Gazneliler

Gaznevîyyûn غزنويون غزنویان Gazneliler
963-1186
Bayrak
Gaznelilerin en geniş sınırları, 1030
Başkent	Gazne (963–1163) Lahor (1163–1186)
Yaygın dil(ler)	Türkçe (hanedan ve askerî) Farsça (resmî ve hukukî; lingua franca) Arapça (dinî)
Hükûmet	Monarşi
Sultan
• 961-962 Alp Tigin (ilk) • 1160-1186 Hüsrev Melik (son)
Tarihçe
• Kuruluşu 963 • Dağılışı 1186
Öncüller Ardıllar Seferîler Samanoğulları Gurlular Büyük Selçuklu Devleti
Günümüzdeki durumu	Günümüzdeki ülkeler Afganistan Azerbaycan Hindistan İran Irak Kazakistan Kırgızistan Özbekistan Pakistan Tacikistan Türkmenistan

Gazneliler (Farsça: غزنویان Ghaznaviyān), 963-1186 yılları arasında Maveraünnehir, Afganistan, Hindistan'ın kuzeyi ve Horasan'da hüküm sürmüş olan Türk devleti. Gazneliler adlarını başkent edindikleri, hâlen Afganistan sınırları içinde bulunan Gazne şehrinden almıştı. Mahmud-ı Gaznevî'nin Yemînüddevle lakabına atıfla bu hanedana Yemînîler denilmektedir. Ayrıca hanedanın babası Sebük Tigin'e atıfla Sebük Teginîler olarak da anılmaktadır. Gazne Devleti'nden önce bu topraklarda hüküm sürmüş olan Fars asıllı Samanîlerin siyasi ve kültürel etkisinden dolayı Gazneli Türkler, zaman içerisinde Farslaşmışlardır.

Gaznelilerin kurucusu sayılan Alp Tegin, Samanîlerin ordu komutanlarındandı. Ancak hanedanlığın tam anlamıyla kuruluşu, onun damadı Sebük Tigin döneminde mümkün olmuştur. Sebük Tigin, Gazne şehrini başkent yaparak Samanî sultanlarının egemenliğinden kurtulmuştur. Sebük Tegin'in oğlu Sultan Mahmut döneminde imparatorluğun sınırları Ceyhun'dan İndus Nehri'ne, oradan da Hint Okyanusu'na kadar uzandı ve Rey ve Hamedan'ı da kapsadı. I. Mesut döneminde Gaznelilere ait, köklü ve büyük toprakların bir kısmı kaybedilmiştir. Batı bölgelerinin neredeyse tamamı, Dandanakan Savaşı sonrasında Selçuklu Devleti'nin kontrolüne geçmiş ve elde Afganistan, Belucistan ve Pencap bölgeleri kalmıştı. Selçukluların 1157'de dağılması, Gaznelilere pek yarar sağlamadı. Bu karışık ortamdan güçlenerek çıkan Gurlular, 1151'de Behramşah'ı yenilgiye uğratarak Gazne'yi ele geçirdiler. Bundan sonra hükümdarlıklarını Lahor'a çekilerek devam ettiren ve İslam dinini Hindistan'ın içlerine kadar yaymış olan Gaznelilerin son hükümdarı Hüsrev Melik'in Gurlular tarafından 1186'da esir alınmasından sonra Gazne Devleti kesin olarak sona erdi.

Kökeni

Gazneliler Türk kökenlidir. Gazneliler Devleti'nden önce de Afganistan'da Türk toplulukları bulunmaktaydı ve Gazneliler Devleti, büyük ölçüde bu topluluklara dayanarak kuruldu. Gazneli Devleti'nin kurucusu Sebük Tigin, köle (Gulam) olarak Samanîlerin yurduna gelince Müslüman olmuştur. O dönemde bir devletin kimliği, yöneticilerine göre isim almaktaydı. Sebük Tigin'in Pend-Nâme'sine (öğüt kitabına) göre kendisi Türkistan'da "Barsahlılar" kabilesindendir. Sebük Tigin, "Türk Köle" olarak Samanî Emiri Alp Tegin tarafından satın alınmıştır. Ebu'l Gazi Bahadır Han ise, Sultan Gazneli Mahmud'un babası Sebük Tigin'in kayı boyundan olduğunu belirtir.

Siyasi tarihi

Kapladığı alan

Maveraünnehir'den Ganj boylarına, Hazar kıyılarından Pamir yaylalarına kadar uzanan bölgeler. (4.700.000 km²)

Kuruluş dönemi

Afganistan'da MÖ 2. yüzyıldan itibaren çeşitli devletler kurulmuştur. Burada kurulan devletlerden biri olan Gazne Devleti, tarihi kaynaklarda, Yemînîler ve Sebükteginîler olarak da geçmektedir. Samanî Devleti'nin en parlak devrinde çok sayıda Türk, gruplar hâlinde Maveraünnehir yoluyla İslam dünyasına getirilmekteydi. Samanî Devleti'nin zayıflamaya başladığı sırada; Simcurîler, Kara Tegin İsficâbî ve Baytuz gibi Türk aile ve komutanlar Afganistan'ın çeşitli bölgelerinde hâkimiyet kurmuşlardı.

İşte bu Türk komutanlarından biri de Gazne Devleti'ni kuracak olan Alp Tegin'dir. Tahminen 890-891 yıllarında doğan Alp Tegin, Samanî emirine köle olarak satılmış ve onun hassa askerleri arasına dahil edilmiştir. Samanîlerin takdir ettikleri vasıflara sahip olmasından ötürü azat edildi ve kendisine bazı Samanî birliklerinin komutası verildi. Bundan sonra hâcibü'l-hüccâblığa (bütün saray idaresinin başı) yükselmiştir.

Sarayda nüfuzunu arttıran Alp Tegin, 10 Şubat 961 tarihinde Samanî emiri tarafından en yüksek askeri makam olan "Horasan sipehsâlârlığı"na getirildi. Ayrıca, onun yerine hâcib olarak yine onun bir gulâmı getirilmesiyle saraydaki nüfuzunu devam ettirdi. Samanî Devleti'nin başına kimin geçeceği konusunda Alp Tegin'in etkili olması sonucu, Samanî sarayında Alp Tegin'in hâkimiyetinden ve her işe müdahale edişinden kurtulmak isteyen yeni bir grup ortaya çıktı. Samanî hanedan üyeleriyle ordu, Mansur bin Nuh'a sadakat yemini ederek onu tahta geçirdiler. Alp Tegin ise kendi adayını zorla tahta çıkarmak için çaba göstermeye çalışsa da, askerlerine güvenmediğinden Buhara üzerine yürümekten vazgeçerek kendi has gulâmlarıyla beraber Belh'e çekildi ve bu şehri aldı. Alp Tegin'e karşı olanlar I. Mansûr'u onu yakalamak için ordu göndermeye ikna ettiler. Alp Tegin, kendisine doğru gelen 16.000 kişilik orduya karşı harekete geçerek Belh ile Hulm arasındaki, "Hulm Geçidi"nde yer tuttu ve 3.000 kişilik ordusuyla muharebeyi Nisan-Mayıs 962'de kazandı ve Gazne'ye doğru yürüyerek 4 aylık bir çaba sonucunda 12 Ocak 963'te Gazne'yi ele geçirip, Gazne Devleti'nin temelini attı.

Alp Tegin, Hindistan'a seferler düzenlemeye başladığı sırada (13 Eylül 963) öldü. Ölümünden sonra Gazne'de hâkimiyet kısa bir süre elden çıksa da yerine geçen oğlu Ebu İshak İbrahim, Samanî emirinin de yardımıyla şehri yeniden ele geçirdi. Ebu İshak İbrahim'in oğlu olmadığından, 12 Kasım 966'daki ölümünden sonra onun yerine Türk komutanlarından Bilge Tegin seçilip, Samanî Devleti'ne bağlılığını bildirdi. Buhara'daki Samanî komutanlarından Fâik, bağımsız bırakılmış bu Türk topluluğunu egemenliği altına almak için bir ordu gönderse de, ordusu mağlup edildi ve bir daha Buhara'dan Gazne'ye saldırı olmadı.

