Azerbaycan'da Tunç ve Demir çağları
Azerbaycan'da Tunç Çağı MÖ 4. Binyıl'ın ikinci yarısında başladı ve MÖ 2. Binyıl'ın ikinci yarısında sona erdi, Demir Çağı ise MÖ yaklaşık 7-6. yüzyıllarda başladı. Bugünkü Azerbaycan topraklarındaki Tunç Çağı, Erken Tunç Çağı, Orta Tunç Çağı ve Geç Tunç Çağı olarak bölümlere ayrılmıştır. Tunç Çağı Nahçıvan, Gence, Daşkesen, Mingeçevir, Kobustan, Kazah ve Karabağ'da araştırmılıştır.[1][2][3][4]
İlk kazılar
[değiştir | kaynağı değiştir]1890'da Jacques de Morgan tarafından Lenkeran yakınlarındaki Talış'ın dağlık bölgelerinde yürütülen bir araştırmada, Geç Tunç ve Erken Demir Çağlarına tarihlenen farklı arkeolojik alanlarda 230'dan fazla gömü ortaya çıkarıldı. E. Rösler, Azerbaycan'da öğretmenlik yaptığı süre boyunca 1894-1903 yılları arasında Karabağ ve Gence'den Geç Tunç Çağı'na tarihlenen buluntuları ortaya çıkarmış ve bulgularına ilişkin raporları Zeitschrift für Ethnologie, Ethnologie und Urgeschichte, Izvestiya Imperatorskoĭ Arkheologicheskoĭ Komissii ve Verhandlungen der Berliner Gesellschaft für Anthropologie'de düzenli olarak yayınlanmıştır. 1930-1941 yıllarında Göygol rayonunda (Sovyet döneminde Elenendorf) ve Karabağ'da kazılar yapan J. Hummel, Höyük I ve II gibi önemli yerleri ve Geç Tunç Çağı'na tarihlenen bilinmeyen birçok alanı ortaya çıkarmıştır.[1][4][5][6][7]
| Azerbaycan tarihi |
|---|
 |
2012-2013 yıllarında, Nabialla adlı Fransız-Azerbaycan arkeolojik keşif gezisinde, Lerik rayonundaki Lenkaran'dakiBronz-Demir Çağına ait nekropol ve ölü gömme geleneklerini araştırıldı.[8]
Erken Tunç Çağı
[değiştir | kaynağı değiştir]
MÖ 3500 ve 2500 arasındaki Erken Tunç Çağı'nda yeni çanak çömlek yaklaşımları, mimari ve metalurjik gelenekler, yeni yerleşim türleri ve farklı cenaze gelenekleri ortaya çıktı. Bu dönem, günümüz Azerbaycan topraklarının ötesinde tüm Transkafkasya, kuzey-batı İran, Doğu Anadolu, Dağıstan, Kuzey Kafkasya, Suriye ve Filistin ve diğer bölgelere uzanan Karaz kültürü ile karakterizedir. Tüm bu alanlarda benzer arkeolojik öğelerin veya yerleşimlerin keşfedilmesi, nüfusun arttığını ve geniş alanlara yayıldığını gösterdi. Yapay höyüklerin yanı sıra dağ yamaçları, doğal höyükler ve nehir kıyısı üzerine yerleşimler yapılmıştır. Mülkiyet ve sosyal farklılıklar, kabileler ve kabile birlikleri ortaya çıktı ve insanlar farklı alanlara taşınmaya başladı. Tarımın büyükbaş hayvancılıktan ayrılması ve çapa tarımının yerini tahta pulluk tarımının alması, hayvancılıktaki kayda değer ilerlemeler, erkeklerin toplumdaki rolünün artmasına ve ataerkilliğin artmasına (Azerice: ata xaqanlığı - baba hanlığı) ve anaerkil sistemin yerini almasına neden oldu. İlk Tunç Çağı, Kültepe I'de (ikinci tabaka), Nahçıvan'daki Kültepe II'de (alt tabaka), Kazah'taki Babaderviş'te, Tovuz'daki Menteş Tepe'de, ayrıca Mingeçevir ve Kobustan'da incelenmiştir.[1][2][3][4][5][9][10][11]
