binuo ang mga natatanging "bakas" para sa lahat ng potensyal na dahilan at inihahambing sa parehong naobserbahang mga huwaran at kilalang panloob na pagkakaiba-iba ng klima.[87] Halimbawa, ang pagpupuwersa ng araw—na nagsasangkot ng bakas ng pag-init ng buong atmospera—ay ibinukod dahil ang mas mababang temperatura lamang ang umiinit. [88] Gumagawa ang mga erosol pang-atmospera ng mas maliit ng epekto pagpapalamig. Ang ibang tagatulak, gaya ng mga pagbabago sa albedo, ay hindi gaanong nakakaapekto.[89]
Mga epekto
Mga epekto sa kapaligiran
Ang mga epekto sa kapaligiran ng pagbabago ng klima ay malawak at malayo ang naabot, na nakakaapekto sa mga karagatan, yelo, at lagay ng panahon. Maaaring mangyari ang mga pagbabago nang unti-unti o mabilis. Nagmumula ang ebidensya para sa mga epektong ito sa pag-aaral ng pagbabago ng klima sa nakaraan, mula sa pagmomodelo, at mula sa mga modernong obserbasyon.[90] Mula noong dekada 1950, lumitaw ang mga tagtuyot at mga matinding init nang sabay-sabay na may pagtaas ng dalas.[91] Tumaas ang labis na basa o tuyo na mga kaganapan sa panahon ng tag-ulan sa Indya at Silangang Asya.[92] Tumaas ang presipitasyong pang-balaklaot sa Hilagang Emisperyo mula noong 1980.[93] Malamang na tumaas ang antas ng pag-ulan at intensidad ng mga unos at bagyo, [94] at malamang na lumalawak ang heograpikong sakop papuntang polo bilang tugon sa pag-init ng klima.[95] Ang dalas ng mga tropikal na bagyo ay hindi tumaas bilang resulta ng pagbabago ng klima.[96]
Ang pandaigdigang antas ng dagat ay tumataas bilang resulta ng ekspansyong termal at ang pagkatunaw ng mga glasyar at yelo. Sa pagitan ng 1993 at 2020, tumaas ang pag-angat ng antas ng dagat sa paglipas ng panahon, na may katamtamang 3.3 ± 0.3 mm bawat taon.[98] Sa paglipas ng ika-21 dantaon, tinuos ng IPCC ang 32–62 sentimetro ng pagtaas ng lebel ng dagat sa ilalim ng mababang senaryo ng paglabas, 44–76 sentimetro sa ilalim ng isang intermediya at 65–101 sentimetro sa ilalim ng napakataas na senaryo ng emisyon.[99] Ang mga proseso ng kawalang-katatagan ng piraso ng yelong marino sa Antartika ay maaaring magdagdag ng malaki sa mga halagang ito,[100] kabilang ang posibilidad ng 2-metro na pagtaas ng lebel ng dagat sa 2100 sa ilalim ng mataas na emisyon.[101]
Ang pagbabago ng klima ay humantong sa mga dekada ng pagliit at pagnipis ng yelo sa dagat ng Artiko.[102] Habang inaasahang bihira ang mga tag-init na walang yelo sa 1.5 °C digri ng pag-init, nakatakda ang mga ito mangyari minsan tuwing tatlo hanggang sampung taon sa antas ng pag-init na 2 °C.[103] Nagdudulot ang mas mataas na konsentrasyon CO2 sa atmospera ng mas maraming CO2 na natunaw sa mga karagatan, na ginagawang mas maasido ang mga ito.[104] Dahil hindi gaanong natutunaw ang oksihena sa mas maiinit na tubig,[105] bumababa ang mga konsentrasyon nito sa karagatan, at lumalawak ang mga patay na sona.[106]
Kalikasan at buhay-ilang
Ang kamakailang pag-init ay nagtulak sa maraming uri ng panlupa at tubig-tabang sa tungong polo at patungo sa mas matataas na lugar.[107] Halimbawa, lumipat pahilaga ang hanay ng daan-daang mga ibon sa Hilagang Amerika sa katamtamang bilis na 1.5 km/taon sa nakalipas na 55 taon.[108] Nagdulot ang mas mataas na antas CO2 sa atmospera at isang pinahabang panahon ng paglaki sa pandaigdigang paglulunti. Gayunpaman, nagpahaba ang mga matinding init at tagtuyot ng produktibidad ng ekosistema sa ilang rehiyon. Hindi malinaw ang balanse sa hinaharap ng mga salungat na epekto na ito.[109] Ang isang kaugnay na penomena na hinihimok ng pagbabago ng klima ay ang paghihimasok ng halamang makahoy, na nakakaapekto sa hanggang 500 milyong ektarya sa buong mundo.[110] Nag-aambag ang pagbabago ng klima sa pagpapalawak ng mga tuyong sona ng klima, tulad ng pagpapalawak ng mga disyerto sa mga subtropika.[111] Mas malamang na gumagawa ng mga biglaang pagbabago sa mga ekosistema ang laki at bilis ng pag-init ng mundo.[112] Sa pangkalahatan, inaasahan na magreresulta ang pagbabago ng klima sa pagkalipol ng maraming uri ng hayop.[113]