Bilge Tegin'in 975'te ölmesi üzerine tahta Alp Tegin'in diğer bir kölesi olan Böri Tegin geçti. Böri Tegin, halkla ters düşmesi üzerine 20 Nisan 977'de tahttan indirildi ve yerine Türk komutanları tarafından seçilen Sebük Tegin geldi. Sebük Tegin, görünüşte Samanîlerin bir valisi olarak hareket etmesine rağmen, bağımsız bir Gazne Devleti'nin temeli onun zamanında atılmıştı. Çok geçmeden Türklerin nüfuzu, Gazne'den Doğu Afganistan'daki Zabulistan bölgesine kadar yayıldı. Topraklarını; Toharistan, Zemindaver ve Belucistan'daki Kusdar bölgesine kadar genişletti. Müslümanlığın yayılmasını engelleyen Hinduşahî Racası'nı mağlup etti ve Kabil Nehri boyunca Peşaver'e kadar ilerledi. Türk komutanlarından Ebu Ali Simcûrî ve Fâik ittifakına karşı Samanî Emiri I. Mansur, 994'te Sebük Tegin'i yardıma çağırdı. Sebük Tegin ve oğlu Mahmut'un Horasan'a gelip isyancıları yenmesi üzerine Samanî emiri, Mahmut'a Seyfü'd-devle unvanı ve Horasan ordu komutanlığı verdi. Gazneli hâkimiyetini; Toharistan, Zabulistan, Gur ve Belucistan'a kadar taşıyan Sebük Tegin, Ağustos 997'de öldü.

Sebük Tegin ölmeden önce küçük oğlu İsmail'in tahta geçmesini vasiyet etmesinden dolayı İsmail, babasının ölüm haberini aldıktan sonra Belh'e gelerek hükümdarlığını ilan etti. Nişabur'da bulunan Mahmut ise kudret ve tecrübe bakımından İsmail'den üstündü. Mahmut, İsmail'e kendisinin yaşça büyük olduğunu ve tahta geçmesi gerektiğini, İsmail'e de Belh ve Horasan eyaletlerinin yönetimini bırakmayı teklif ettiyse de, İsmail bunu kabul etmedi. İki kardeş arasında Mart 998 tarihinde yapılan muharebeyi Mahmud'un ordusu kazandı.

Gazneli Mahmut dönemi

Gaznelilerin Hint Seferleri başlangıcındaki sınırı

Gazneli Mahmut, Karahanlılar ile bir antlaşma yapıp kuzey cephesini emniyete aldıktan sonra, tahta çıkarken ettiği yemin ve verdiği söz doğrultusunda Hint seferlerine başladı. 1001-1027 yılları arasında Hindistan üzerine toplamda 17 sefer düzenlenmiştir. Bu seferlerin başlıca amaçları bu ülkede İslam dinini yaymak, kalabalık Gazne ordusunu hareket hâlinde tutmak ve bir takım ganimetler elde etmekti. Sultan Mahmut, yaklaşık Eylül 1000 tarihinde I. Hint Seferi'ne çıktı. Kabil'in doğusunda, Hintlerin elinde bulunan birkaç kalesini zapt etti. Eylül 1001'deki II. Hint Seferi'nde Vayhand Racası Caypal'ın üzerine 15.000 atlıyla beraber giden Mahmut, 27 Kasım 1001 tarihinde yapılan savaşı kazandı ve filler de dahil olmak üzere pek çok ganimet ele geçirdi. Mahmut III. Hint Seferi'ni, II. seferinde kendine destek olmayan Bhâtiya Racası Becî Rây'a karşı yapmıştır. Becî Rây mağlup edilince, Bhâtiya bölgesi de Gaznelilerin eline geçti. Mart-Nisan 1006'da IV. Hint Seferini; Ebu'l-Feth Alparslan (Davud)'ın Bâtıni hareketleri üzerine yapan Mahmut, Multan ve Pencap'ı ele geçirdi.

Sultan Mahmut'un kuzeyde Karahanlılar ile olan mücadelesinden yararlanan Multan Valisi Suphal, Mahmud'a itaati reddederek Hindu dinine geri döndü. Bunu Ocak 1008'de öğrenip V. Hint Seferi'ne çıkan Sultan Mahmut, Multan'ı tekrar idaresi altına aldı. Pencap çevresindeki Racaların İslam dinine karşı tavır sergilemesi üzerine 31 Aralık 1008'de VI. Hint Seferi'ne çıkan Mahmut, Ağustos-Eylül 1009'da seferini galibiyetle tamamladığında Kuzey Hindistan'daki Racaların egemenlik gücünü azaltmıştı. VII. Hint Seferi'ni ticari bir antlaşmayla sonlandıran Gazneli Mahmut, Ekim 1010 tarihinde VIII. Hint Seferi'ne çıktı. Bu seferinde hiçbir zorlukla karşılaşmayarak Multan'ı kesin olarak egemenliği altına aldı. Sultan Mahmut, IX. Hint Seferi'ni bugünkü Salt Range bölgesindeki Nandana'ya yaptı. Kendisine tâbi olmak istemeyen Nandana Racasını mağlup etti ve bu galibiyetinin yankıları sonucunda Kuzey Hindistan'da İslam dini yayılmaya başladı.

Gazneli Mahmut, Hindistan'daki en önemli seferlerinden birini Delhi'nin 150 km. kadar kuzeyinde bulunan Thanesar şehrine yapmıştır. Hintlerce kutsal sayılan bu şehrin bulundurduğu birçok putun en büyüğü, "Çakrasvamî" adlı puttu. Sultan Mahmut, bu putu kırmak ve ganimet elde etmek için Ekim-Kasım 1014'te X. Hint Seferi'ni bu şehre yaptı ve galip geldikten sonra, putu Gazne'ye götürerek halka gösterdi. 1015 yılı sonlarına doğru XI. Hint Seferi'ne ve Eylül 1018'de de XII. Hint Seferi'ne çıkan Gazneli Mahmut, Türkistan'dan gelen 20.000 kişilik bir gönüllü grubun kendine katılmasıyla ordusunu biraz daha büyüttü ve bundan sonraki seferlerinde ordusuna karşı önemli direnişler olmadığı için Agra yakınlarına kadar topraklarını genişletti. Ekim 1021'de Mahmut, XIV. Hint Seferi'ni daha önce ele geçiremediği Keşmir bölgesine yaptı ancak, kışın şiddeti sebebiyle Lokhot Kalesi'ni zapt edemedi.

Daha önce Kalincar Racası Ganda mağlup edilmişse de, kesin olarak itaat altına alınmamıştı. Bunun üzerine XV. Hint Seferi'ne 1022 yılında çıkan Sultan Mahmut, Gvalior'u ve Kalincar'ı zapt etmek yerine haraca bağlayarak Mart-Nisan 1023'te Gazne'ye döndü. Gazneli Mahmut, Hindistan'a yaptığı en meşhur seferlerden biri olan XVI. Hint Seferi'ni Somnat'a yaptı. 8 Ocak 1026'da kuşattığı Somnat şehrini aldıktan sonra, Şiva'ya ait kutsal bir putu kırdırarak, tapınakta ezan okuttu. Gazneli Mahmut, son ve XVII. Hint Seferi'ni, Somnat dönüşünde ordusuna saldıran Catlara karşı yaptı ve Catları mağlup etti. Mahmut, bu seferlerle Ganj Nehri'ne kadar genişlemiş ve Hint ülkesinde yıllarca sürecek olan Türk hâkimiyetinin temellerini atmıştı.

Sistan'ın zaptı

Seferî hanedanının yaşadığı taht kavgalarının uzun sürmesi üzerine emirler ve komutanlar, Mahmut'u kendi hükümdarları olması için Sistan'a davet ettiler. Kasım 1002'de yola çıkan Mahmut, 21 Aralık 1002'de Emir Halef es-Saffâr'ı mağlup edip Sistan'ı itaati altına aldı. Halef'in torununun oluşturduğu bir grup âsi, Mahmut'a karşı ayaklandı. Bunun üzerine 1004'te harekete geçen Mahmut, isyanı bastırdı ve bölgeyi kardeşi Nasr'ın idaresine bıraktı.

Harezm'in zaptı

Tarihî bölgeler: Horasan (A), Maveraünnehir (B) ve Harezm (C)

Her fırsatta Harezm'i itaat altına almak isteyen Mahmut, 1017'de Harezmşah'la bir barış yaparak onun kendisine tâbi olmasını sağladı. Harezm'de hutbenin Mahmut adına okutulması, Harezm ordusu kumandanları arasında anlaşmazlığa yol açtı ve 17 Mart 1017 tarihinde taht değişikliği yaşandı. Bu sırada Karahanlı tahtında da mücadele çıkması üzerine Mahmut, 3 Temmuz 1017 tarihinde Harezm'li isyancıları yendi ve Gürgenç'e girerek Harezm bölgesine hâkim oldu. Karahanlılar ise bu durumu kabul etmek zorunda kaldılar.

