Kara Cuma (1978)
| Kara Cuma | |
|---|---|
| İran Devrimi'nin bir parçası | |
 | |
| Bölge | Tahran, İran |
| Tarih | 8 Eylül 1978 |
| Ölü | 64 protestocu[1] veya 94 (64 protestocu, 30 hükümet güvenlik gücü)[2] veya en az 100 (88[3][4][5][6][7][8]) |
| Yaralı | 205[7] |
| İşleyenler | İran İmparatorluk Ordusu |
Kara Cuma (Farsça: جمعه سیاه, Cum'e-yi Siyāh) 8 Eylül 1978'de (İran takvimine göre 17 Şehrivar 1357) İran'da meydana gelen,[9] ve Tahran'daki Jale Meydanı'nda Pehlevi ordusu tarafından 64 veya en az 100[10][11] kişinin vurularak öldürüldüğü ve 205 kişinin yaralandığı bir olaya verilen addır.[12][13] Askeri tarihçi Spencer C. Tucker'a göre, Kara Cuma günü 64 protestocu ve 30 hükûmet güvenlik gücünden oluşan 94 kişi öldürüldü. Ölümler, protesto hareketi ile Şah Muhammed Rıza Pehlevi rejimi arasındaki herhangi bir "uzlaşma umudunu" sona erdiren İran Devrimi'ndeki en önemli olay olarak tanımlandı.[14]
Arka planı
[değiştir | kaynağı değiştir]
1978 ilkbahar ve yaz aylarında Şah yönetimine karşı protestolar devam ederken, İran hükûmeti sıkıyönetim ilan etti. 8 Eylül'de binlerce kişi, hükûmetin bir gün önce sıkıyönetim ilan ettiğinden habersiz, dini bir gösteri için Tahran'daki Jale Meydanı'nda toplandı.[15]
Katliam
[değiştir | kaynağı değiştir]Tahran'ın Jale Meydanı'nda ordu tarafından kuşatılan protestoculardan oluşan bir kalabalık toplandı. Toplantıya ordu tarafından ayrım gözetmeksizin ateş açıldı ve çok sayıda insan öldü.[16]
Sonrası
[değiştir | kaynağı değiştir].jpg)
Kara Cuma'nın devrimin geri dönüşü olmayan bir noktaya geldiği ve bir yıldan kısa bir süre sonra İran monarşisinin kaldırılmasına yol açtığı düşünülüyor. Ayrıca Kara Cuma'nın protesto hareketini daha da radikalleştirmede, Şah'a karşı muhalefeti birleştirmede ve kitleleri harekete geçirmede çok önemli bir rol oynadığına inanılıyor. Olay tarihçi Ervand Abrahamyan tarafından "şah ve halk arasında bir kan denizi" olarak tanımlanıyor. Başlangıçta muhalefet ve batılı gazeteciler, İran ordusunun binlerce protestocuyu katlettiğini iddia etti.[3][17][18] Dini liderlik "binlerce kişinin Siyonist birlikler tarafından katledildiğini" duyurdu.[19]
Olaylar dört ay daha devam eden protestoları tetikledi. Kara Cuma'nın ertesi günü, Emir Abbas Huveyda alakasız nedenlerle Kraliyet bakanlığından istifa etti.
Ekim ayında bir genel grev, yönetimin hayatta kalması için gerekli olan petrol endüstrisini durdurarak "Şah'ın kaderini mühürledi".[20] Protestoların devam etmesi, nihayetinde Şah'ın Ocak 1979'da İran'dan ayrılmasına yol açtı ve Ayetullah Ruhullah Humeyni liderliğindeki İran Devrimi'nin önünü açtı.[21][22][23][24][25][26][27]
Mirası
[değiştir | kaynağı değiştir]Başlangıçta Batı medyası ve muhalefet "15.000 ölü ve yaralı" olduğunu bildirdi, ancak İran hükûmet yetkilileri tüm gün Tahran'da 86 kişinin öldüğünü bildirdi.[28][29] Fransız sosyal teorisyen Michel Foucault önce Jale Meydanı'nda 2.000 ila 3.000 kişinin öldüğünü bildirdi ve daha sonra bu sayıyı 4.000'e çıkardı.[3] İran'da Foucault, 1978-1979 kitabının yazarı Johann Beukes, "Foucault, Jale Meydanı'nda isyan eden kitlelerin kendileri tarafından yayılan bu abartılı ölüm sayısına bağlı kalmış görünüyor. Binlerce kişi yaralandı, ancak ölü sayısı muhtemelen yüzden fazla kayıp vermedi".[30]
BBC'nin İran muhabiri Andrew Whitley, yüzlerce kişinin öldüğünü bildirdi.[31]
Askeri tarihçi Spencer C. Tucker'a göre, Kara Cuma günü 64 protestocu ve 30 hükûmet güvenlik gücünden oluşan 94 kişi öldürüldü. İranolog Richard Foltz'a göre, Jale Meydanı'nda 64 protestocu öldü.
