Kontent qismiga oʻtish

Fil

Ishoratlarni tahrirla
Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Fil
Qazilma davri: Pleystotsendan–hozirgacha
Tanzaniyaning Mikumi milliy parkidagi Afrika buta fillarining urgʻochi vakili
Biologik klassifikatsiya
Domen: Eukariotlar
Olam: Hayvonlar
Tip: Xordalilar
Sinf: Sut emizuvchilar
Turkum: Xartumlilar
Katta oila: Elephantoidea
Oila: Fillar
Tirik fil turlarining taqsimlanishi
Tirik fil turlarining taqsimlanishi
Ostturlar

Fil – quruqlikdagi mavjud hayvonlarning eng kattasi. Hozirgi vaqtda fillarning uchta tirik turi tan olingan: Afrika buta fili, Afrika oʻrmon fili va Osiyo fili. Ular Fillar oilasi va Xartumlilar turkumining omon qolgan yagona aʼzolaridir. Fillarning yoʻq boʻlib ketgan qarindoshlari orasida mamontlar va mastodonlar mavjud. Ushbu jonzotlarning oʻziga xos xususiyatlari orasiga magistral deb ataladigan uzun xartum, tishlar, katta quloq, ustunga oʻxshash oyoqlar va qattiq, ammo sezgir kulrang teri kiradi. Filning xartumi ogʻiz boʻshligʻiga oziq-ovqat hamda suv olib keladi va narsalarni ushlaydi. Kurak tishlar ham qurol, ham narsalarni harakatlantirish va qazish uchun asbob sifatida xizmat qiladi. Katta qulogʻi doimiy tana haroratini saqlashga, shuningdek, muloqotda boʻlishga yordam beradi. Afrika fillarining quloqlari kattaroq va orqalari botiq, Osiyo fillarining quloqlari kichikroq, orqalari qavariq yoki tekis boʻladi.

Fillar Janubiy Afrika Sahroi Kabiri, Janubiy Osiyo va Janubi-Sharqiy Osiyo boʻylab tarqalgan va turli xil yashash joylarida, jumladan savannalarda, oʻrmonlarda, choʻllarda va botqoqlarda hayot kechiradi. Ushbu jonzotlar oʻtxoʻrligi bilan birga qulay boʻlishi uchun suvga yaqin hududlarda yashashadi. Fillar tabiiy muhitga nomutanosib ravishda katta taʼsir koʻrsatadigan tur hisoblanadi. Ular boʻlinish-birikma jamiyatiga ega boʻlib, unda bir nechta oila guruhlari birlashadilar. Urgʻochilar (sigirlar) oilaviy guruhlarda yashashga moyil boʻlib, bunday guruhlar urgʻochi buzoqlar yoki nasldagi bir nechta qarindosh urgʻochilardan iborat boʻlishi mumkin. Ayollar guruhining rahbari, odatda eng keksa sigir, matriarx sifatida tanilgan.

Erkaklar (buqalar) balogʻat yoshiga yetganlarida oʻz oilalarini tark etadilar va yolgʻiz yoki boshqa erkaklar bilan yashashlari mumkin boʻladi. Voyaga yetgan buqalar turmush oʻrtogʻini qidirganda, asosan, oilaviy guruhlar bilan muloqot qiladi. Erkak fillar testosteronning kuchayishi va musth deb nomlanuvchi tajovuzkorlik holatiga kirishadi, bu ularga boshqa erkak fillar ustidan hukmronlik qilishga hamda reproduktiv muvaffaqiyatga erishishga yordam beradi. Fil bolalari oʻzlarining oila guruhlarida diqqat markazida boʻlib, uch yil davomida onalariga tayanadilar. Yovvoyi tabiatda fillar 70 yilgacha yashashi mumkin. Ular teginish, koʻrish, hid va tovush bilan aloqa qiladilar; fillar uzoq masofalarda infratovush va seysmik aloqadan foydalanadilar. Fillarning aql-zakovati primatlar va kitsimonlar bilan taqqoslanadi. Ular oʻzligini anglay oladigandek koʻrinadi va oʻlayotgan yoki oʻlik turdoshlariga nisbatan tashvishlanishadi.