Ang mga karagatan ay uminit nang mas mabagal kaysa sa lupa, subalit lumipat ang mga halaman at hayop sa karagatan patungo sa mas malamig na mga polo nang mas mabilis kaysa sa mga espesye sa lupa.[114] Tulad ng sa lupa, nagaganap ang mga matinding init sa karagatan nang mas madalas dahil sa pagbabago ng klima, na pumipinsala sa malawak na hanay ng mga organismo tulad ng mga koral, kelpo (uri ng halamang-dagat), at mga ibong-dagat.[115] Mas nagpapahirap ang pag-aasido ng karagatan sa mga organismong pandagat na nagkakalsiyo tulad ng tahong, taliptip at koral na gumawa ng mga kabibi at kalansay; at pinaputla ng mga matinding init ang mga korales.[116] Ang mga mapaminsalang pamumukadkad ng alga na pinahusay ng pagbabago ng klima at eutropikasyon ay nagpapababa ng antas ng oksihena, nakakagambala sa mga interkoneksyon ng pagkain at nagdudulot ng malaking pagkawala ng buhay sa dagat.[117] Nasa ilalim ng partikular na istres ang mga ekosistema sa baybayin. Halos kalahati ng pandaigdigang basang lupa ang nawala dahil sa pagbabago ng klima at iba pang epekto ng tao.[118] Sumailalim ang mga halaman sa mas mataas na istres mula sa pinsala ng mga insekto.[119]
|
.jpg)
Mga tao
Ang mga epekto ng pagbabago ng klima ay nakakaapekto sa mga tao saanman sa mundo.[126] Maaaring maobserbahan ang mga epekto sa lahat ng mga lupalop at mga rehiyon ng karagatan,[127] na may mababang latitud, hindi gaanong maunlad na mga lugar na nahaharap sa pinakamalaking panganib.[128] Ang patuloy na pag-init ay may potensyal na "malubha, malaganap at hindi maibabalik na mga epekto" para sa mga tao at ekosistema.[129] Hindi pantay na ipinamamahagi ang mga panganib, subalit sa pangkalahatan, mas malaki para sa mga taong mahihirap sa mga umuunlad at mauunlad na bansa.[130]
Pagkain at kalusugan
Tinatawag ng World Health Organization (WHO, Pandaigdigang Organisasyon sa Kalusugan) ang pagbabago ng klima bilang pinakamalaking banta sa kalusugan ng mundo sa ika-21 dantaon.[131] Humahantong ang matinding lagay ng panahon sa pinsala at pagkawala ng buhay.[132] Mas madaling naililipat ang iba't ibang mga nakakahawang sakit sa isang mas mainit na klima, tulad ng lagnat na dengue at malarya.[133] Maari humantong ang mga pagkabigo sa pananim sa kakulangan sa pagkain at malnutrisyon, partikular na nakakaapekto sa mga bata.[134] Parehong mga bata at matatandang tao ang madaling kapitan ng matinding init.[133] Tinatantya ng WHO na sa pagitan ng 2030 at 2050, magdudulot ang pagbabago ng klima ng humigit-kumulang 250,000 karagdagang pagkamatay bawat taon. Sinuri nila ang mga pagkamatay mula sa pagkakalantad sa init sa mga matatanda, pagtaas ng pagtatae, malarya, dengue, pagbaha sa baybayin, at malnutrisyon sa pagkabata.[135] Sa pamamagitan ng 2100, maaaring harapin ng 50% hanggang 75% ng pandaigdigang populasyon ang mga kondisyon ng klima na nagbabanta sa buhay dahil sa pinagsamang epekto ng matinding init at halumigmig.[136]
Ang pagbabago ng klima ay nakakaapekto sa seguridad ng pagkain. Nagdulot ito ng pagbawas sa pandaigdigang ani ng mais, trigo, at balatong sa pagitan ng 1981 at 2010.[137] Maaaring higit pang mabawasan ng pag-init sa hinaharap ang pandaigdigang ani ng mga pangunahing pananim.[138] Malamang na negatibong maaapektuhan ang produksyon ng pananim sa mga bansang mababa ang latitud, habang maaaring positibo o negatibo ang mga epekto sa hilagang latitud.[139] Hanggang sa karagdagang 183 milyong tao sa buong mundo, lalo na ang mga may mababang kita, ay nasa panganib ng gutom bilang resulta ng mga epektong ito.[140] Ang pagbabago ng klima ay nakakaapekto rin sa populasyon ng isda. Sa buong mundo, mas kaunti ang makukuha sa pangingisda.[118] Ang mga rehiyong umaasa sa tubig-glasyar, mga rehiyong tuyo na, at maliliit na pulo ay may mas mataas na panganib ng istres sa tubig dahil sa pagbabago ng klima.[141]
Kabuhayan at hindi pagkakapantay-pantay
Ang mga pinsala sa ekonomiya dahil sa pagbabago ng klima ay maaaring malubha at may posibilidad ng mga mapaminsalang kahihinatnan.[142] Inaasahan ang matinding epekto sa Timog-silangang Asya at Aprikang sub-Sahariyanon, kung saan ang karamihan sa mga lokal na naninirahan ay umaasa sa likas na yaman at agrikultura.[143][144] Maaaring hadlangan ng istres sa init ang mga manggagawa nagtatrabaho sa labas. Kung umabot ang pag-init sa 4 °C, maari mabawasan ang kapasidad ng paggawa sa mga rehiyong iyon ng 30 hanggang 50%. [145] Tinatataya ng Bangkong Pandaigdig na sa pagitan ng 2016 at 2030, maaaring magdala ang pagbabago ng klima ng higit sa 120 milyong mga tao sa matinding kahirapan nang walang adaptasyon.[146]
