Chuqur yodgorligi

Chuqur yodgorligi ― Minskdagi Melnikaite koʻchasida joylashgan boʻlib, Xolokost qurbonlariga bagʻishlangan. Bu yerda 1942-yil 2-martda Minsk gettosining 5000 ga yaqin asirlari fashistlar tomonidan otib tashlandi.

Obelisk 1947-yilda oʻrnatilgan. Yozuvning yahudiycha matni shoir Xaim Maltinskiy tomonidan yozilgan:

א ליכטיקער אָנדענק אפ אײביקע יאָרנ די פינפ טױזנט ייִדנ-קדױשימ װאָס זײַנענ דערמאָרדעט געװאָרנ דורכ די הענט פון די בלוטיקסטע סאָנימ פון דער מענשהײַט — די פאַשיסטיש-דײַטשישע מערדער־טאליאָנימ‏

Rus tilidagi yozuv matni:

Insoniyat dushmanlari qoʻlida halok boʻlgan besh ming yahudiyning xotirasi abadiy boʻlsin — fashistik nemis yovuzlari 1942-yil 2-mart

Bu SSSR-dagi Xolokost qurbonlari uchun birinchi yodgorlik boʻlib, uni Yahudiy tilida yozishga ruxsat berilgan. Ammo keyin Maltinskiy (1949-yilda) va tosh ustasi Mordux Sprishen (1952-yilda) „kosmopolitizm — yahudiy burjua millatchiligining koʻrinishi“, shu jumladan yodgorlikka „tinch sovet fuqarolari“ haqida emas, balki toʻgʻridan-toʻgʻri yahudiylar haqida yozilgan iborani yozishga jur’at etgani uchun hibsga olingan va Gulag lagerlariga surgun qilingan^[1]^[2].

2000-yilda yodgorlik markaziga olib boradigan zinapoyalar boʻylab joylashgan va chuqur tubiga tushayotgan mahkum shahidlar guruhini ifodalovchi „Soʻnggi yoʻl“ bronza haykaltaroshlik kompozitsiyasi oʻrnatilgan. Yodgorlik 8-yil ichida yaratilgan. Arxitektor — Leonid Levin. Haykaltaroshlar — Aleksandr Finskiy, E. Tokchalar.

Yodgorlikni rekonstruksiya qilish boʻyicha ishlarni bajarishda mashinalar va mexanizmlar ishlatilmadi — barcha ishlar qoʻlda amalga oshirildi, shu jumladan haykalning poydevorini qurish. Hech qanday qazish ishlari olib borilmagan.

Loyihaning asl nusxasiga koʻra, haykaltaroshlik guruhi mavhum boʻlsa ham (skripkachi yoki homilador ayolning tasviri koʻproq jamoaviy belgilar boʻlar edi) koʻproq oʻziga xos xususiyatlarni oʻz ichiga olishi kerak edi. Biroq, ular nihoyat milliy lazzatdan mahrum boʻlgan oʻziga xos tarzda yanada ifodali estetikaga qaror qilishdi.