Meydanın adı daha sonra İslam Cumhuriyeti tarafından Şehitler Meydanı (Meydan-i Şoheda) olarak değiştirilmiştir.[18]
Sanatta
[değiştir | kaynağı değiştir]Farsça
[değiştir | kaynağı değiştir]
1978'de katliamdan kısa bir süre sonra, İranlı müzisyen Hüseyin Alizade, Siyavuş Kesrai'nin olayla ilgili şiirini müziğe çevirdi. Muhammed Rıza Şeceryan "Jāle Hun Şod" (Jale [Meydan] kanlar içinde kaldı) parçasını seslendirdi.[32]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Foltz, Richard (2016). Iran in World History. Oxford University Press. s. 108.
- ^ Tucker, Spencer C. (2017). The Roots and Consequences of Civil Wars and Revolutions: Conflicts that Changed World History. ABC-CLIO. s. 439.
- ^ a b c "A Question of Numbers". 17 Ocak 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Shakman Hurd, Elizabeth (2009). The Politics of Secularism in International Relations (İngilizce). Princeton University Press. ISBN 978-1400828012. 4 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2022.
- ^ Berg-Sørensen, Anders (2016). Contesting Secularism: Comparative Perspectives (İngilizce). Routledge. ISBN 9781317160243. 4 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2022.
- ^ Thiessen, Mark (2008). An Island of Stability: The Islamic Revolution of Iran and the Dutch Opinion (İngilizce). Sidestone Press. ISBN 9789088900198. 4 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2022.
- ^ a b "Emad Baghi :: English". emadbaghi.com. 17 Ocak 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Eylül 2018.
- ^ Andrew Scott Cooper,The Fall of Heaven: The Pahlavis and the Final Days of Imperial Iran Hardcover – 19 July 2016 0805098976
- ^ Iran Between Two Revolutions (İngilizce). Princeton University Press. 21 Temmuz 1982. s. 516. ISBN 978-0691101347.
black friday iran.
- ^ "The Iranian revolution—A timeline of events". Brookings (İngilizce). 24 Ocak 2019. 25 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2020. Yazar
|ad1=eksik|soyadı1=(yardım) - ^ "Timeline of the Iranian revolution". Reuters (İngilizce). 11 Şubat 2019. 24 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2020.
- ^ The State and Revolution in Iran (RLE Iran D) (İngilizce). Taylor & Francis. 27 Nisan 2012. ISBN 9781136820892. 4 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2022.
- ^ Iran: From Religious Dispute to Revolution (İngilizce). Univ of Wisconsin Press. 15 Temmuz 2003. ISBN 9780299184735. 4 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2022.
- ^ Abrahamian, Ervand, History of Modern Iran, Cambridge University Press, 2008, p. 160–1
- ^ The Reign of the Ayatollahs: Iran and the Islamic Revolution. New York: Basic Books. 1990. s. 15. Yazar
|ad1=eksik|soyadı1=(yardım) - ^ A History of Modern Iran (İngilizce). Cambridge University Press. 23 Ağustos 2018. ISBN 978-1-107-19834-0. 4 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2022. Yazar
|ad1=eksik|soyadı1=(yardım) - ^ "Islamic Revolution of Iran". 28 Ekim 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b "Black Friday". 20 Mayıs 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Taheri, The Spirit of Allah (1985), p. 223.
- ^ Moin, Khomeini (2000), p. 189.
- ^ The Persian Sphinx: Amir Abbas Hoveyda and the Riddle of the Iranian Revolution, Abbas Milani, pp. 292–293
- ^ Seven Events That Made America America, Larry Schweikart, p. 4 Haziran 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ The Iranian Revolution of 1978/1979 and How Western Newspapers Reported It, Edgar Klüsener, p. 12
- ^ Cultural History After Foucault, John Neubauer, p. 64
- ^ Islam in the World Today: A Handbook of Politics, Religion, Culture, and Society, by Werner Ende, Udo Steinbach, p. 264
- ^ The A to Z of Iran, John H. Lorentz, p. 63
- ^ Islam and Politics, John L. Esposito, p. 212
- ^ Answer to History. Toronto: Clarke, Irwin & Co. 1980. ISBN 0-7720-1296-2. OCLC 11080339.
- ^ Pahlavi, Mohammad Reza Shah (2003) Answer to History Irwin Pub, page 160, 978-0772012968
- ^ Foucault in Iran, 1978–1979. AOSIS. 2020. s. 53 (note 26).
- ^ "Black Friday Massacre – Iran (SEp. 8 1978)". YouTube. 30 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2022.
- ^ Staff writers. "Jales became bloody". asriran.com. 24 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2016.