Gur'un zaptı

Bazen "Mendiş" adı da verilen ve Sebük Tegin tarafından alınan Gur bölgesinin hâkimi Gurlu Muhammet, Sebük Tegin'in ölümünden sonra Gaznelilerin itaati altından çıktı. Bunun üzerine Gazneli Mahmut, 1011 yılında harekete geçti. Bunu öğrenen Gurlular, dağlara çekilerek savunma yaptıysalar da, savaşı kaybettiler. Sonraki yıllarda Gur bölgesine birkaç sefer daha yapan Mahmut, 1020'de oğlu Mesut'u da Gur bölgesinde kalan kaleleri zapt etmek için yolladı ve Gur bölgesinde kesin hâkimiyeti sağladı.

Garcistan'ın zaptı

Gazneli Mahmut, 999 yılında Garcistan hâkimine elçi göndererek kendine itaat etmesini istedi. Bunu kabul eden ve Mahmut adına hutbe okutan Garcistan hâkiminin değişmesi üzerine, yeni hâkim tarafından Gazneli Mahmut'un üstünlüğü tanınmadı. Bu durumu haber alan ve yola çıkan Mahmut, komutanlarını ve valilerini Garcistan üzerine gönderdi. Başarılı bir harekât neticesinde 1012 yılında Garcistan'da Gazne egemenliği tam anlamıyla sağlandı ve hapsedilen emir de, 1015-1016 yıllarında öldü.

Gazneli Mahmut Dönemi dış ilişkileri

Sultan Mahmut-Samanî ilişkileri

998 yılında hükümdar olan Gazneli Mahmut'un kardeşiyle taht mücadelesi yaptığı sırada, Samanîler Horasan'ı işgal etmişti. Bu sırada tahta geçen II. Mansûr, Mahmut'a işgal ettiği Horasan bölgesinin iade edilemeyeceğini bildirdi. Bunun üzerine, Sultan Mahmut, Nişabur'a yürüdü. Bu arada Mahmut, Horasan valisi Beytüzün için yardıma gelen II. Mansûr ve Fâik kuvvetlerine, Maveraünnehir'e yaklaşan Karahanlılara fırsat vermek istemediğinden dolayı saldırmadı ve beklemekle yetindi. II. Mansur'a güvenmeyen Beytüzün ve Fâik, 2 Şubat 999'da II. Mansur'un yerine küçük yaşta bulunan Abdülmelik bin Nûh bin Mansûr'u çıkardılar.

Samanî tahtında Beytüzün ve Fâik'in egemen olması üzerine harekete geçen Mahmut, Beytüzün-Fâik-Ebu'l-Kâsım Simcûrî birleşik kuvvetleriyle 16 Mayıs 999'da yaptığı savaşı kazandı ve Horasan'a hâkim olup kardeşi Nasr'ı buraya vali olarak atadı. Bu sırada Samanîlerin zayıf durumundan yararlanan Karahanlı hükümdarı Samanî Devleti'ni yıktı ve bunun üzerine Sultan Mahmud, tam anlamıyla bağımsız bir hükümdar niteliğine kavuştu.

Sultan Mahmut-Karahanlı ilişkileri

Karahanlı hükümdarı Nasr bin Ali zamanındaki dostane ilişkiler, Ceyhun Nehri'nin sınır kabul edilmesi ve Gazneli Mahmut'un 1001'de Nasr b. Ali'nin kızıyla evlenmesiyle devam etmiştir. Ancak bu dostluk, Nasr bin Ali'nin Samanîlerin kalan tüm topraklarını ele geçirmek istemesi üzerine kısa sürede bozuldu. Nasr bin Ali, sultanın Hindistan'da bulunduğu bir zamanda Horasan'a kuvvet gönderdi. Bunu öğrenen ve ordusunu Halaç-Afgan kuvvetleriyle takviye eden Mahmut, Eylül-Ekim 1006'da Karahanlı kuvvetlerini Horasan'dan uzaklaştırdı. Ancak, vazgeçmeyen Nasr bin Ali, 5 Ocak 1008'de Belh'in 20 km. kadar uzağında yapılan savaşı Gazne ordusunun önünde bulunan fillerin de etkisiyle çarpışmayı kaybetti. Bu, Karahanlıların Horasan'ı ele geçirmek için yaptıkları son büyük teşebbüs oldu.

Karahanlı tahtında bir süre yaşanan mücadele sonucunda tahta geçen Ebu Mansur Arslan Han, bu yenilgiden sonra Sultan Mahmut'la iyi geçinmeyi tercih etti. Ancak yeni bir taht kavgası başlatan Yusuf Kadir Han, Gazneli Mahmut'tan yardım istedi. Kendisi Hindistan'dayken Karahanlı Devleti'nde meydana gelen taht mücadelelerini uygun gören Mahmut'un bu tutumu karşısında ittifak yapan Yusuf Kadir Han'la Ebu Mansur, Horasan'a yürüdüler. Mahmut, "Birleşik Karahanlı Ordusu"nu 1019-1020 yıllarında yendi ve tekrar Hindistan'a döndü.

Kağan Ebu Mansur'un tahttan çekilip yerini Yusuf Kadir Han'a bırakmasına Yusuf Kadir Han'ın kardeşlerinin karşı çıkması üzerine Mahmut'tan tekrar yardım isteyen Yusuf Kadir Han'ın bu seferki isteği kabul edildi ve Mart-Nisan 1025'te Semerkant'ta buluşarak rakiplerine karşı ittifak yaptılar. Bunu öğrenip kaçan Yusuf Kadir Han'ın kardeşinin işini bitirmeyen Mahmut, Karahanlı ülkesinde yaşanacak sürekli taht kavgasının önüne geçmemiştir.

Sultan Mahmut-Oğuz ilişkileri

Arslan Yabgu'ya bağlı 4.000 çadırlık bir Oğuz (Türkmen) grubunun ileri gelenleri, Sultan Mahmut'a, Maveraünnehir'de geçim darlığı çektiklerini belirttiler ve bu yüzden Horasan'a geçmeleri için ondan izin istediler. Sultan Mahmut, onlardan askeri kuvvet olarak faydalanabileceğini düşünerek, Tus valisi Arslan Câzib'in muhalefetine rağmen, Oğuzların Ceyhun Nehri'ni geçmelerine izin verdi. Ancak Oğuzlar, gittikleri şehirleri ekonomik yönden zor duruma düşürünce, Mahmut'a 1028'de oranın yerli halkından şikayet geldi. Bunun üzerine Mahmut tarafından Oğuzların üzerine gönderilen Arslan Câzib sorunu çözemedi. Arslan Câzib, başarısızlıkla suçlanınca, Türkmenlerin kuvvetlendiğini, güçlerinin bir eyalet ordusunu aştığını bildirdi ve Mahmut'u bizzat onlarla mücadeleye çağırdı.

Gazneli Mahmut, hastalığına rağmen 1028'de Tus'a yürüdü ve Arslan Câzib'in orduyla birleşerek Türkmenleri yenilgiye uğrattı. Bu savaşta Türkmenlerin büyük bir kısmı öldürüldü, geri kalanların bir kısmı civar dağlara ve kalan kısmı da Kirman'a kaçtı. Sultan Mahmut, ölünceye kadar içte ve dışta Türkmenleri takip ettirerek ülkesini onlardan temizledi.

Sultan Mahmut-Ziyarî ilişkileri

Gaznelilerin Taberistan'a ve Cürcan'a hâkim olan Ziyarîler'le yakın ilişkileri vardı. 1012'de ordusunun isyanıyla karşılaşan ve tahttan uzaklaştırılan Kabûs bin Vuşmgîr'in yerine geçirilmiştir. Felekü'l-Meâlî unvanına sahip olan Kabûs bin Menuçehr'e karşı çıkan kardeşi Dârâ'yı Gazneli Mahmut desteklemiş ve yanına sığınmasına izin vermişti. Dârâ'yı geçirmek için Cürcan'a yürüyen Mahmut'un geldiğini haber alan Kabûs bin Menuçehr, Sultan Mahmut'a tâbi olmak ve yıllık 50.000 dinar haraç ödemeyi vadetmek suretiyle tahtında kalabildi ve zaman zaman Mahmut'un ordusuna asker gönderdi. Mahmut'un Rey şehrini ele geçirmesinden sonra, kendi bölgesinin tehlikede olduğunu düşünen Kabûs, topraklarını korumak için Gazne'ye giden yolları kesmiştir. Bu davranış üzerine harekete geçen Mahmut'u engelleyebilmek için Kâbus bin Menuçehr, 1029 yılında 500.000 dinar haraç ödemiştir. 1030'da Kabûs bin Menuçehr'in ölümünden sonra yerine geçen oğlu Anûşirvan Menuçehr de Gaznelilere egemenliğini tanıtabilmek için 500.000 dinar ödemiştir.