Afrika buta fillari va Osiyo fillari Xalqaro tabiatni muhofaza qilish ittifoqi (IUCN) tomonidan yoʻqolib ketish xavfi ostidagi, Afrika oʻrmon fillari esa jiddiy yoʻqolib ketish xavfi ostidagi jonivorlar roʻyxatiga kiritilgan. Fillar populyatsiyasi uchun eng katta tahdidlardan biri bu fil suyagi savdosi hisoblanib, insonlar filning kurak tishlari uchun brakonerlik qilishadi. Yovvoyi fillar uchun boshqa tahdidlar qatoriga yashash joylarini yoʻq qilinishi va mahalliy odamlar bilan toʻqnashuvlar kiradi. Fillardan Osiyoda ishlaydigan hayvonlar sifatida foydalanishadi. Ilgari ular urushda ishlatilgan; bugungi kunda fillar koʻpincha hayvonot bogʻlarida koʻrgazmaga qoʻyiladi yoki sirklarda koʻngil ochish maqsadida foydalaniladi. Fillar insoniyat madaniyatida oʻziga xos maqomga ega boʻlib, ular sanʼat, folklor, din, adabiyot va ommaviy madaniyatda namoyon boʻlgan.

Etimologiyasi

„Elephant“ (fil) soʻzi lotincha elephas (elephantis)ga asoslangan boʻlib, bu yunoncha ἐλέφας (elephas) ning lotincha shaklidir. U hind-yevropa tili yoki finikiy tilidan kelib chiqqan boʻlishi ham mumkin[1]. Miken-yunon tilida nom boʻgʻinli yozuvda e-re-pa (e-re-pa-to) sifatida talqin qilingan[2][3]. Miken-yunon tilidagi kabi, Homer bu yunoncha soʻzni fil suyagi degan maʼnoni ifodalash uchun ishlatgan, ammo Gerodot davridan keyin soʻz hayvonga ham ishora qilgan. „Elephant“ soʻzi oʻrta ingliz tiliga olyfaunt sifatida kirib keldi (tax. 1300), bu shakl qadimgi fransuz tilidagi oliphant (XII asr) soʻzidan olingan[1].

Taksonomiyasi

Fillar Fillar oilasiga tegishli boʻlib, Xartumlilar turkumida qolgan yagona oiladir. Ularning eng yaqin qarindoshlari Sirenlar (dyugonlar va lamatinlar) va Damanlar boʻlib, ular birgalikda Afrotheria katta turkumi ichidagi Paenungulata guruhiga mansubdirlar[4]. Fillar va Sirenlar qoʻshimcha ravishda Tethytheria guruhiga ham kiradi[5].

Afrotheria
Afroinsectiphilia
Tubulidentata

Orycteropodidae

 
Afroinsectivora
Macroscelidea

Macroscelididae

 
Afrosoricida
 

Chrysochloridae

 
 

Tenrecidae

 
 
 
 
Paenungulata
Hyracoidea

Procaviidae

 
Tethytheria
Proboscidea

Elephantidae

 
Sirenia
 

Dugongidae

 
 

Trichechidae

 
 
 
 
 
Molekulyar dalillarga asoslangan Afrotheria ichidagi fillarning kladogrammasi[6]

Tirik fillarning uchta turi tan olingan: Afrika buta fili (Loxodonta africana), Afrika o'rmon fili (Loxodonta cyclotis) va Osiyo fili (Elephas maximus)[7]. Afrika fillari tarkibi anʼanaviy ravishda yagona tur - Loxodonta africanani oʻz ichiga olgan edi, ammo molekulyar tadqiqotlar ularning birgina tur emasligini tasdiqladi[8][9][10]. Mamontlar (Mammuthus) tirik fillar taqqoslanganda Afrika fillariga qaraganda Osiyo fillari bilan yaqinroqdir[11]. Fillarning yana bir yoʻq boʻlib ketgan jinsi Palaeoloxodon ham tan olingan, u Afrika fillari bilan yaqin aloqada boʻlgan va ular bilan duragaylashgan[12][13].