Ang hindi pagkakapantay-pantay batay sa kayamanan at katayuan sa lipunan ay lumala dahil sa pagbabago ng klima.[147] Ang mga pangunahing paghihirap sa pagpapagaan, pag-angkop sa, at pagbawi mula sa mga pagkabigla sa klima ay kinakaharap ng mga marhinadong tao na mas mababa ang kontrol sa mga mapagkukunan.[148][149] Haharap ang mga katutubo, na nabubuhay sa kanilang lupain at ekosistema, sa panganib sa kanilang kalusugan at pamumuhay dahil sa pagbabago ng klima.[150] Napagpasyahan ng isang ekspertong paghugot na ang papel ng pagbabago ng klima sa armadong tunggalian ay maliit kumpara sa mga salik tulad ng hindi pagkakapantay-pantay ng sosyo-ekonomiko at mga kakayahan ng estado.[151]
Habang ang mga kababaihan ay hindi likas na mas nasa panganib mula sa pagbabago ng klima at mga pagkabigla, pumipigil sa kanilang kakayahang umangkop at maging matatag ang mga limitasyon sa mga mapagkukunan ng kababaihan at mga diskriminasyong pamantayan ng kasarian.[152] Halimbawa, may posibilidad ang mga pasanin sa trabaho ng kababaihan, kabilang ang mga oras na nagtrabaho sa agrikultura, na bumaba nang mas mababa kaysa sa mga lalaki sa panahon ng pagkabigla sa klima tulad ng istres sa init.[152]
Paglipat dahil sa klima
Ang mga mabababang pulo at mga pamayanan sa baybayin ay nanganganib sa pagtaas ng lebel ng dagat, na ginagawang mas karaniwan ang pagbaha sa lungsod. Minsan, permanenteng nawala ang lupa sa dagat.[153] Maari itong humantong sa kawalan ng estado para sa mga tao sa mga islang bansa, gaya ng Maldibas at Tuvalu. [154] Sa ilang rehiyon, ang pagtaas ng temperatura at halumigmig ay maaaring masyadong matindi para sa mga tao na umangkop.[155] Sa pinakamasamang kaso ng pagbabago ng klima, ipinapalabas ng mga modelo na halos isang-katlo ng sangkatauhan ang maaaring manirahan sa tulad ng Saharang klima na hindi matitirahan at napakainit na klima.[156]
Ang mga salik na ito ay maaaring magdulot paglipat dahil sa klima o kapaligiran, sa loob at pagitan ng mga bansa.[157] Mas maraming tao ang inaasahang malilikas dahil sa pagtaas ng lebel ng dagat, matinding lagay ng panahon at salungatan mula sa pagtaas ng kompetisyon sa likas na yaman. Ang pagbabago ng klima ay maaari ring magpapataas ng kahinaan, na humahantong sa "mga nakulong na populasyon" na hindi makagalaw dahil sa kakulangan ng mga mapagkukunan.[158]
|
![Migrasyong pangkapaligiran. Nagdudulot ang mas kaunting bagsak ng ulan sa pagiging disyerto na pinipinsala ang agrikultura at maaring mapaalis ang mga populasyon. Ipinapakita: Telly, Mali (2008).[159]](/https/tl.wikipedia.org/wiki/Talaksan:Village_Telly_in_Mali.jpg)
![Mga pagbabagong pang-agrikultura. Ang mga tagtuyot, pagtaas ng mga temperatura, at matinding lagay ng panahon ay negatibong nakakaapekto sa agrikultura. Ipinapakita: Texas, Estados Unidos (2013).[160]](/https/tl.wikipedia.org/wiki/Talaksan:Corn_shows_the_affect_of_drought.jpg)
![Pagbaha dulot ng pagtaas ng tubig. Tinataas ng pag-akyat ng antas ng dagat ang pagbaha sa mabababang lugar sa rehiyong baybayin. Shown: Venicia, Italya (2004).[161]](/https/tl.wikipedia.org/wiki/Talaksan:Acqua_alta_in_Piazza_San_Marco-original.jpg)
![Pagkatindi ng bagyo. Ang Bangladesh pagkataps ng Bagyong Sidr (2007) ay isang halimbawa ng sakunang pagbaha mula sa pinataas na bagsak ng ulan.[162]](/https/tl.wikipedia.org/wiki/Talaksan:US_Navy_071120-M-8966H-005_An_aerial_view_over_southern_Bangladesh_reveals_extensive_flooding_as_a_result_of_Cyclone_Sidr.jpg)
![Pagkatindi ng init. Nagiging karaniwan ang matinding init tulad ng Matinding Init sa Katimugang Cone ng 2022.[163]](/https/tl.wikipedia.org/wiki/Talaksan:Argentina_geos5_202211.jpg)
Mga sanggunian
- ↑ "GISS Surface Temperature Analysis (v4)". NASA. Nakuha noong 12 Enero 2024.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ IPCC AR6 WG1 2021
- ↑ IPCC SR15 Ch1 2018
- ↑ Lynas, Mark; Houlton, Benjamin Z.; Perry, Simon (19 Oktubre 2021). "Greater than 99% consensus on human caused climate change in the peer-reviewed scientific literature". Environmental Research Letters. 16 (11): 114005. Bibcode:2021ERL....16k4005L. doi:10.1088/1748-9326/ac2966.