Nahçıvan'da Arpaçay Nehri çevresinde 2006-2013 yıllarında V. Bakhshaliyev, V. Aliyev, R.Goyushov, K. Morro, S. Ashurov tarafından Erken Tunç Çağı yerleşimleri daha ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir. Arpaçay vadisindeki Ovçulartepesi topraklarında Karaz kültürüne ait cilalı tabaklar, seramik desenler, bronz ve kemik objeler ortaya çıkarılmıştır.[12]
Şortepe'nin ilk tabakasında 1936 yılında A. Alakbarov tarafından Karaz kültürüne ait fırınlar, toprak kaplar ve aletler ortaya çıkarılmıştır. Şortepe'de 1986-87 yıllarında Erken Tunç Çağı'na ait silindirik, konik, bikonik, çanak tipi çanaklar bulunmuştur.[12]
2001 yılında Şerur'da bulunan Aşağı Dasharkh sahasında S. Ashurov tarafından Erken Tunç Çağı'na ait yapı kalıntıları, bronz bir broş ve seramik örnekleri bulunmuştur.[12]
1969 yılında Arpaçay vadisinde yer alan Dize köyünde bu döneme ait iki mezar bulunmuştur. Oval biçimli mezarların duvarları dere taşlarından inşa edilmiş ve kil ile güçlendirilmiş, tabanları ise kil harçla sıvanmıştır.[12]
Serkertepe (Haçmaz), Babaderviş (Kazah) ve Kültepe'de (Nahçıvan) dini mabetler ortaya çıkarıldı.[2][3][4]
Bu döneme ait mezarların büyük bir kısmı yerleşim yerlerinin dışında yer almaktadır, sadece birkaç mezar yerleşim yerlerinin içlerinde bulundu.[1] Erken Tunç Çağı'nda mezarlar höyüklerle örtülmüştür. Daha yeni mezar ve toplu mezar alanları ortaya çıkarıldı.[2] Mingeçevir'de ortaya çıkarılan basit kum mezarlarda, bir grup başın yanına yerleştirilmiş toprak çömlek ile farklı yönlerde eğik bir şekilde gömülmüştür. Hoşbulak, Daşkesen'de, başları Batıya doğru konumlandırılmış, eklemlerden bükülmüş cesetlerin sırt üstü birer birer gömüldüğü taş kaplı kurgan benzeri mezarlar bulunmuştur. Bu tür gömü alanlarında ağırlıklı olarak 3 kulplu siyah testiler ve altın, bronz veya gümüşten yapılmış takılar bulunmuştur.[4]
Tovuz rayonundaki Menteştepe'deki IV. Tabaka'da Erken Tunç Çağı'na ait Kurgan ST 4 ve ST 54 adlı kurganların altında iki mezar tespit edilmiş, bu mezarlar Erken Kurgan ve Karaz kültürleriyle ilişkilendirilmiştir.[13]
Bireysel mezar çukurları da Menteştepe yerleşiminin karakteristik özelliğidir. Çeşitli karbon analizlerine göre Menteştepe'deki IV. Tabaka'nın 2. bölümünde bulunan tekli mezarlar/çukurlar ve ocaklar M.Ö. 2800 ve MÖ 2400'e tarihlendirilmektedir.[13][14]
Orta Tunç Çağı
[değiştir | kaynağı değiştir]Orta Tunç Çağı, MÖ 3. Binyıl'ın sonunda yerini Orta Tunç Çağı'na bırakmış, MÖ 2. Binyıl'ın başına kadar devam etmiştir. Orta Tunç Çağı, "boyalı çanak çömlek" veya "boyalı seramik" kültürü ile karakterize edilir.[1]
Bu dönemde çok daha büyük yerleşim birimleri kurulmuş, nüfus arasındaki sosyal ve mülkiyet eşitsizliği artmaya başlamış, aşiretler arasındaki daha sürdürülebilir ilişkiler, ayrı etnokültürel ortaklıkların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Önceki dönemlerin oval biçimli yerleşimleri, yerini çok odalı evlere bırakmıştır.[2] Ayrıca dağlık bölgelerdeki kiklopik alanlar, bu dönemden itibaren aşiret birliklerinin mallarını korumak için büyük kaya parçalarıyla inşa edilmiş güçlendirilmiş yerleşimler olarak kullanılmaya başlandı. Uzerliktepe, Ağdam (üzüm çekirdeği kalıntıları) ve Nahçıvan'da (üzüm kırmak için taş aletler) bulunan buluntulara dayanarak, bu dönemde asmacılık ve şarapçılık ortaya çıkmıştır. İkinci işbölümü Orta Tunç Çağı'nda meydana gelmiş ve zanaatkarlık diğer üretim alanlarından ayrılmıştır.[2][3][4]