Evolyutsiyasi

Fanda proboskidlar guruhining 180 dan ortiq yoʻqolib ketgan aʼzolari aniqlangan[14]. Pleystotsenning dastlabki davridan maʼlum boʻlgan eng qadimgi proboskidlar, Afrika Eritheriumi va Phosphatheriumi hisoblanadi[15]. Eotsen davridagi proboskidlarga Afrika Numidotheriumi, Moeritheriumi va Barytheriumi kiradi. Bu hayvonlar nisbatan kichik boʻlgan va baʼzilari, masalan, Moeritherium va Barytherium amfibiya boʻlgan boʻlishi ehtimoli ham mavjud[16][17]. Keyinchalik Phiomia va Paleomastodon kabi avlodlar paydo boʻldi; ikkinchisi koʻproq oʻrmonli hududlarda yashagan. Oligotsen davrida proboskidlar diversifikatsiyasi juda oz oʻzgargan[16]. Ushbu davrning diqqatga sazovor turlaridan biri Somali yarim orolidagi Eritreum melakeghebrekristosi boʻlib, u bir necha keyingi turlarning ajdodi boʻlgan boʻlishi mumkin[18].

Proboscidea
 

dastlabki Proboscidealar, masalan: Moeritherium

 
 
 

Deinotheriidae

 
Elephantiformes
 

Mammutidae

 
 
 

Gomphotheriidae

 
 
 

Stegodontidae

 
Elephantidae
 

Loxodonta

 
 
 

Mammuthus

 
 

Elephas

 
 
 
 
 
 
 
 
Filning morfologik va DNK tahlillariga asoslangan Proboscidea filogeniyasi[19][20]

Taxminan 18-19 million yil muqaddam ilk miotsen davrida Afro-Arabistonning Yevroosiyo bilan toʻqnashuvi proboskidlar evolyutsiyasidagi muhim voqea boʻlib, bu ushbu turkumning vatani Afrika Yevroosiyo boʻylab tarqalib ketishiga imkon berdi va keyinroq, taxminan 16-15 million yil oldin ular Bering quruqlik koʻprigi orqali Shimoliy Amerikaga ham oʻtdi. Miotsen davrida mashhur boʻlgan proboskidlar guruhlari tarkibiga deinoterlar, shuningdek, ilgʻor fillar, jumladan, mamutidlar (mastodonlar), gomfoterlar, amebelodontidlar (bunga Platybelodon kabi „belkurak tishlilar“ kiradi), xoerolofodontidlar va stegodontidlar kiradi[21]. Taxminan 10 million yil oldin, Fillar oilasining eng qadimgi vakillari gomfoterlardan kelib chiqqan holda Afrikada paydo boʻlgan[22].

Fillar oldingi proboskidlardan molyar tishlarining oldingi proboskidlardagi kabi eng boshidagi qatorga emas, balki parallel qatorga siljigani bilan ajralib turadi, bu farq ularga oʻtlarni isteʼmol qilishning qulay boʻishi imkonini beradi[23]. Miotsenning oxirgi davrida katta iqlim oʻzgarishlari kuzatildi, bu esa koʻplab proboskid guruhlarining kamayishi va yoʻq boʻlib ketishiga olib keldi[24]. Fillar oilasi zamonaviy avlodining eng qadimgi vakillari taxminan 5 million yil oldin oxirgi miotsen-ilk pliotsen davrida paydo boʻlgan. Fillarning avlodi Elephas (tirik Osiyo filini oʻz ichiga oladi) va Mammutus (mamontlar) pliotsen davri oxirida, taxminan 3,6-3,2 million yil oldin Afrikadan koʻchib kelgan[25].