{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Our World in Data, 18 September 2020
- ↑ IPCC AR6 WG1 Technical Summary 2021
- ↑ IPCC SRCCL 2019; IPCC SRCCL 2019
- ↑ IPCC SROCC 2019
- ↑ IPCC AR6 WG1 Ch11 2021
- ↑ EPA (19 Enero 2017). "Climate Impacts on Ecosystems". Inarkibo mula sa orihinal noong 27 Enero 2018. Nakuha noong 5 Pebrero 2019.
Mountain and arctic ecosystems and species are particularly sensitive to climate change... As ocean temperatures warm and the acidity of the ocean increases, bleaching and coral die-offs are likely to become more frequent.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ IPCC SR15 Ch1 2018
- ↑ Cattaneo et al. 2019; IPCC AR6 WG2 2022
- ↑ IPCC AR5 SYR 2014; WHO, Nov 2015: "Climate change is the greatest threat to global health in the 21st century. Health professionals have a duty of care to current and future generations. You are on the front line in protecting people from climate impacts – from more heat-waves and other extreme weather events; from outbreaks of infectious diseases such as malaria, dengue and cholera; from the effects of malnutrition; as well as treating people who are affected by cancer, respiratory, cardiovascular and other non-communicable diseases caused by environmental pollution."
- ↑ IPCC AR6 WG2 2022
- ↑ IPCC AR6 WG2 2022; IPCC AR6 SYR SPM 2023: "Effectiveness15 of adaptation in reducing climate risks16 is documented for specific contexts, sectors and regions (high confidence)...Soft limits to adaptation are currently being experienced by small-scale farmers and households along some low-lying coastal areas (medium confidence) resulting from financial, governance, institutional and policy constraints (high confidence). Some tropical, coastal, polar and mountain ecosystems have reached hard adaptation limits (high confidence). Adaptation does not prevent all losses and damages, even with effective adaptation and before reaching soft and hard limits (high confidence)."
- ↑ Tietjen, Bethany (2 Nobyembre 2022). "Loss and damage: Who is responsible when climate change harms the world's poorest countries?". The Conversation. Nakuha noong 30 Agosto 2023.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ "Climate Change 2022: Impacts, Adaptation and Vulnerability". IPCC. 27 Pebrero 2022. Nakuha noong 30 Agosto 2023.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Ivanova, Irina (Hunyo 2, 2022). "California is rationing water amid its worst drought in 1,200 years". CBS News.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Poyntin, Mark; Rivault, Erwan (10 Enero 2024). "2023 confirmed as world's hottest year on record". BBC. Nakuha noong 13 Enero 2024.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ "Human, economic, environmental toll of climate change on the rise: WMO | UN News". news.un.org (sa wikang Ingles). 21 Abril 2023. Nakuha noong 11 Abril 2024.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ IPCC AR6 WG1 Technical Summary 2021
- ↑ United Nations Environment Programme 2021
- ↑ IPCC SR15 Ch2 2018; IPCC SR15 2018; Rogelj et al. 2015; Hilaire et al. 2019
- ↑ IPCC AR5 WG3 Annex III 2014
- ↑ IPCC AR6 WG3 2022
- ↑ IPCC AR6 WG3 2022
- ↑ IPCC SRCCL Summary for Policymakers 2019
- ↑ IPCC AR6 WG3 2022
- ↑ Neukom et al. 2019b.
- ↑ "Global Annual Mean Surface Air Temperature Change". NASA. Nakuha noong 23 Pebrero 2020.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Thomas, Zoë A.; Jones, Richard T.; Turney, Chris S.M.; Golledge, Nicholas; Fogwill, Christopher; Bradshaw, Corey J.A.; Menviel, Laurie; McKay, Nicholas P.; Bird, Michael; Palmer, Jonathan; Kershaw, Peter (Abril 2020). "Tipping elements and amplified polar warming during the Last Interglacial". Quaternary Science Reviews (sa wikang Ingles). 233: 106222. Bibcode:2020QSRv..23306222T. doi:10.1016/j.quascirev.2020.106222.
{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Michon, Scott. "What's the coldest the Earth's ever been?". SMITHSONIAN INSTITUTION. Nakuha noong 6 Agosto 2023.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Barlow, Natasha L. M.; McClymont, Erin L.; Whitehouse, Pippa L.; Stokes, Chris R.; Jamieson, Stewart S. R.; Woodroffe, Sarah A.; Bentley, Michael J.; Callard, S. Louise; Cofaigh, Colm Ó; Evans, David J. A.; Horrocks, Jennifer R. (Setyembre 2018). "Lack of evidence for a substantial sea-level fluctuation within the Last Interglacial". Nature Geoscience (sa wikang Ingles). 11 (9): 627–634. Bibcode:2018NatGe..11..627B. doi:10.1038/s41561-018-0195-4. ISSN 1752-0894.