Boyalı çanak çömlek kültürü ilk olarak 1895 yılında Kızılvank'ta yapılan arazi çalışmalarında gözlemlenmiştir. Polikrom çanak çömlek desenleri Urmiye Gölü çevresindeki Haftavantepe ve Göytepe yerleşimleri ile ortak özellikler sergilemektedir. Bu dönemin kalıntılarına daha çok Nahçıvan (Kültepe II, Çalkangala), Gobustan (Büyükk Taş siti) ve Ağdam (Uzerliktepe), Karabağ (Garakopaktepe), Kazah'ta (Taşsalahlı) rastlanmıştır. Şehir merkezleri ve Nahçıvan antik kenti Orta Tunç Çağı'nda ortaya çıktı.[1][2][4][7][9][15][16][17]
A. Miller, 1926 yılında Kızılvank mezarlığında (Nahçıvan) boyalı çanak çömlek kalıntıları bulmuştur.[4][15]
XVIII-XVII. yüzyıla tarihlenen höyüklerden 16 mızrak ucu ve 17 ok ucu ortaya çıkarılmıştır. Bu mızraklar Taşsalahlı (Kazah), Haçbulak (Daşkesen), Hankendi (Karabağ), Çalkankale'de (Nahçıvan) ortaya çıkarıldı. Uçlardan üçü arsenikli bakırdan, sekizi kalaylı bronzdan, ikisi arsenikli kalaylı bronzdan, ikisi kurşun-kalaylı bronzdan yapılmıştır. Oklar Daşsalahlı (Kazah), Kızılburun (Nahçıvan), Kültepe II, Büyük Kışla'dan (Tovuz) elde edilmiştir. Oklardan dördü arsenik bakırdan, yedisi kalay bronzdan, ikisi kurşun kalay bronzdan, biri arsenik kalay bronzdan, ikisi bakırdan, biri bakır kurşun alaşımından yapılmıştır. Son araştırmalar, ok uçlarının ve mızrak uçlarının çoğunun, ithal kalay takviyesi ile yerel menşeli ham maddelerden kaynaştırıldığını göstermektedir.[18]
Kültepe I'nin III. tabakasında dört planlı evlerin duvar kalıntıları, monokrom ve çok renkli kil kaplar ve taş aletler bulunmuştur.[9]
2008 yılında ortaya çıkarılan Dize nekropolünde çakmaktaşından yapılmış bir testi ve kesici alet bulunmuştur. Şerur arkeolojik keşif gezisinde üç kurgan, mezar anıtları ve boyalı tabak parçaları araştırıldı.[12]
Geç Tunç - Demir Çağı
[değiştir | kaynağı değiştir]
Geç Tunç Çağı ve Demir Çağı, Azerbaycan topraklarında MÖ 15. ve 7. (16.-8. yüzyıllar) yüzyılları kapsıyordu. Azerbaycan topraklarında MÖ 14-12 . yüzyılları kapsayan Geç Tunç Çağı, Hocalı-Gedebey, Nahçıvan ve Talış-Muğan arkeolojik kültürleri ile karakterizedir.[4] Geç Tunç-Erken Demir Çağı'na ait Nahçıvan, Karabağ, Lenkeran, Gence-Kazak ve Şeki-Zagatala bölgelerine ait mezar höyükleri O. Habibullayev, S. Ashurov, V. H. Aliyev, O. Belli, V. Sevin, V. Kerimov tarafından araştırıldı. Geç Tunç ve Erken Demir Çağı'nda nüfus artmış, kalıcı ve geçici surlar yapılmıştır. Azerbaycan'da Geç Tunç Çağı, daha çok Küçük Kafkasya bölgesinde (Taşlıtepe, Nagaradağ, Çobantaşı, Pir Galachasi, Karatepe) gözlenen kiklop kaleleri ile tanınır.