Ilk pleystosen davrida Stegodondan va Amerika qitʼasidan tashqaridagi barcha fil boʻlmagan proboskid avlodlari yoʻq boʻlib ketdi[26], gomfoterlar Buyuk Amerika almashinuvining bir qismi sifatida Janubiy Amerikaga tarqalib ketdi[27] va Shimoliy Amerika taxminan 1,5 million yil oldin mamontlar koʻchib oʻtdi[28]. Erta pleystosenning oxirida, taxminan 800 000 yil oldin, Paleoloxodon fil turi Afrikadan tashqariga chiqib, Yevrosiyoda keng tarqalgan[29]. Oxirgi pleysotsen davrida proboskidlar keskin kamayib ketdi, qolgan barcha fil boʻlmagan proboskidlar (jumladan, Stegodon, mastodonlar, Cuvieronius va Notiomastodon kabi gomfoterlar) va Paleoloxodon yoʻq boʻlib ketdi, mamontlar faqat Golosen tarkibidagi Bering boʻgʻozi atrofida mavjud baʼzi bir orollarda yashardi, soʻnggi omon qolganlari esa taxminan 4000 yil oldin Vrangel orolida hayot kechirgan[26][30].

Evolyutsiya jarayonida proboskidlar kattalashib bordi. Shu bilan birga, uzunroq oyoq-qoʻllarga, kengroq hajmdagi oyoqlarga, shuningdek, kattaroq bosh va qisqa boʻyinga ega boʻldi. Xartumlari rivojlanib, uzunroq oʻsdi. Premolyarlar, keskir tishlar hamda boʻri tishlari soni kamaydi va yonoq tishlari (molyarlar va premolyarlar) uzunroq boʻlib, asosiy tishlar vazifasini bajarishga ixtisoslashdi. Keskir tishlari turli shakl va oʻlchamdagi tishlarga aylangan[31]. Proboskidlarning bir nechta turlari orollarda izolyatsiya qilingan va orol ularga kichiklik qilgan[32], shuning uchun baʼzilari tana hajmini keskin qisqartirgan, masalan 1 metr (3.3 ft) uzunlikdagi boʻyli mitti fil turlari – Palaeoloxodon falconerilar paydo boʻlgan[33].

Tirik turlar

Nomi Hajmi Tashqi koʻrinishi Tarqalishi Rasmi
Afrika buta fili (Loxodonta africana) Erkagi: 304-336 sm (10 fut-11 fut) (yelka balandligi), 5.2-6.9 tonna (ogʻirligi); Urgʻochisi: 247–273 sm (1,379 ft 1 in–1,524 ft 3 in) (yelka balandligi), 2.6-3.5 tonna (ogʻirligi)[34] Nisbatan katta va uchburchaksimon quloqlar, orqasi botiq, olmos shaklidagi molyar tish qatorlari, ajinli teri, egilgan qorin va xartumining uchi ikkita barmoq sigʻadigan kenglikda Afrika Sahroi Kabiri; oʻrmonlar, savannalar, choʻllar, botqoq yerlar va koʻllar yaqinida[35]
Afrika oʻrmon fili (Loxodonta cyclotis) 209–231 sm (1,166 ft 11 in–1,289 ft 9 in) (yelka balandligi), 1.7-2.3 tonna (ogʻirligi)[34] Buta fili turlariga oʻxshash, lekin kichikroq hamda yumaloq quloqlari va ingichka hamda tekisroq tishlari bilan ulardan farq qiladi[36][35] Gʻarbiy va Markaziy Afrika; ekvatorial oʻrmonlar, lekin vaqti-vaqti bilan galereya oʻrmonlari va oʻrmon/oʻtloq ekotonlarida ham uchrab turadi[35]
Osiyo fili (Elephas maximus) Erkagi: 261–289 cm (8 ft 7 in–9 ft 6 in) (yelka balandligi), 3.5-4.6 tonna (ogʻirligi);