{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Richard Z. Poore, Richard S. Williams, Jr., and Christopher Tracey. "Sea Level and Climate". United States Geological Survey.
- ↑ Marcott, S. A.; Shakun, J. D.; Clark, P. U.; Mix, A. C. (2013). "A reconstruction of regional and global temperature for the past 11,300 years". Science. 339 (6124): 1198–1201. Bibcode:2013Sci...339.1198M. doi:10.1126/science.1228026. PMID 23471405.
{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ IPCC AR5 WG1 Ch5 2013; Neukom et al. 2019a
- ↑ IPCC SR15 Ch1 2018; Hawkins et al. 2017
- ↑ "Mean Monthly Temperature Records Across the Globe / Timeseries of Global Land and Ocean Areas at Record Levels for September from 1951-2023". NCEI.NOAA.gov. National Centers for Environmental Information (NCEI) of the National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA). Setyembre 2023. Inarkibo mula sa orihinal noong 14 Oktubre 2023.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) (change "202309" in URL to see years other than 2023, and months other than 09=September) - ↑ Top 700 meters: Lindsey, Rebecca; Dahlman, Luann (6 Setyembre 2023). "Climate Change: Ocean Heat Content". climate.gov. National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA). Inarkibo mula sa orihinal noong 29 Oktubre 2023.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) ● Top 2000 meters: "Ocean Warming / Latest Measurement: December 2022 / 345 (± 2) zettajoules since 1955". NASA.gov. National Aeronautics and Space Administration. Inarkibo mula sa orihinal noong 20 Oktubre 2023.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ IPCC AR5 WG1 Summary for Policymakers 2013
- ↑ Mooney, Chris; Osaka, Shannon (26 Disyembre 2023). "Is climate change speeding up? Here's what the science says". The Washington Post. Nakuha noong 18 Enero 2024.
{{cite news}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ "Global 'Sunscreen' Has Likely Thinned, Report NASA Scientists". NASA. 15 Marso 2007.
{{cite news}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Quaas, Johannes; Jia, Hailing; Smith, Chris; Albright, Anna Lea; Aas, Wenche; Bellouin, Nicolas; Boucher, Olivier; Doutriaux-Boucher, Marie; Forster, Piers M.; Grosvenor, Daniel; Jenkins, Stuart (21 Setyembre 2022). "Robust evidence for reversal of the trend in aerosol effective climate forcing". Atmospheric Chemistry and Physics (sa wikang Ingles). 22 (18): 12221–12239. Bibcode:2022ACP....2212221Q. doi:10.5194/acp-22-12221-2022.
{{cite journal}}:|hdl-access=requires|hdl=(tulong)CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ IPCC AR6 WG1 2021
- ↑ EPA 2016
- ↑ IPCC SR15 Ch1 2018.
- ↑ Earth System Science Data 2023
- ↑ Samset, B. H.; Fuglestvedt, J. S.; Lund, M. T. (7 Hulyo 2020). "Delayed emergence of a global temperature response after emission mitigation". Nature Communications. 11 (1): 3261. Bibcode:2020NatCo..11.3261S. doi:10.1038/s41467-020-17001-1. PMC 7341748. PMID 32636367.
At the time of writing, that translated into 2035–2045, where the delay was mostly due to the impacts of the around 0.2 °C of natural, interannual variability of global mean surface air temperature
{{cite journal}}:|hdl-access=requires|hdl=(tulong)CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Seip, Knut L.; Grøn, ø.; Wang, H. (31 Agosto 2023). "Global lead-lag changes between climate variability series coincide with major phase shifts in the Pacific decadal oscillation". Theoretical and Applied Climatology (sa wikang Ingles). 154 (3–4): 1137–1149. Bibcode:2023ThApC.154.1137S. doi:10.1007/s00704-023-04617-8. ISSN 0177-798X.
{{cite journal}}:|hdl-access=requires|hdl=(tulong)CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Yao, Shuai-Lei; Huang, Gang; Wu, Ren-Guang; Qu, Xia (Enero 2016). "The global warming hiatus—a natural product of interactions of a secular warming trend and a multi-decadal oscillation". Theoretical and Applied Climatology (sa wikang Ingles). 123 (1–2): 349–360. Bibcode:2016ThApC.123..349Y. doi:10.1007/s00704-014-1358-x. ISSN 0177-798X. Nakuha noong 20 Setyembre 2023.
{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Xie, Shang-Ping; Kosaka, Yu (Hunyo 2017). "What Caused the Global Surface Warming Hiatus of 1998–2013?". Current Climate Change Reports (sa wikang Ingles). 3 (2): 128–140. Bibcode:2017CCCR....3..128X. doi:10.1007/s40641-017-0063-0. ISSN 2198-6061. Nakuha noong 20 Setyembre 2023.
{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ "Global temperature exceeds 2 °C above pre-industrial average on 17 November". Copernicus. 21 Nobyembre 2023. Nakuha noong 31 Enero 2024.