Sultan Mahmut-Büveyhî ilişkileri

1012'ye kadar Gazneli Mahmut-Büveyhî ilişkileri dostane yürümesine karşın, bu tarihten itibaren Büveyhî tahtında mücadele başlamış ve Mahmut'un eline bu mücadeleye karışma fırsatı geçmişti. Ebu'l-Fevâris, Mahmut'tan Büveyhî tahtını ele geçirebilmek için yardım istedi ve bu isteğe cevap veren Mahmut da onun yeniden Kirman'a hâkim olmasını sağladı. Bir süre sonra Şiraz'ı da ele geçiren Ebu'l-Fevâris'le Gazneli kumandan Ebu Sait'in arası açıldı ve Gazneli Mahmut, Ebu'l-Fevâris'e olan desteğini geri çekti. Yenilen Ebu'l-Fevâris, Kirman'ı Gazne ordusuna bırakarak kaçtı.

Öte yandan Büveyhîlerin 1028'de tahta çıkan Rey hâkimi, ordusunun kendinden memnun olmadığını görerek Mahmut'tan yardım istedi. İsteği kabul eden Mahmut, 1029 yılında Rey hâkimini mevkisine geri getirdi.

Sultan Mahmut-Afgan ilişkileri

İndus Nehri ile Gazne arasındaki dağlık bölgede yaşayan Afganlar, Gazneli Mahmut'un ülkesine zaman zaman akınlar yapmakta ve Horasan ile Hindistan arasındaki kervanları vurmaktaydılar. 1019'da Kabil'in doğusundaki putperest Afganlara harekât düzenleyen Mahmut, onları itaat altına alarak Müslüman yaptı.

Gazneli Mahmut'un mezarı

Sultan Mahmut-Abbasî ilişkileri

Gazneli Mahmut, Samanîler tarafından halife olarak tanınmamış Kadir Bihhah'ı tanıdı ve o da Mahmut'a birtakım hediyeler gönderdi. Halife, Mahmut'un İslam dinini yaymak için putperest Hintlere karşı yaptığı gazâları izlemiş ve ona çeşitli unvanlar vermiştir.

Sultan Mahmut'la arası, Karahanlılara ait Semerkant şehrinin fermanının kendisine verilmesini istediği zaman açıldı. Kısa süre sonra düzelen araları, 1023-1024 yıllarında olası bir Gazneli-Fatımî yakınlaşmasından şüphelenmesiyle tekrar bozuldu. Bütün bu olaylara rağmen Sünniliğin tam bir koruyucusu olan Mahmut, Şii Büveyhoğullarına karşı halifeliği korumuş, daima halifenin ismini paralarının üzerine bastırmış, seferlerinden sonra elde ettiği ganimetlerden Bağdat'a hediyeler de göndermiştir.

Gazneli I. Mesut dönemi

I. Mesut adına kesilmiş bir sikke

Sultan Mahmut, ölmeden önce hâkim olduğu ülkeleri beş erkek çocuğundan büyük olan ikisi arasında bölüştürmüştü. Buna göre; Gazne, Horasan, Belh ve Hindistan'ın kuzeyi Muhammet'e, yeni zapt edilmiş ve geleceği meçhul olan Rey, İsfahan ve Cibal ise büyük oğlu Mesut'a verilmişti. Gazneli Mahmut 30 Nisan 1030 tarihinde öldükten sonra, hanedan üyeleri tarafından 33 yaşındaki Gazneli Muhammet tahta geçirildi. Muhammet tahta geçer geçmez sarayda bazı anlaşmazlıklar çıkmış ve bazı komutanlar ve köleler Mesut'un yanına kaçmıştı. Bu sırada İsfahan'da bulunan Mesut'a babasının ölüm haberi, 26 Mayıs 1030'da ulaşmıştı. Kardeşiyle yapacağı taht mücadelesi için ülkenin batı kısmını vekiline bırakarak Rey'e geldi. Kardeşine bir mektup yollayan Mesut, kardeşinin vekili olmak ve hutbelerle paralarda kendi adının da zikredilmesini istedi. Ancak, Muhammet bu istekleri kabul etmedi.

Abbasi halifesi El-Kadir ve Horasan orduları kumandanı gibi makam sahibi olan kişilerin de kendini hükümdar olarak tanıdığını haber alan Mesut, Karahanlı hükümdarının da desteğini almış ve babası Gazneli Mahmut devrinde ülkeden kovulan Türkmenlerin geri gelmesine izin vermiştir. Gazneli Muhammet, sultan oluşundan 4 ay sonra, kardeşinin üzerine yürüdü. Ordu komutanları Rey'e ulaşmadan, Muhammet'e artık Sultan Mesut'a tâbi olduklarını bildirdiler ve Muhammet'i yol üzerindeki bir kaleye hapsettiler.

Gazneli Muhammet'i hapseden komutanlar, Ekim 1030'da Gazneli I. Mesut'un adına hutbe okuttular ve bunun üzerine Mesut, hükümdar oldu. Gazneli Sultan Mesut, ilk iş olarak hapiste bulunan kardeşi Muhammet'in gözlerine mil çektirdi. Sonra, amcası Yusuf'u Kusdar valisi olarak görevlendirdi. Mesut'un Belh'te bulunduğu sırada Kirman'dan gelen casuslar, bu bölgenin karışıklık içerisinde olduğunu belirttiler. Sistan'a komşu olması yönüyle stratejik bir konuma sahip olan Kirman, 1031 yılında kesin olarak Gazneli hâkimiyetine alındı.

Casusları sayesinde amcası Yusuf'un Karahanlılar'la yazıştığını öğrenen Mesut, amcasını tutuklattırarak bir kalede hapsettirdi; amcası 1032'de hapiste öldü. Sultan Mesut, 2 Haziran 1031'de Gazne'ye geldiğinde halk tarafından iyi karşılanarak, çeşitli tayinler yaptı. Ardından, 17 Ağustos 1031'de Hindistan'a doğru sefere çıktı.

Debusiye Savaşı

Buhara'daki Gazneli casuslar Karahanlıların askeri hazırlıklar yaptığını haber vermişlerdi. Belh'teyken bu durumu haber alan Sultan Mesut, devletin ileri gelenleriyle görüştü ve Karahanlılar ile savaşma görevini Harezmşah Altuntaş'a vermeyi kararlaştırıp, 15.000 kişilik bir orduyu da Altuntaş'a yardımcı kuvvet olarak gönderdi. Buhara-Semerkant yolunun yaklaşık yarı noktasında bulunan, Debusiye kasabasında meydana gelen muharebede, iki taraf da birbirine üstünlük sağlayamadı ve bir anlaşma yapıldı. Altuntaş, bu anlaşmadan hemen sonra ölünce, Sultan Mesut, onun yerine, onun oğlu Harun'u Harezm'e tayin etti.

Diğer olaylar

1033'te Sultan Mesut'un ordusundaki Türkmenler'le arası yavaş yavaş bozulmaktaydı. 1034 yılı ilkbaharında Harezm hâkimi Gazne devletine isyan etti. Görünürdeki sebep, Sultan Mesut'un sarayında rehine olarak bulunan kardeşinin ölümüydü. Gerçek sebep ise, Horasan'da Türkmenlerin çıkardığı karışıklıklardan istifade ederek, bağımsız olma isteğiydi. Karahanlılar ve Selçuklular ile ittifak yapan ve Gazne yollarını kapatarak, hükümdarlığını ilan eden Harezm hâkimi'nin bu durumundan Sultan Mesut 29 Temmuz 1034'te haberdar oldu. Harezm hâkimi, Tuğrul ve Çağrı beyler, birçok asker, çadırlar ve sürüleriyle ona yardım için Harezm sınırına geldiler. Ancak Harezm hâkimi, Gazneli bir vezirin satın aldığı adamlar tarafından yaralandı ve 18 Nisan 1035'te öldü. Bu ölüm üzerine müttefikleri, saldırıdan vazgeçtiler. Bu olay üzerine Harezm'in merkezinde çıkan karışıklıklar, Harezmşah Altuntaş tarafından engellendi.