Urgʻochisi: 228–252 sm (1,273 ft 0 in–1,407 ft 0 in) (yelka balandligi), 2.3-3.1 tonna (ogʻirligi)[37]

Nisbatan kichik quloqlar, qavariq yoki tekis orqa, tepaga boʻrtib chiqqan bosh, tor molyar tish qatorlari, depigmentatsiya dogʻlari boʻlgan silliq teri, tekis qorin va bir barmoq kengligidagi xartum uchi[38] Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyo; oʻtlar, past boʻyli oʻsimliklar va daraxtlardan iborat boʻlgan yashash hududlari, shu jumladan Hindiston janubidagi va Shri-Lankadagi quruq tikanli oʻrmonlar va Malayadagi doimiy yashil oʻrmonlar[39]

Anatomiyasi

Afrika buta filining skeleti

Fillar quruqlikda yashovchi eng yirik hayvonlardir. Ularning skeleti 326-351 ta suyakdan iborat[40]. Umurtqalar qattiq boʻgʻinlar bilan birikkan boʻlib, ular umurtqa pogʻonasining moslashuvchanligini cheklaydi. Afrika fillarida 21 ta juft qovurgʻa bor, Osiyo fillarida esa bu koʻrsatkich 19 yoki 20 juftni tashkil qiladi[41]. Bosh suyagida havo boʻshliqlari (sinuslar) mavjud boʻlib, ular umumiy quvvatni saqlab, bosh suyagining ogʻirligini kamaytiradi. Bu boʻshliqlar bosh suyagining ichki qismida asal uyasiga oʻxshash koʻrinish beradi. Aksincha, pastki jagʻi zich boʻladi. Bosh suyagi ayniqsa katta boʻlib, bu boshdagi mushaklar birikishi uchun yetarli joy hosil qiladi[40]. Bosh suyagi, ayniqsa jang paytida yoki tishlardan foydalanganda katta stressga bardosh beradigan darajada qurilgan. Miya bosh suyagidagi yoylar bilan oʻralgan boʻlib, ular himoya vazifasini bajaradi[42]. Boshning kattaligi tufayli boʻyin noqulaylik tugʻdirmaslik uchun nisbatan qisqa boʻladi[43]. Fillar gomeotermlardir va oʻrtacha tana haroratini ~ 36 °C (97 °F), salqin mavsumda kamida 35,2 °C (95,4 °F) va issiq quruq mavsumda maksimal 38,0 °C (100,4 °F) darajada ushlab turadilar[44].