While exceeding the 2 °C threshold for a number of days does not mean that we have breached the Paris Agreement targets, the more often that we exceed this threshold, the more serious the cumulative effects of these breaches will become.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ IPCC, 2021: Summary for Policymakers. In: Climate Change 2021: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [Masson-Delmotte, V., P. Zhai, A. Pirani, S.L. Connors, C. Péan, S. Berger, N. Caud, Y. Chen, L. Goldfarb, M. I. Gomis, M. Huang, K. Leitzell, E. Lonnoy, J. B. R. Matthews, T. K. Maycock, T. Waterfield, O. Yelekçi, R. Yu, and B. Zhou (eds.)]. Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, New York, US, pp. 3−32, doi:10.1017/9781009157896.001.
- ↑ McGrath, Matt (17 Mayo 2023). "Global warming set to break key 1.5C limit for first time". BBC News. Nakuha noong 31 Enero 2024.
The researchers stress that temperatures would have to stay at or above 1.5C for 20 years to be able to say the Paris agreement threshold had been passed.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Kennedy et al. 2010. Figure 2.5.
- ↑ Loeb et al. 2021.
- ↑ "Global Warming". NASA JPL. 3 Hunyo 2010. Nakuha noong 11 Setyembre 2020.
Satellite measurements show warming in the troposphere but cooling in the stratosphere. This vertical pattern is consistent with global warming due to increasing greenhouse gases but inconsistent with warming from natural causes.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Kennedy et al. 2010; USGCRP Chapter 1 2017.
- ↑ IPCC AR6 WG2 2022
- ↑ IPCC SRCCL Summary for Policymakers 2019
- ↑ Sutton, Dong & Gregory 2007.
- ↑ "Climate Change: Ocean Heat Content". NOAA. 2018. Inarkibo mula sa orihinal noong 12 Pebrero 2019. Nakuha noong 20 Pebrero 2019.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ IPCC AR5 WG1 Ch3 2013: "Ocean warming dominates the global energy change inventory. Warming of the ocean accounts for about 93% of the increase in the Earth's energy inventory between 1971 and 2010 (high confidence), with warming of the upper (0 to 700 m) ocean accounting for about 64% of the total.
- ↑ von Schuckman, K.; Cheng, L.; Palmer, M. D.; Hansen, J.; atbp. (7 Setyembre 2020). "Heat stored in the Earth system: where does the energy go?". Earth System Science Data. 12 (3): 2013–2041. Bibcode:2020ESSD...12.2013V. doi:10.5194/essd-12-2013-2020.
{{cite journal}}:|hdl-access=requires|hdl=(tulong)CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ NOAA, 10 July 2011.
- ↑ United States Environmental Protection Agency 2016
- ↑ "Arctic warming three times faster than the planet, report warns". Phys.org (sa wikang Ingles). 20 Mayo 2021. Nakuha noong 6 Oktubre 2022.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Rantanen, Mika; Karpechko, Alexey Yu; Lipponen, Antti; Nordling, Kalle; Hyvärinen, Otto; Ruosteenoja, Kimmo; Vihma, Timo; Laaksonen, Ari (11 Agosto 2022). "The Arctic has warmed nearly four times faster than the globe since 1979". Communications Earth & Environment (sa wikang Ingles). 3 (1): 168. Bibcode:2022ComEE...3..168R. doi:10.1038/s43247-022-00498-3. ISSN 2662-4435.
{{cite journal}}:|hdl-access=requires|hdl=(tulong)CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ "The Arctic is warming four times faster than the rest of the world" (sa wikang Ingles). 14 Disyembre 2021. Nakuha noong 6 Oktubre 2022.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Liu, Wei; Fedorov, Alexey V.; Xie, Shang-Ping; Hu, Shineng (26 Hunyo 2020). "Climate impacts of a weakened Atlantic Meridional Overturning Circulation in a warming climate". Science Advances. 6 (26): eaaz4876. Bibcode:2020SciA....6.4876L. doi:10.1126/sciadv.aaz4876. PMC 7319730. PMID 32637596.
{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Pearce, Fred (18 Abril 2023). "New Research Sparks Concerns That Ocean Circulation Will Collapse" (sa wikang Ingles). Nakuha noong 3 Pebrero 2024.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Lee, Sang-Ki; Lumpkin, Rick; Gomez, Fabian; Yeager, Stephen; Lopez, Hosmay; Takglis, Filippos; Dong, Shenfu; Aguiar, Wilton; Kim, Dongmin; Baringer, Molly (13 Marso 2023). "Human-induced changes in the global meridional overturning circulation are emerging from the Southern Ocean". Communications Earth & Environment. 4 (1): 69. Bibcode:2023ComEE...4...69L. doi:10.1038/s43247-023-00727-3.
{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ "NOAA Scientists Detect a Reshaping of the Meridional Overturning Circulation in the Southern Ocean". NOAA. 29 Marso 2023.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ McGrath, Matt (17 Mayo 2023). "Global warming set to break key 1.5C limit for first time". BBC. Nakuha noong 17 Mayo 2023.
{{cite news}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Harvey, Fiona (17 Mayo 2023). "World likely to breach 1.5C climate threshold by 2027, scientists warn". The Guardian. Nakuha noong 17 Mayo 2023.