1032-1033 yıllarında Hindistan başkomutanı Ahmet Yınaltegin, Hindistan topraklarının yerel yöneticisi olan Kadı Ebu'l-Hasan Şirazî ile bir sürtüşme yaşadı. Bunun üzerine Ahmet Yınaltegin, Gazneli Mahmut'un oğlu olduğunu iddia etti. Bunu öğrenen Mesut, Eylül-Ekim 1034'te bir ordu göndererek Ahmet'i öldürttü. Dihistan'a bir sefer düzenleyen Mesut, 25 Ocak 1035'te Cürcan'a ulaştı. Selçukluların Horasan'dan birkaç vilayet istemesi üzerine harekete geçen Mesut, 29 Haziran 1035'teki savaşı -ordusunda fil avantajı olmasına rağmen- kaybetti. Daha sonra iki taraf arasındaki görüşmelerde Selçuklular, Dihistan'ı ve Horasan'dan birkaç vilayeti aldılar. Selçukluların başarısından cesaret alan Irak'taki Türkmenler de harekete geçtiler, Rey şehrine yürüdüler ve burayı ele geçirdiler. Şubat-Mart 1038'deyse Rey şehri ve civarı tamamen elden çıktı. Türkmenlerin 1037 yılının başlarında tekrar saldırıya geçmesi üzerine birtakım tedbirler alan Mesut, Türkmenlere karşı Karahanlılar'la iyi ilişkiler kurdu.

Gazneli Sultan Mesut'un Hindistan'a sefer yapmak istediğini açıklaması üzerine vezirler ve devletin diğer ileri gelenleri Horasan'da karışıklıkların bulunmasından ötürü bu sefere karşı çıktılar. Onları dinlemeyen Mesut, 6 Ekim 1037'de Gazne'den ayrıldı ve 1038 yılının kışına kadar Hindistan'da birçok kaleyi ele geçirdi. Mesut seferdeyken Türkmenler, Horasan'daki 2 Gazneli şehrini yağmaladı. Bunun üzerine gönderilen Gazne ordusu, Mayıs 1038'de ağır bir yenilgiye uğradı ve Nişabur'u kaybetti. Karahanlılar'la arası tekrar bozulan Mesut, otuz filin de yer aldığı ordusuyla harekete geçerek 6 Nisan 1039'da yapılan savaşı kazandı ve Belh şehrine döndü. Haziran 1039'da Selçuklular ile Gazneliler arasında bir savaş daha çıksa da iki taraf da birbirine üstünlük sağlayamadı ve iki taraf arasında anlaşmaya varıldı. Türkmenlere güvenmeyen Mesut, hazırlık yaparak Nişabur üzerine yürüdü ve 16 Ocak 1040'ta şehre girdi. Ancak, aşırı tahribata uğramış Nişabur'da yiyecek sıkıntısı vardı, çevre vilayetlerden erzak getirtmek için Mesut, Selçuklu topraklarında ilerlemeye başladı. Yine de erzak bulamayan Mesut, Merv şehrine yürümeye karar verdi. 22 Mayıs 1040'ta Gazne ordusundan Selçukluların tarafına geçen Türkmen atlılarıyla bir çatışma sonucu ikmal hatları kesilse de, Gazneli Mesut'un ordusu savaş düzenini aldı.

Dandanakan Muharebesi

Dandanakan Muharebesi'ni gösteren bir minyatür

Ana madde: Dandanakan Muharebesi

24 Mayıs 1040'ta başlayan savaşta, Gazne ordusu Dandanakan Kalesi'ne yürürken Selçuklu ordusu hücuma geçti. Gazneli ordusu bu hücuma rağmen öğleye doğru kaleye ulaşabildi. Gazneli Mesut'un verdiği bir karardan hemen sonra, 375 saray gulamının Gazne ordusundan ayrılarak Selçukluların tarafına geçmesi ve daha önce kaçmış olanlarla birleşmesi savaşın kaderini değiştirdi. Selçukluların hücumu sonrası, yorgun ve moralsiz olan Gazne ordusu dağıldı.

Bu muharebe Selçuklular'ın bölgede hâkimiyetinin başlangıcı ve Büyük Selçuklu Devleti'nin kuruluşu olarak kabul edilir.

Dandanakan'daki yenilginin ardından, Selçuklulardan çekindiği için Hindistan'a gitmeye karar veren Mesut, oğlunu ve devlet hazinesini de yanına alarak 15 Kasım 1040 tarihinde Hindistan yoluna çıktı. Ancak, Türk ve Hint gulâmlarının yoldayken ayaklanması sonucu Mesut'un kardeşi Gazneli Muhammet, 21 Aralık 1040 tarihinde ikinci kez Gazne sultanı ilan edildi. Mesut, Kurri kalesinde hapse atıldı, 17 Ocak 1041'de bu kalede öldürüldü.

Selçuklular ile mücadele ve yıkılış

Gazneli Muhammet, ikinci kez tahta geçtikten sonra hemen başkent Gazne'ye dönmemiş ve kışı Peşaver'de geçirmişti. Babasının ölüm ve amcasının tahta çıkış haberlerini alan Gazneli Mevdud, Gazne'ye geldi ve hükümdarlığını ilan etti. Bahar geldiği zaman da, amcası Gazneli Muhammet'in üzerine yürüdü. 8 Nisan 1041'de Celalabat'ta yapılan çarpışmayı Mevdud kazandı ve Gazneli Muhammet'le taraftarları öldürüldü.

Gazneli Mevdud, Gazne Devleti'nde tam olarak hâkimiyet kuramamıştı; çünkü kardeşi Mecdud, Hindistan ordusuyla tahtı ele geçirmek için Gazne'ye yürümekteydi. Ancak Mecdud, 11 Ağustos 1041'de Lahor'daki çadırında ölü bulundu. Bu sayede hâkimiyetini tamamen ilan eden Mevdud, Sistan'da hâkimiyeti ele geçirmeye çalıştı. Ne var ki, tam anlamıyla başarılı olamadı. 1043-1044 yıllarında Hint racalar bir araya gelip isyan etse de bu isyan bastırıldı ve racalarla devletin arasının düzeltilmesi yönünde somut adımlar atıldı.

Gaznelilerin Selçuklular karşısında kaybettikleri toprakları geri almak isteyen Mevdud, Çağrı Bey'in kızıyla evli olmasına rağmen, Çağrı Bey'in hastalanmasını fırsat bilerek Horasan'a bir ordu yolladı. Bunun üzerine Çağrı Bey'in görevlendirdiği Alp Arslan, Ağustos-Eylül 1043'te Gazne ordusuna saldırdı ve birçok ganimetle babası Çağrı Bey'in yanına döndü. Selçukluları tek başına yenemeyeceğini anlayan Gazneli Mevdud, bir takım ittifak arayışlarına girdiyse de, hastalığı buna izin vermedi ve 18 Aralık 1049'da öldü.

Gazneli Mevdud'un ölümünden sonra yerine geçen Gazneli II. Mesut, Mevdud'un Çağrı Bey'in kızıyla olan evliliğinden doğmuştu. Onun küçük yaşından dolayı, kısa saltanatındaki devlet işleriyle annesi ilgilenmişti. Devletin ileri gelenleri II. Mesut'u 29 Aralık 1049'da tahttan indirerek yerine Sultan Ali'yi geçirdiler. Ali, tahta geçtikten sonra, amcası Abdürreşit'i hapsettirmiş ve vezirinin komuta ettiği bir orduyu orduyu Sistan'a göndermişti. Vezir ise hanedanın en yaşlı üyesi olan Abdürreşit bin Mahmut'u hapisten çıkarıp onu sultan ilan etti. Ordunun amcasının elinde olduğunu gören Sultan Ali kaçmaya çalıştı ama yakalanarak hapsedildi. 24 Ocak 1050'de Gazne tahtına oturan Abdürreşit, Gaznelilerin Hindistan'daki durumunu sağlamlaştırmaya çalıştı. Abdürreşit, başkomutan tayin ettiği Tuğrul Bozan'a Selçukluları durdurma görevi vermişti. Tuğrul Bozan, 1051'de Selçukluları mağlup etti ve Sistan'ı ele geçirdi. Sonra Gazne'ye yürüyen Tuğrul Bozan, Sultan Abdürreşit ve on bir şehzadeyi öldürerek tahtı ele geçirdi. Bu katliamdan Ferruhzad, İbrahim ve Şücâ adlı şehzadeler kurtulabildi. Gazneli Sultanı Mesut'un gulâmlarından Nuştegin yanında bulunan iki gulamı ile Tuğrul Bozan'ı hançerleyince, sağ kalan üç şehzade de kurtulmuş oldu. Bundan sonra Gazneli komutanlar bir araya geldiler ve sultanlık için Şehzade Ferruhzad'ı seçtiler. Bir soruşturma açılarak, Sultan Abdürreşit'in öldürülmesinde rol oynayan kişiler bulundu ve öldürüldü.

