Qoqand xanlığı
| Qoqand xanlığı üzbäkçä Qo'qon xonligi 1709 — 1876 | |
 Qoqand xanlığı azağında, 1850 | |
| Bayraq |
 |
|---|---|
| Başqala | |
| Din | |
| İdärä itü tärtibe |
Monarxiä |
Qoqand xanlığı (üzbäkçä Qo'qon xonligi) - 1709-1876 yıllarda bügenge Üzbäkstan, Tacikstan, Qırğızstan, könyaq Qazaqstan, Şeñcan-Uyğır moxtari töbägendä (Könçığış Törkistanda) bulğan däwlät.
Xiwä xanlığı, Boxara ämirlege häm Qoqand xanlığı üzbäk xanlıqları bulıp sanala.
Tarix
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]1709 yılda miñ qäbiläsennän çıqqan Şahrux bi Färğänä üzäneneñ könbatış öleşendä bäysez bilämägä nigez sala. Keçkenä Qoqand şähärendä kirmänne tözep, anı başqalası itep yasıy.
Riwäyät buyınça miñ näsele Babur xakimnän çıqqandır.
Abd-älKärim, İrdänä bi, Narbuta bi Qoqand bilämälären kiñäytä.
Narbuta bi ulı Älimxan taciklar yärdämendä Färğänä üzäneneñ könbatış öleşen basıp ala, şul isäptän Xucand häm Şaş (Taşkänt). Bäklär belän suğışa, Çimkänt, Sayram qalasın yawlıy.
Madali xan idärä itkän çorda xanlıq iñ zur mäydanın bili. 1825 yılda Bişkäk häm Toqmaq kirmännäre salına. Pamir bilämäläre dä aña buysına.
1842 yılda Boxara ämire Nasrulla Madali xannı üterep, Qoqand şähären basıp ala häm xanlığın Boxara wiläyätenä äwelderä. Läkin Qoqand keşeläre Şäräli xan itep saylıy, tizdän anı bärep töşerä. Nizağlaşu çorı başlana.
Nizağlaşu çorı
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Nizağlaşu çorında utraq sartlar häm qıpçaqlar arasında tuqtawsız doşmanlıq däwam itä. Suğış waqıtında xannar almaşıp üterelä.
Räsäy imperiäse Qoqand xanlığındağı nizağlaşunı qullanıp, üz xakimiäten arttıra. 1865 yılda İrcar yanındağı bäreleştä Boxara ämiren tar-mar itä.
Qoqand xanlığı qazaqlar üzara nizağlarıda da qatnaşa: 1834 yılda qazaq soltanı Sarcan Qasımov bergä Urta Yözgä qarşı yaw belän kilä. Xiwä häm Qoqand xanlıqları Räsäygä buysınğan bilämägä höcüm itä.
Räsäygä qarşı suğış
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
1854 yılda Räsäy Qoqand xanlığı höcümnärenä qarşılıq itsen öçen Turılıqlı (Vernıy) digän kirmängä sala, kiläçäktä ul Almatı qalasına äwereläçäk. Şulay itep, İli artı töbäge Räsäygä kerä.
Yawlap alu
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]1853 yılda Irınbur gubernatorı Perovskiy ğäskäre Aq-Mäçet şähären (bügenge Qızıl-Urda) basıp ala.
1860 yılda Tsimmerman ğäskäre Bişkäk, Toqmak kirmänen cimerä. Annan soñ Qoqand Rusiägä ğazawat iğlan itä, läkin 1860 yılda Ozın-Ağaç yanında palkawnik Kolpakovskiy 20 meñle Qoqand ğäskären tar-mar itä.
1864 yılda Räsäy Äwliä-ata, Törkistan, Çimkänt şähärlären basıp ala.
1865 yılda xärbi gubernator Çernäyev Taşkänt qalasın yawlap ala.
1868 yılda Xudoyar-xan Räsäy belän säwdä kileşüen imzalap, Rusiägä buysına.
1873—1875 Räsäygä qarşı küp baş kütärülär bula, iñ zurısı Näsräddin xan baş kütärüe.
1876 yılda Aleksandr II Qoqand bäysezlegen yuq itärgä quşa.
1876 yılda M.D. Skobelev ğäskäre Qoqand şähären yawlap ala, häm xärbi gubernator itep bilgelänä. Qoqand xanlığı bäysezlege beterelä.
Sıltamalar
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Кокандское ханство // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
- Наливкин В. П. Краткая история Кокандского ханства. Казань, 1886, 127 с.
- Сычёв Н. В. Книга династий. — М.: «АСТ», «Восток-Запад», 2005 — (Серия Историческая библиотека). — 959 стр. ISBN 5-17-032495-2 (ООО «Издательство АСТ»), ISBN 5-478-00092-2 (ООО «Восток-Запад»)
- История Средней Азии. Сборник исторических произведений / Составители А. И. Булдаков, С. А. Шумов, А. Р. Андреев. — М.: «Евролинц», «Русская панорама», 2003 — (Серия «История стран и народов»). — 504 стр., 237 библ. ISBN 5-93165-072-5