Manbalar

  1. ↑ 1,0 1,1 Harper, D.. "Elephant". Online Etymology Dictionary. Archived from the original on 24 December 2013. https://web.archive.org/web/20131224141504/http://www.etymonline.com/index.php?term=elephant. Qaraldi: 25 October 2012. 
  2. ↑ Lujan, E. R.; Bernabe, A. "Ivory and horn production in Mycenaean texts". Kosmos. Jewellery, Adornment and Textiles in the Aegean Bronze Age. Archived from the original on 20 October 2021. https://web.archive.org/web/20211020172849/https://www.academia.edu/2229199. Qaraldi: 22 January 2013. Fil]]
  3. ↑ „elephant“. Palaeolexicon, Word study tool of ancient languages. 2012-yil 4-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 19-yanvar.
  4. ↑ Kellogg, M.; Burkett, S.; Dennis, T. R.; Stone, G.; Gray, B. A.; McGuire, P. M.; Zori, R. T.; Stanyon, R. (2007). "Chromosome painting in the manatee supports Afrotheria and Paenungulata". Evolutionary Biology 7: 6. doi:10.1186/1471-2148-7-6. PMID 17244368. PMC 1784077. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=1784077. 
  5. ↑ Ozawa, T.; Hayashi, S.; Mikhelson, V. M. (1997). "Phylogenetic position of mammoth and Steller's sea cow within tethytheria demonstrated by mitochondrial DNA sequences". Journal of Molecular Evolution 44 (4): 406–13. doi:10.1007/PL00006160. PMID 9089080. 
  6. ↑ Tabuce, R.; Asher, R. J.; Lehmann, T. (2008). "Afrotherian mammals: a review of current data". Mammalia 72: 2–14. doi:10.1515/MAMM.2008.004. http://phylodiversity.net/azanne/csfar/images/d/d9/Afrotherian_mammals.pdf. Qaraldi: 19 June 2017. Fil]]
  7. ↑ Shoshani, J. „Order Proboscidea“, . Mammal Species of the World: A Taxonomic and Geographic Reference, 3rd Wilson, D. E.: , Johns Hopkins University Press, 2005 — 90–91-bet. ISBN 978-0-8018-8221-0. OCLC 62265494. Qaraldi: 2016-yil 11-noyabr. 
  8. ↑ Rohland, N.; Reich, D.; Mallick, S.; Meyer, M.; Green, R. E.; Georgiadis, N. J.; Roca, A. L.; Hofreiter, M. (2010). Penny, David. ed. "Genomic DNA Sequences from Mastodon and Woolly Mammoth Reveal Deep Speciation of Forest and Savanna Elephants". PLOS Biology 8 (12): e1000564. doi:10.1371/journal.pbio.1000564. PMID 21203580. PMC 3006346. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=3006346. 
  9. ↑ Ishida, Y.; Oleksyk, T. K.; Georgiadis, N. J.; David, V. A.; Zhao, K.; Stephens, R. M.; Kolokotronis, S.-O.; Roca, A. L. (2011). Murphy, William J. ed. "Reconciling apparent conflicts between mitochondrial and nuclear phylogenies in African elephants". PLOS ONE 6 (6): e20642. doi:10.1371/journal.pone.0020642. PMID 21701575. PMC 3110795. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=3110795. 
  10. ↑ Roca, Alfred L.; Ishida, Yasuko; Brandt, Adam L.; Benjamin, Neal R.; Zhao, Kai; Georgiadis, Nicholas J. (2015). "Elephant Natural History: A Genomic Perspective". Annual Review of Animal Biosciences 3 (1): 139–167. doi:10.1146/annurev-animal-022114-110838. PMID 25493538. 
  11. ↑ Roca, Alfred L.; Ishida, Yasuko; Brandt, Adam L.; Benjamin, Neal R.; Zhao, Kai; Georgiadis, Nicholas J. (2015). "Elephant Natural History: A Genomic Perspective". Annual Review of Animal Biosciences 3 (1): 139–167. doi:10.1146/annurev-animal-022114-110838. PMID 25493538. 
  12. ↑ Callaway, E. (2016-09-16). "Elephant history rewritten by ancient genomes". Nature. doi:10.1038/nature.2016.20622. 
  13. ↑ Palkopoulou, Eleftheria; Lipson, Mark; Mallick, Swapan; Nielsen, Svend; Rohland, Nadin; Baleka, Sina; Karpinski, Emil; Ivancevic, Atma M. et al. (2018-03-13). "A comprehensive genomic history of extinct and living elephants" (en). Proceedings of the National Academy of Sciences 115 (11): E2566–E2574. doi:10.1073/pnas.1720554115. ISSN 0027-8424. PMID 29483247. PMC 5856550. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=5856550. 