1071'de Selçuklu-Gazneli sınırı

Sultan Ferruhzad, saltanat değişikliğini öğrenen ve Gazne'ye yürüyen Selçuklu Hanedanını bozguna uğrattı; Çağrı Bey, Horasan'a çekildi. Büyük bir Gazneli ordusunun Selçuklu ordusunu Toharistan'da mağlup etmesi üzerine Gaznelilere saldırmak için babasından izin alan Alp Arslan, 1053'te Gaznelileri yenilgiye uğrattı. Sultan Ferruhzad'ın 4 Nisan 1059'da ölünce yerine kardeşi İbrahim bin Mesut geçti.

İbrahim'in sultan olmasıyla uzun bir süre devam eden Gazneli-Selçuklu mücadelesine, 1059'da yapılan bir barış antlaşmasıyla son verildi. İki taraf arasındaki sınır, Afganistan'ın kuzeyindeki Hindukuş Dağları olarak belirlendi. İbrahim, bu sakin devreden yararlanıp ülkeyi düzene sokmaya çalıştı. Ancak, 24 Kasım 1072'de Alp Arslan'ın ölümünden sonra, yerine Melikşah geçince ilişkiler yeniden bozuldu. Sultan İbrahim de ataları gibi Hindistan'a seferler düzenledi. 1079-1080 yılları arasında bazı kaleleri alan İbrahim bin Mesut, Gurlular ile de mücadele ederek, onlar karşısında üstünlük sağladı. İbrahim, Eylül-Ekim 1099'da öldü ve yerine oğullarından Gazneli III. Mesut geçti. III. Mesut, Sultan Melikşah'ın kızıyla evliydi. Hindistan'da birtakım başarılar elde eden III. Mesut, Şubat-Mart 1115'te 54 yaşında öldü ve yerine oğlu Şirzad geçti. Kısa bir süre tahtta kalan Şirzad, kardeşi Arslanşah tarafından tahttan uzaklaştırıldı ve öldürüldü. Bu taht mücadelesinde Arslanşah'ın Şirzad dışındaki kardeşlerinden de bazıları öldürüldü, bazıları da tutuklandı. Bunlardan sadece Behramşah kurtulabilmişti.

1100 yılında Avrasya ve Gaznelilerin çöküşü

Behramşah, Selçuk Sultanı Melik Sencer'le iyi ilişkiler kurarak onu, Arslanşah'a karşı savaşmaya ikna etti. Melik Sencer, 25 Şubat 1117'de Gazne'ye girdi ve Behramşah'ı tahta geçirdi. Daha sonra Melik Sencer'le Behramşah bir antlaşmaya vardılar. Buna göre, Behramşah hutbeyi sırasıyla önce Abbasi halifesi, Selçuklu sultanı Muhammet Tapar ve Melik Sencer adına, sonra da kendi ismine okutmayı, ayrıca Sencer'e yıllık vergi ödemeyi kabul etti. Arslanşah, Melik Sencer'in Gazne'den ayrılmasını fırsat bilerek saldırsa da, Melik Sencer'den yardım alan Behramşah'ı yenemedi ve Eylül-Ekim 1118'de öldürüldü. Hindistan valisinin 1119'da isyan etmesi üzerine harekete geçen Behramşah, onu ve 17 oğlunu öldürerek Hindistan'da egemenliğini sağlamlaştırdı. Behramşah, Sultan Sencer'in itaatinden çıkınca, 1135'te Sultan Ahmet Sencer Gazne'ye geldi. Behramşah Hindistan'a kaçtı, Ahmet Sencer de, devlet hazinesine el koydu. Behramşah ancak ona tekrar itaatini bildirerek tekrar tahta oturabildi.

Gurlularda yaşanan bir taht mücadelesi sonrası, Gazne'ye sığınan Gurlu bir hükümdarın şaibeli bir şekilde ölmesi üzerine Gurlular, Gazneliler ile ilişkilerini bozdular ve Eylül-Ekim 1148'de Gazne'yi ele geçirdiler. Gazne halkının şehirden uzaklaşan Behramşah'a gizli mektuplar gönderip Gazne'yi alması yönünde isteklerde bulununca harekete geçen Behramşah, tekrar yenilgiye uğradı ve Hindistan'a kaçtı. 1151'de ise Gurlular, Gazne'de büyük bir tahribat yaptılar. 24 Haziran 1152'de Sultan Sencer tarafından yenilgiye uğratılan Gurluların Gazne'den çekilince Behramşah şehre geri geldi. Behramşah 1157 yılı başlarında Gazne'de öldü. Yerine oğlu Hüsrevşah geçti. Sultan Sencer, Oğuzlar tarafından esir edilince, Gurlular harekete geçtiler ve 1157'de bazı Gazne şehirlerini ele geçirdiler. Bundan sonra başkentlerini Lahor'da yaşatabilen Gaznelilerin son hükümdarı olan Hüsrevşah'ın oğlu Hüsrev Melik, Pencap çevresinde hüküm sürdü. Gurlular, 1186'da Hüsrev Melik'i ve oğullarını esir alarak, Gazne Devleti'ne son verdiler.

Devlet teşkilatı

Gazneli devlet anlayışı, İslam halifesini veya onun adına hüküm süren hükümdarları "Allah'ın yeryüzündeki gölgesi" olarak telakki eden İslami anlayışla bağdaşan, İrani, İslami ve Türki hâkimiyet anlayışlarının bir sentezi şeklinde gerçekleşmiştir. Samanîler gibi köklü ve esaslı devlet teşkilatına sahip bir İslam devletine bir süre hizmet eden ve bir süre de ona tâbi olarak varlığını sürdüren Gazneli Devleti, Orta Çağ İslam devletlerinin özelliklerini, devlet, hükûmet ve hâkimiyet anlayışlarını aynen yansıtmaktadır. Teşkilat olarak da, Abbasî, Samanî ve eski Türk (Eftalit, Göktürk ve Uygur) gelenekleri görülmüştür.

Daha önceki Türk-İslam devletlerinde olduğu gibi Gaznelilerde de hükümdar adına hutbe okutmak ve para bastırmak, hükümdarlık belirtilerindendir. Ülkede emir veya sultan, devletin tam hâkimidir. Gazneli Mahmut'tan önceki hükümdarlar, emir unvanını kullanırken, Gazneli Mahmut ve sonrasındaki hükümdarlar "sultan" unvanını kullanmışlardır. Devlet dairelerine dîvân denilmektedir. Bu dîvânların en önemlileri, Dîvân-ı Vezâret, Dîvân-ı Arz, Dîvân-ı Risâlet ve Dîvân-ı İşrâf idi. Dîvân-ı Vezâret, maliye ve genel yönetim işlerine bakardı ve başkanı vezirdi. Dîvân-ı Arz, bugünkü Savunma Bakanlığının karşılığı olup başındakine Arız veya Sâhib-i Dîvân-ı Arz denilirdi. Yüksek askeri rütbeliler genellikle hâcîb diye anılırken, sivil görevli olan vezirler ve divan sahipleri hâce-i bozorg ve hâce olarak adlandırılmıştır. Gazneli idaresindeki sivil bir görevlinin alabileceği en yüksek unvanlardan biri de amîd olup vezirler, divan sahipleri ve bürokrasideki birkaç kişi için kullanılmıştır. Vilayetlere, özellikle de Irak yakınlarına tayin edilen görevliler (kethüdalar/eyalet vezirleri) amîd-i Irak olarak vasıflandırılmışken, özel statü arzeden Harezm bölgesi valilerine harezmşah unvanı verilmiştir. Ayrıca bir eyalette, sivil idarenin başındaki görevliye sâhîb-i dîvân denirdi; sâhîb-i dîvân, vergilerin toplanması ve yönetim işlerinden sorumluydu.

Askeri teşkilat

Gazneli Devleti, başlangıçta genişleme siyaseti takip ettiğinden ordu hazır durumda bulunurdu. Gaznelilerde askerî teşkilatı: gulâmlar, vassal devlet askerleri, Türkmenler ve bölge kuvvetleri ve fillerden oluşurdu. Ancak, ordunun temel gücünü gulâmlar oluştururdu. Orduda en küçük rütbe hayltaş (ya da ser-i visak) olup 10 süvarinin kumandanıdır. 100 kişilik süvari kumandanı kâid, 500 süvarinin kumandanı serhenk, en az 1000 kişinin kumandanı sâlâr ya da sipehsâlâr ve ordu kumandanı da hâcib olarak verilirdi.