[4] Mezarlarda bulunan zengin bronz objeler, bu dönemde bir askeri elitin var olduğunu göstermektedir. Atların evcilleştirilmesi ve hayvancılığın gelişmesi mevsimsel göçü meydana getirmiştir. Araştırmalar sırasında bulunan at kemikleri, atın toplumda önemli bir rol oynadığını ve ata tapınıldığını göstermektedir. Mezar höyüklerinde toplu ve bireysel gömülere rastlanmıştır. Mezarlar genellikle kurganlar, basit kum mezarlar ve kromleçlerle (esas olarak Kobustan, Karabağ, Nahçıvan, Talış bölgelerinde görülmektedir) çevrelenmiş taş kutular ile karakterize edilmiştir. İnsanlar eğik, sol veya sağ yan veya sırt üstü gömülürlerdi, ancak oturur halde gömülü ceset örnekleri de görülmüştür.[1][2][3][4][17]
Talış-Mugan kültürünün kalıntıları ilk olarak Celilabad'daki Uzuntepe'de Isak Caferzadeh tarafından ortaya çıkarılmıştır. Burada geometrik desenli bronz ve demir silahlar ve yassı hançerler bulunmuştur.[2][4][17]
Karabağlar Govurgalası'nda (Nahçıvan) 2. Binyıl'ın sonu ile MÖ 1. Binyıl'ın başlarına tarihlenen gri ve siyah seramik parçaları bulunmuştur.[19]
Emil Rösler Hocalı'da taş bir sandık mezardan yaşlı bir adam iskeleti, bronz kuş figürü, bıçak, 2 yüzük, altın boncuk, altın plaket ve akikten yapılmış bir boncuk ortaya çıkarmıştır. Agattan yapılan boncuğun üzerinde Asur hükümdarı Adadnirari'nin adı geçmektedir. Bu, o dönemde diğer ülkelerle kültürel ve ekonomik ilişkilerin kurulduğunu ortaya koymaktadır.[4]
Kobustan kayalarında betimlenen gemi çizimleri, bu dönemde Ön Asya ve Orta Doğu ülkeleriyle su ve yol ticareti bağlantılarının olduğunu göstermiştir.[2][3][4]
Geç Tunç Çağı'nın Hocalı-Gedebey kültürüyle ilişkilendirilen Gence-Kazah bölgesinde 2018 yılında arkeologlar tarafından altın ve bronz mücevherlerin çıkarıldığı nekropolden seramik tabak kalıntıları gün ışığına çıkarıldı.[20][21][22]
Tazılar ve Çakallar
[değiştir | kaynağı değiştir]
Amerikan Doğa Tarihi Müzesi'nden arkeolog Walter Crist, 2018 yılında Kobustan Milli Parkı'nda "Tazılar ve Çakallar" veya "58 delik" adında 4000 yıllık bir Bronz Çağı masa oyunu ortaya çıkardı. Oyun o dönemde Mısır, Mezopotamya ve Anadolu'da popülerdi ve eski Mısır firavunu IV Amenemhat'ın mezarında tanımlanmıştı.[23][24][25][26][27]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c d e f g "ARCHEOLOGY viii. REPUBLIC OF AZERBAIJAN – Encyclopaedia Iranica". www.iranicaonline.org. 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2019.
- ^ a b c d e f g h i j The history of Azerbaijan from ancient times to the present day (PDF). Londra: First Edition. 2014. ISBN 978-1291971316. 25 Nisan 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2019.
- ^ a b c d e f History of Azerbaijan (PDF). Baku. 2017. 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 27 Nisan 2022.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n Azərbaycan Arxeologiyası (PDF). İşıq. 1986. 30 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 27 Nisan 2022.
- ^ a b Palumbi (2016). "The Early Bronze Age of the Southern Caucasus". Oxford Handbooks Online: 24-40.