{{cite news}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ "Climate Change 2021 - The Physical Science Basis" (PDF). Intergovernmental Panel on Climate Change. 7 Agosto 2021. IPCC AR6 WGI. Inarkibo (PDF) mula sa orihinal noong 5 Abril 2024.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ IPCC AR6 WG1 Summary for Policymakers 2021
- ↑ Meinshausen, Malte; Smith, S. J.; Calvin, K.; Daniel, J. S.; Kainuma, M. L. T.; Lamarque, J-F.; Matsumoto, K.; Montzka, S. A.; Raper, S. C. B.; Riahi, K.; Thomson, A. (2011). "The RCP greenhouse gas concentrations and their extensions from 1765 to 2300". Climatic Change (sa wikang Ingles). 109 (1–2): 213–241. Bibcode:2011ClCh..109..213M. doi:10.1007/s10584-011-0156-z. ISSN 0165-0009.
{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Lyon, Christopher; Saupe, Erin E.; Smith, Christopher J.; Hill, Daniel J.; Beckerman, Andrew P.; Stringer, Lindsay C.; Marchant, Robert; McKay, James; Burke, Ariane; O'Higgins, Paul; Dunhill, Alexander M. (2021). "Climate change research and action must look beyond 2100". Global Change Biology (sa wikang Ingles). 28 (2): 349–361. doi:10.1111/gcb.15871. ISSN 1365-2486. PMID 34558764.
{{cite journal}}:|hdl-access=requires|hdl=(tulong)CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Rogelj et al. 2019
- ↑ IPCC SR15 Summary for Policymakers 2018
- ↑ IPCC AR5 WG3 Ch5 2014.
- ↑ Brown, Patrick T.; Li, Wenhong; Xie, Shang-Ping (27 Enero 2015). "Regions of significant influence on unforced global mean surface air temperature variability in climate models: Origin of global temperature variability". Journal of Geophysical Research: Atmospheres. 120 (2): 480–494. doi:10.1002/2014JD022576.
{{cite journal}}:|hdl-access=requires|hdl=(tulong)CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Trenberth, Kevin E.; Fasullo, John T. (Disyembre 2013). "An apparent hiatus in global warming?". Earth's Future. 1 (1): 19–32. Bibcode:2013EaFut...1...19T. doi:10.1002/2013EF000165.
{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ National Research Council 2012
- ↑ IPCC AR5 WG1 Ch10 2013.
- ↑ Knutson 2017; IPCC AR5 WG1 Ch10 2013
- ↑ USGCRP 2009.
- ↑ IPCC AR6 WG1 Summary for Policymakers 2021
- ↑ Hansen et al. 2016; Smithsonian, 26 June 2016.
- ↑ USGCRP Chapter 15 2017.
- ↑ Scientific American, 29 April 2014; Burke & Stott 2017.
- ↑ Liu, Fei; Wang, Bin; Ouyang, Yu; Wang, Hui; Qiao, Shaobo; Chen, Guosen; Dong, Wenjie (19 Abril 2022). "Intraseasonal variability of global land monsoon precipitation and its recent trend". npj Climate and Atmospheric Science (sa wikang Ingles). 5 (1): 30. Bibcode:2022npCAS...5...30L. doi:10.1038/s41612-022-00253-7. ISSN 2397-3722.
{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ USGCRP Chapter 9 2017.
- ↑ Studholme, Joshua; Fedorov, Alexey V.; Gulev, Sergey K.; Emanuel, Kerry; Hodges, Kevin (29 Disyembre 2021). "Poleward expansion of tropical cyclone latitudes in warming climates". Nature Geoscience. 15: 14–28. doi:10.1038/s41561-021-00859-1.
{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ "Hurricanes and Climate Change". Center for Climate and Energy Solutions. 10 Hulyo 2020.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ NOAA 2017.
- ↑ WMO 2021.
- ↑ IPCC AR6 WG2 2022
- ↑ DeConto & Pollard 2016
- ↑ Bamber et al. 2019.
- ↑ Zhang et al. 2008
- ↑ IPCC SROCC Summary for Policymakers 2019
- ↑ Doney et al. 2009.
- ↑ Deutsch et al. 2011
- ↑ IPCC SROCC Ch5 2019; "Climate Change and Harmful Algal Blooms". EPA. 5 Setyembre 2013. Nakuha noong 11 Setyembre 2020.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ IPCC SR15 Ch3 2018.
- ↑ Martins, Paulo Mateus; Anderson, Marti J.; Sweatman, Winston L.; Punnett, Andrew J. (9 Abril 2024). "Significant shifts in latitudinal optima of North American birds". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (sa wikang Ingles). 121 (15): e2307525121. doi:10.1073/pnas.2307525121. ISSN 0027-8424. PMC 11009622. PMID 38557189.
{{cite journal}}: Check|pmc=value (tulong); Check|pmid=value (tulong)CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ IPCC SRCCL Ch2 2019.
- ↑ Deng, Yuanhong; Li, Xiaoyan; Shi, Fangzhong; Hu, Xia (Disyembre 2021). "Woody plant encroachment enhanced global vegetation greening and ecosystem water-use efficiency". Global Ecology and Biogeography (sa wikang Ingles). 30 (12): 2337–2353. Bibcode:2021GloEB..30.2337D. doi:10.1111/geb.13386. ISSN 1466-822X. Nakuha noong 10 Hunyo 2024 – sa pamamagitan ni/ng Wiley Online Library.
{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ IPCC SRCCL Summary for Policymakers 2019; Zeng & Yoon 2009.
- ↑ Turner et al. 2020.
- ↑ Urban 2015.