Gulâmların çoğunluğu Türk olup sayıları yaklaşık 4.000-6.000 kişiydi. Sonraları bu gulâmlara Hintler ve Tacikler de katılmıştı. Bunların kumandanına sâlâr-ı gulâmân denirdi. Sultanın muhafız kuvveti olan gulâmlar ise, gulâmân-ı hâs olarak adlandırılırdı. Orduda kuzeyden gelen ücretli Türkmen (Yağmalar, Karluklar ve Halaçlar gibi) askerler de yardımcı kuvvet olarak bulunurdu. Eyalet valileri de mahallî savunmada kullanmak amacıyla kabilelerden asker kaydederlerdi. Orduda önemli bir unsuru da Hindistan'dan haraç olarak alınan fillerdi. Ordudaki fil sayısı 1700 civarındaydı. Ayrıca, devletin kuruluşundan itibaren savaşlarda gönüllü gazilerden de faydalanılmıştır.

Adlî teşkilat

Gaznelilerde adalet mekanizması, şer'i ve örfi olmak üzere iki temel esasa oturtulmuştur. Şer'i kanunları (evlenme, boşanma, miras, v.s) kadılar yürütür, onlara neredeyse sultan dahi müdahale edemezdi. Her vilayet veya eyaletin merkezinde kâdiyyü'l-kudât diye adlandırılan bir baş kadı bulunurdu. Kâdiyyü'l-kudât'ın zaman zaman yetkilerini taşıyan şahıslara da nâib denilirdi. Adlî teşkilatta önemli bir konuma sahip olan kadıların dürüst görev yapmalarını sağlamak amacıyla onlara yüksek ücret ödenirdi. Ancak, Gaznelilerde Dîvân-ı Mezâlime bizzat hükümdar başkanlık ederdi ve burada halkın şikâyetlerini dinleyip karar verirdi.

Din

Abbasî Devleti içinde veya dışında ortaya çıkan tüm müslüman devletlerin hükümdarları halifeye dinî yönden bağlılıklarını bildirirlerdi. Gazneli Mahmut, cülusundan itibaren Abbasî Hilafeti'ne karşı büyük bir bağlılık göstererek Kadir Billâh'tan hükümdarlık onayı aldığı gibi, ayrıca, bütün memleketinde de Sünni Akaidini yaymaya ve Şiilik'i her türlü şiddetli tedbirlerle imhaya çalışmıştır. Ayrıca, Gazneliler Abbasîlerle yapılan diplomatik görüşmelerde Samanîlerin göreneklerini uygulayarak diğer devlet temsilcilerinden daha gösterişli karşılamalar yapmış ve daha hürmetkârâne olmuşlardır. Hutbeyi sultanın ve halifenin adına okutmanın yanında, Gazneliler bastırdıkları sikkelerde de sultanın isminin yanında halifenin ismini kullanmışlardır.

Kültür ve sanat

III. Mesut minaresi (12. yüzyıl)

Gazneliler sayesinde bölgede kurulan siyasi birlik, kültürel açıdan bir İran devleti değil fakat, İranlaşmış bir Türk devleti olduğu görülür. Gazneliler dönemi, kültür ve sanat bakımından da daha sonraki İslam devletlerini etkilemiştir. Mimarlık alanındaki başarıların, yeniliklerin izleri Anadolu beyliklerinde bile görülmüştür.

Gazneliler döneminde Nişabur yakınlarında inşa edilmiş pek çok medrese mevcuttu. Gazneliler zamanında pek çok kütüphane tesis edilmiştir. Sultan Mahmud, Gazne Camii'nin civarına içinde kütüphanesi olan geniş bir medrese yaptırdı. Ayrıca, Dâru'l-'Ulûm adlı bir medrese ile birlikte, kapının yanında, içinde antika eşyalar, nadir ve eşi bulunmayan eserlerin toplandığı adeta bir müze de tesis etmiştir.

İslam ve Hint sanatının karşılaşma yeri olan Gazne, mimarisi, resmi ve süslemesi bir yandan Büyük Selçuklu, öte yandan da Babürlü sanatını etkilemiştir. Gazneli Mahmut, kendi devrinde bir kültür merkezi hâline gelen Gazne'de; medreseler, kütüphaneler, hastaneler, bahçeler, saraylar, köprüler ve camiler yaptırmıştı. Gaznelilerden günümüze kalan en önemli sanat eseri, Afganistan'ın Büst kentindeki Leşgeri Bazar Sarayı'dır. Son yıllarda, gene aynı çevrede cami kalıntıları da bulunmuştur. Mimarlık yanında süsleme sanatları da Gaznelilerde önem kazanmıştı. Buna yazı sanatına duyulan ilgiyi de eklemek gerekir: kûfi yazı en olgun biçimini Gazneli Sultan İbrahim (1059-1099) döneminde almıştır. Gazneli sanatı Selçuklu ve Hint sanatlarını etkilemiştir.

Gazneli dil ve edebiyatı

Gaznelilerde resmî dil Farsça olmasına rağmen orduda Türkçe kullanılmaktaydı. Buna örnek olarak, Gaznelilere ait Farsça metinlerde bir takım memuriyet isimlerinin başına geçen Farsça "buzurg" kelimesi, Türk unvanlarda geçen "ulug" tabirinin karşılığı olması verilebilir. Gazneliler, Samanîler gibi Farsçaya ve İran kültürüne adapte olmuşlar ve Farsça edebiyatı desteklemişlerdi. Gaznelilerin sarayında ünlü Farsça yazarları büyük edebiyat eserleri yazmışlar. Bunların arasında Şehnâme'nin yazarı Firdevsî ve İslam tarihi bilginlerinden Biruni de vardır. Gazneliler dönemi, Fars edebiyatının en parlak olduğu devirlerden biridir. Gazneli hükümdarları, Farsça şiir yazan şairleri korumakta ve fikrî alanda Samanîlerin bıraktıkları mirasa sahip çıkıyordu. İran destanını ihya ettiren Gazneli Mahmut, aynı zamanda Türk geleneklerine de önem vermiş ve ilk İslamî Türk şiiri onun zamanında görülmüştür. Fars kültürünü ve Farsçayı yeniden canlandıran ünlü şair Firdevsî, Fars edebiyatı tarihinde bütün devirlerin şaheser yapıtı olarak kabul edilen Şâhnâme'yi bu dönemde kaleme almıştır. Bu dönemde başkent Gazne, bir edebî merkez özelliği kazanmış ve çeşitli bölgelerden çok sayıda şair ve yazarın Gazneli sarayına yönelmesi sağlanmıştır.

Bu dönemde şairler, kendilerinden önceki şairlerin eserlerine yansıtmış oldukları millî duygulardan, geleneklere olan bağlılıklardan uzaklaşmaya başladılar. Dönem şairlerinin çok azının eserlerinde millî duygulardan, geleneklerden ve İran halkının âdetlerinden bahseden şiirlere rastlanır. Sultan Mahmut'un İslam'ı Hindistan'da yayma çabaları da Gazneli edebiyatını etkilemiştir. Yazılan mensur eserlerin çoğunluğunun Arapça olmasına karşın, bunlar içerisinde Farsça eserler de mevcuttur.

Gazneliler, siyasi alanda oldukça güçlü bir saltanat sürmekle birlikte ilim ve edebiyat alanında da çok değerli ürünlerin ortaya konmasına vesile olmuşlardır. Gazneliler tarafından esir edilen Biruni, astronomi ve matematik çalışmalarının doruğuna Gazne'de geçirdiği on yıl zarfında ulaşmıştır.

Gaznelilerin tarihe etkileri

Gaznelilerin tarihte oynadıkları en önemli rol, İslam dinini Hindistan'ın içlerine kadar yayabilmeleridir. Bu yüzden bazı tarihçiler, bugünkü Hindistan-Pakistan ayrılığının temelinin Gazneliler tarafından atıldığını savunur.

Mehmet Fuat Köprülü'ye göre, tamamıyla askerî bir teşkilattan ibaret olup millî bir esasa dayanmayan bu Türk saltanatının Türk ve İslam tarihindeki başlıca rolü, Kuzey Hint fetihlerine yol açarak İslamiyet'e Pencap'ta kuvvetli bir dayanak noktası oluşturması ve sonraki Türk ya da Müslüman devletleri için sağlam bir zemin hazırlamış olmasıdır.