- ^ Əzizov (2011). "AZƏRBAYCANIN İLK TUNC DÖVRÜNÜN TƏDQİQAT TARİXİ VƏ TARİXŞÜNASLIĞI" (PDF). Baki Universitetinin Xəbərləri: 223-227. 27 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 27 Nisan 2022.
- ^ a b JAFARLI (2016). "Bronze Age and Early Iron Age monuments of Karabakh" (PDF). İrs-Karabakh: 22-29. 30 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 27 Nisan 2022.
- ^ Casanova (2016). "The necropolises of Azerbaijan during the Bronze and Iron Ages in the Lenkoran and the Lerik areas (NABIALLA Project, Azerbaijan): Preliminary report of the 2012–2013 campaigns". Quaternary International. 395: 194-207. doi:10.1016/j.quaint.2015.09.099.
- ^ a b c "NAXÇIVANIN İLK TUNC DÖVRÜ KERAMİKASI – AQRA Elmin İnkişafına Dətsək İctimai Birliyi". www.aqra.az. 26 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2019.
- ^ "Visions of Azerbaijan Magazine ::: A History of Azerbaijan: from the Furthest Past to the Present Day". Visions of Azerbaijan Magazine (İngilizce). 7 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2019.
- ^ NAXÇIVANIN ILK TUNC DÖVRÜ KERAMIKASI (PDF). Bakı: Nafta-Press. 2002. 26 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 27 Nisan 2022.
- ^ a b c d e ARPAÇAY VADİSİNİN TUNC DÖVRÜ ARXEOLOJİ ABİDƏLƏRİ (PDF). Bakı: Elm və təhsil. 2014. 27 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 27 Nisan 2022.
- ^ a b The Kura Projects-new research on the later prehistory of the southern Caucasus. Deutsches Archäologisches Institut. 2017. ss. 141-151. ISBN 9783496015802.
- ^ Lyonnet (2012). "Mentesh Tepe". Archäologische Mitteilungen aus Iran und Turan: 86-108.
- ^ a b "Boyalı qablar mədəniyyəti". medeniyyet.az (İngilizce). 26 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2019.
- ^ "Naxçıvanın orta tunc dövrü mədəniyyəti". qedim.nakhchivan.az. 10 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2019.
- ^ a b c "Visions of Azerbaijan Magazine ::: Azerbaijani history: from ancient times to the present day". Visions of Azerbaijan Magazine (İngilizce). 31 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2019.
- ^ Hasanova (2016). "ARCHAEOMETALLURGICAL STUDIES OF SPEAR HEADS AND ARROW HEADS OF THE MIDDLE BRONZE AGE SITES OF AZERBAIJAN" (PDF). Mediterranean Archaeology and Archaeometry. 16: 221-226. 9 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 27 Nisan 2022.
- ^ HALİLOV (2014). "Naxçıvandakı Son Tunc-Erkən Dəmir Dövrünün Qala Tipli Yaşayiş Məskənləri" (PDF). Sosyal Bilimler Dergisi: 117-132. 26 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 27 Nisan 2022.
- ^ "Late Bronze Age jewellery discovered in Azerbaijan". The Archaeology News Network. 31 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2019.
- ^ "Ancient Artifacts: Ancient jewelry discovered in Azerbaijan". Ancient Artifacts. 5 Temmuz 2018. 9 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2019.
- ^ "Ancient jewelry discovered in Azerbaijan". AzerNews.az (İngilizce). 5 Temmuz 2018. 5 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2019.
- ^ "A Bronze Age game was found chiseled into stone in Azerbaijan". Science News (İngilizce). 16 Kasım 2018. 16 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2019.
- ^ "A 4,000-Year-Old Bronze Age Game Called 58 Holes Has Been Discovered In Azerbaijan Rock Shelter". WSBuzz.com (İngilizce). 18 Kasım 2018. 26 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2019.
- ^ "4,000-Year-Old Board Game Called 58 Holes Discovered in Azerbaijan". Mysterious Universe (İngilizce). 21 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2019.
- ^ "4,000-Year-Old Game Board Carved into the Earth Shows How Nomads Had Fun". livescience.com (İngilizce). 10 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2019.
- ^ "4,000-Year-Old Game Board Identified in Azerbaijan - Archaeology Magazine". www.archaeology.org. 11 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2019.