- ↑ Poloczanska et al. 2013; Lenoir et al. 2020
- ↑ Smale et al. 2019
- ↑ IPCC SROCC Summary for Policymakers 2019.
- ↑ IPCC SROCC Ch5 2019
- ↑ 118.0 118.1 IPCC SROCC Ch5 2019.
- ↑ Azevedo-Schmidt, Lauren; Meineke, Emily K.; Currano, Ellen D. (18 Oktubre 2022). "Insect herbivory within modern forests is greater than fossil localities". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (sa wikang Ingles). 119 (42). doi:10.1073/pnas.2202852119. ISSN 0027-8424. Nakuha noong 10 Hunyo 2024.
{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ "Coral Reef Risk Outlook". National Oceanic and Atmospheric Administration. 2 Enero 2012. Nakuha noong 4 Abril 2020.
At present, local human activities, coupled with past thermal stress, threaten an estimated 75 percent of the world's reefs. By 2030, estimates predict more than 90% of the world's reefs will be threatened by local human activities, warming, and acidification, with nearly 60% facing high, very high, or critical threat levels.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Carbon Brief, 7 January 2020.
- ↑ Turetsky et al. 2019
- ↑ IPCC AR5 WG2 Ch28 2014
- ↑ "What a changing climate means for Rocky Mountain National Park". National Park Service. Nakuha noong 9 Abril 2020.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ IPCC AR6 WG1 Summary for Policymakers 2021
- ↑ Lenton, Timothy M.; Xu, Chi; Abrams, Jesse F.; Ghadiali, Ashish; Loriani, Sina; Sakschewski, Boris; Zimm, Caroline; Ebi, Kristie L.; Dunn, Robert R.; Svenning, Jens-Christian; Scheffer, Marten (2023). "Quantifying the human cost of global warming". Nature Sustainability. 6 (10): 1237–1247. Bibcode:2023NatSu...6.1237L. doi:10.1038/s41893-023-01132-6.
{{cite journal}}:|hdl-access=requires|hdl=(tulong)CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ IPCC AR5 WG2 Ch18 2014
- ↑ IPCC AR5 WG2 Ch19 2014.
- ↑ IPCC AR5 SYR Summary for Policymakers 2014
- ↑ IPCC AR5 SYR Summary for Policymakers 2014
- ↑ WHO, Nov 2015
- ↑ IPCC AR5 WG2 Ch11 2014
- ↑ 133.0 133.1 Watts et al. 2019.
- ↑ Costello et al. 2009; Watts et al. 2015; IPCC AR5 WG2 Ch11 2014
- ↑ WHO 2014: "Under a base case socioeconomic scenario, we estimate approximately 250 000 additional deaths due to climate change per year between 2030 and 2050. These numbers do not represent a prediction of the overall impacts of climate change on health, since we could not quantify several important causal pathways."
- ↑ IPCC AR6 WG2 2022
- ↑ IPCC SRCCL Ch5 2019.
- ↑ Zhao et al. 2017; IPCC SRCCL Ch5 2019
- ↑ IPCC AR5 WG2 Ch7 2014
- ↑ IPCC SRCCL Ch5 2019
- ↑ Holding et al. 2016; IPCC AR5 WG2 Ch3 2014.
- ↑ DeFries et al. 2019; Krogstrup & Oman 2019.
- ↑ Women's leadership and gender equality in climate action and disaster risk reduction in Africa − A call for action. Accra: FAO & The African Risk Capacity (ARC) Group. 2021. doi:10.4060/cb7431en. ISBN 978-92-5-135234-2.
{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ IPCC AR5 WG2 Ch13 2014
- ↑ IPCC AR6 WG2 2022
- ↑ Hallegatte et al. 2016.
- ↑ IPCC AR5 WG2 Ch13 2014.
- ↑ Grabe, Grose and Dutt, 2014; FAO, 2011; FAO, 2021a; Fisher and Carr, 2015; IPCC, 2014; Resurrección et al., 2019; UNDRR, 2019; Yeboah et al., 2019.
- ↑ Women's leadership and gender equality in climate action and disaster risk reduction in Africa − A call for action. Accra: FAO & The African Risk Capacity (ARC) Group. 2021. doi:10.4060/cb7431en. ISBN 978-92-5-135234-2.
{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ "Climate Change | United Nations For Indigenous Peoples". United Nations Department of Economic and Social Affairs. Nakuha noong 29 Abril 2022.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Mach et al. 2019.
- ↑ 152.0 152.1 The status of women in agrifood systems - Overview (sa wikang Ingles). Rome: FAO. 2023. doi:10.4060/cc5060en.
{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ IPCC SROCC Ch4 2019.
- ↑ UNHCR 2011.
- ↑ Matthews 2018.
- ↑ Balsari, Dresser & Leaning 2020
- ↑ Cattaneo et al. 2019; IPCC AR6 WG2 2022
- ↑ Flavell 2014; Kaczan & Orgill-Meyer 2020
- ↑ Serdeczny et al. 2016.
- ↑ IPCC SRCCL Ch5 2019.
- ↑ National Oceanic and Atmospheric Administration. "What is nuisance flooding?". Nakuha noong Abril 8, 2020.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Kabir et al. 2016.
- ↑ Van Oldenborgh et al. 2019.