Gazneli sultanları

Samanî Devleti'nin dağılma ve saray isyanları devresinde durumdan yararlanarak ortaya çıkan bir hanedanlıktır.

#	Lakap	Kişisel ismi	Hükümdarlığı	Veraset hakkı	Notlar
1	Nasîrüddin	Sebük Tegin	977–997
2	Unvansız	İsmail	997–998	Sebük Tegin'in oğlu
3	Ebü'l-Kāsım Yemînü'd-devle	Mahmud	998–1030	Sebük Tegin'in ilk oğlu
4	Celal ed-devle	Muhammed	1030 Birinci hükümdarlığı	Mahmud'un ikinci oğlu
5	Şihab ed-devle	I. Mesud	1030–1041	Mahmud'un ilk oğlu	Dandanakan Muharebesi'nin ardından devrildi, hapsedildi ve idam edildi
—	Celal ed-devle	Muhammed	1041 İkinci hükümdarlığı	Mahmud'un ikinci oğlu	I. Mesud'un tahttan indirilmesinin ardından tahta çıkarıldı.
6	Şihab ed-devle	Mevdud	1041–1048	I. Mesud'un oğlu	Muhammed'i Nangrahar Muharebesi'nde yenerek tahta geçti.
7	? ?	II. Mesud	1048	Mevdud'un oğlu
8	Baha ed-devle	Ali	1048–1049	I. Mesud'un oğlu
9	İzzed-Devle	Abdürreşid	1049–1052	Mahmud'un beşinci oğlu
10	Qiwam ed-devle	Tuğrul Bozan	1052–1053	Türk Memlûk generali	Abdülreşid ve diğer on bir Gazneli prensini katlettikten sonra Gazneli tahtını gasp etti.
11	Cemâl ed-devle	Ferruhzad	1053–1059	I. Mesud'un oğlu
12	Zahir ed-devle	İbrahim	1059–1099	I. Mesud'un oğlu
13	Ala ed-devle	III. Mesud	1099–1115	İbrahim'in oğlu
14	Kemâl ed-devle	Şirzad	1115–1116	III. Mesud'un oğlu	Kardeşi Arslanşah tarafından öldürüldü.
15	Sultan ed-devle	Arslanşah	1116–1117	III. Mesud'un oğlu	Tahta ağabeyi Şirzad'dan aldı, ancak Selçuklu sultanı Ahmed Sencer tarafından desteklenen diğer kardeşi Behramşah'ın isyanıyla karşı karşıya kaldı.
16	Yemînü'd-devle	Behramşah	1117–1157	III. Mesud'un oğlu	Behramşah döneminde Gazneli imparatorluğu Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nun bir kolu haline geldi. Behramşah, tahtını güvence altına almak için Selçuklu sultanı Ahmed Sencer tarafından desteklendi.
17	Müizzüddevle	Hüsrevşah	1157–1160	Behramşah'ın oğlu
18	Taceddevle	Hüsrev Melik	1160–1186	Hüsrevşah'ın oğlu

Soyağacı

Sebük Tegin 1.(977 - 997)

İsmail 2.(997 - 998)

Mahmud 3.(998 - 1030)

Muhammed 4.(1030 - 1031)

Abdürreşid 9.(1050 - 1052)

I. Mesud 5.(1030 - 1041)

Mevdud 6.(1041 - 1049)

Ali 8.(1050)

Ferruhzad 11.(1052 - 1059)

İbrahim 12.(1059 - 1099)

Tuğrul Bozan 10.(1052)

II. Mesud 7.(1049)

III. Mesud 13.(1099 - 1115)

Şirzad 14.(1115 - 1116)

Arslanşah 15.(1116 - 1117)

Behramşah 16.(1117 - 1157)

Hüsrevşah 17.(1157 - 1160)

Hüsrev Melik 18.(1160 - 1186)

Kaynakça

• Arnold, Thomas Walker (1982). İntişâri İslâm Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Bayur, Yusuf Hikmet (1987). Hindistan Tarihi, Cilt I, TTK Basımevi, Ankara.
• Bosworth, Clifford Edmund (1963). The Ghaznavids: Their Empire in Afghanistan and Eastern Iran 994–1040 Edinburgh University Press, Edinburgh. OCLC 360143614 Ağustos 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Bosworth, Clifford Edmund (1977). The Later Ghaznavids: Splendour and Decay, The Dynasty in Afghanistan and Northern India 1040–1186 Columbia University Press, New York. ISBN 0-231-04428-3
• Ebü'1-Gâzi Bahadır Han (1996). Şecere-i Terâkime (Türklerin Soy Kütüğü), Ankara.
• Gerdîzî (1347/1928). Zeynü'l-ahbâr, nşr. Abdülhayy Habîbî, Tahran.
• Köprülü, Mehmet Fuat (1944). Kay Kabilesi Hakkında Yeni Notlar, Belleten, Cilt VIII, sayı: 31
• Köprülü, Mehmet Fuat (1934). Türk Dili ve Edebiyatı Hakkında Araştırmalar, Gazneliler Devrinde Türk Şiiri bölümü, Ankara.
• Köprülü, Mehmet Fuat (2005). Türk İslam ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi, Akçağ Yayınları, İstanbul. ISBN 978-975-338-724-8
• Köprülüzade, Mehmet Fuat (1923). Türkiye Tarihi, İstanbul.
• Köymen, Mehmet Altay (1993). Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi. Cilt 1. Kuruluş Devri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. ISBN 975-16-0117-7.
• Lombard, Maurice (1983). İlk Zafer Yıllarında İslam, Pınar Yayınları, İstanbul.
• Marcinkowski, M. Ismail (2003). Persian Historiography and Geography: Bertold Spuler on Major Works Produced in Iran, the Caucasus, Central Asia, India and Early Ottoman Turkey Pustaka Nasional, Singapur. ISBN 9971-77-488-7
• Merçil, Erdoğan (1989). Gazneliler Devleti Tarihi, TTK Basımevi, Ankara. ISBN 975-16-0189-4
• Merçil, Erdoğan (1991). Gaznelilerin Hindistan Siyaseti, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu'na Armağan, İstanbul.
• Merçil, Erdoğan (1970). Gaznelilerin Kirman Hâkimiyeti, İstanbul Üniversitesi Tarih Dergisi, sayı: 24, İstanbul.
• Merçil, Erdoğan (2000). Müslüman - Türk Devletleri Tarihi, TTK Basımevi, Ankara. ISBN 975-16-0231-9
• Merçil, Erdoğan (1975). Simcûrîler IV, Ebu Ali b. Ebu'l-Hasan Simcûrî, Belleten, sayı: 195, Ankara.
• Merçil, Erdoğan (1987). Simcûrîler V, Tarih Enstitüsü Dergisi, sayı: XIII, İstanbul.
• Nazım, Muhammed (1931). The Life and Times of Sultan Mahmud of Ghazna, Cambridge University Press Kitabın bir kısmı30 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Nuhoğlu, Güller. Beyhakî Tarihi'ne Göre Gaznelilerde Devlet Teşkilatı ve Kültür, yayımlanmamış doktora tezi, İstanbul Üni.
• Palabıyık, M. Hanefi (2002). Valilikten İmparatorluğa Gazneliler Devlet ve Saray Teşkilatı, Araştırma Yayınları, Ankara. ISBN 975-6788-06-2
• Şebânkâreî, Muhammed b. Ali. Mecmau'l-Ensâb fi't-Tâ-rih, İstanbul Yeni Cami Kütüphanesi. no: 909.
• Togan, Zeki Velidi (1981). Umumî Türk Tarihine Giriş, Enderun Kitabevi, İstanbul.
• Turan, Osman (2006). Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, Ötüken Neşriyat, İstanbul. ISBN 975-437-460-0
• Yakubovski, A.Y. (1939). Gazneli Mahmut, Gazne Devleti'nin Menşei ve Karakteri Meselesine Dair
• Yıldırım, Nimet (2000). Gazneliler Dönemi İran Edebiyatı Erzurum.

Dipnotlar

• Kısaltmalar; s (sayfa)

Dış bağlantılar

Wikimedia Commons'ta Category:Ghaznavid Empire ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur

• Columbia Encyclopedia (Sixth Edition) - Mahmud of Ghazna24 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Encylopaedia Britannica (Online Edition) - Mahmud26 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Encyclopaedia Britannica (Online Edition) - Ghaznavid Dynasty24 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Encyclopaedia Britannica (Online Edition) - Ghaznavids and Ghurids26 Şubat 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Mahmud Ghaznavi's 17 invasions of India