  14. ↑ Kingdon, Jonathan. Mammals of Africa. Bloomsbury, 2013 — 173-bet. ISBN 9781408189962. Qaraldi: 2020-yil 6-iyun. 
  15. ↑ Gheerbrant, E. (2009). "Paleocene emergence of elephant relatives and the rapid radiation of African ungulates". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 106 (26): 10717–10721. doi:10.1073/pnas.0900251106. PMID 19549873. PMC 2705600. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2705600. 
  16. ↑ 16,0 16,1 Sukumar, pp. 13–16.
  17. ↑ Liu, Alexander G. S. C.; Seiffert, Erik R.; Simons, Elwyn L. (2008-04-15). "Stable isotope evidence for an amphibious phase in early proboscidean evolution" (en). Proceedings of the National Academy of Sciences 105 (15): 5786–5791. doi:10.1073/pnas.0800884105. ISSN 0027-8424. PMID 18413605. PMC 2311368. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2311368. 
  18. ↑ Baleka, S; Varela, L; Tambusso, P. S.; Paijmans, J. L. A.; Mothé, D; Stafford Jr., T. W.; Fariña, R. A.; Hofreiter, Myear=2022 (2022). "Revisiting proboscidean phylogeny and evolution through total evidence and palaeogenetic analyses including Notiomastodon ancient DNA". iScience 25 (1): 103559. doi:10.1016/j.isci.2021.103559. PMID 34988402. PMC 8693454. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=8693454. 
  19. ↑ Benoit, Julien; Lyras, George A.; Schmitt, Arnaud; Nxumalo, Mpilo; Tabuce, Rodolphe; Obada, Teodor; Mararsecul, Vladislav; Manger, Paul (2023), Dozo, María Teresa; Paulina-Carabajal, Ariana; Macrini, Thomas E.; Walsh, Stig (muh.), „Paleoneurology of the Proboscidea (Mammalia, Afrotheria): Insights from Their Brain Endocast and Labyrinth“, Paleoneurology of Amniotes (inglizcha), Cham: Springer International Publishing, 579–644-bet, doi:10.1007/978-3-031-13983-3_15, ISBN 978-3-031-13982-6, qaraldi: 2023-05-22
  20. ↑ Cantalapiedra, Juan L.; Sanisidro, Óscar; Zhang, Hanwen; Alberdi, María T.; Prado, José L.; Blanco, Fernando; Saarinen, Juha (2021-07-01). "The rise and fall of proboscidean ecological diversity" (en). Nature Ecology & Evolution 5 (9): 1266–1272. doi:10.1038/s41559-021-01498-w. ISSN 2397-334X. PMID 34211141. https://www.nature.com/articles/s41559-021-01498-w. 
  21. ↑ H. Saegusa, H. Nakaya, Y. Kunimatsu, M. Nakatsukasa, H. Tsujikawa, Y. Sawada, M. Saneyoshi, T. Sakai Earliest elephantid remains from the late Miocene locality, Nakali, Kenya Scientific Annals, School of Geology, Aristotle University of Thessaloniki, Greece VIth International Conference on Mammoths and Their Relatives, vol. 102, Grevena -Siatista, special volume (2014), p. 175
  22. ↑ Lister, Adrian M. (2013-06-26). "The role of behaviour in adaptive morphological evolution of African proboscideans". Nature 500 (7462): 331–334. doi:10.1038/nature12275. ISSN 0028-0836. PMID 23803767. http://dx.doi.org/10.1038/nature12275. 
  23. ↑ Cantalapiedra, Juan L.; Sanisidro, Óscar; Zhang, Hanwen; Alberdi, María T.; Prado, José L.; Blanco, Fernando; Saarinen, Juha (2021-07-01). "The rise and fall of proboscidean ecological diversity" (en). Nature Ecology & Evolution 5 (9): 1266–1272. doi:10.1038/s41559-021-01498-w. ISSN 2397-334X. PMID 34211141. https://www.nature.com/articles/s41559-021-01498-w. 
  24. ↑ Iannucci, Alessio; Sardella, Raffaele (2023-02-28). "What Does the "Elephant-Equus" Event Mean Today? Reflections on Mammal Dispersal Events around the Pliocene-Pleistocene Boundary and the Flexible Ambiguity of Biochronology" (en). Quaternary 6 (1): 16. doi:10.3390/quat6010016. ISSN 2571-550X. 
  25. ↑ 26,0 26,1 Cantalapiedra, Juan L.; Sanisidro, Óscar; Zhang, Hanwen; Alberdi, María T.; Prado, José L.; Blanco, Fernando; Saarinen, Juha (2021-07-01). "The rise and fall of proboscidean ecological diversity" (en). Nature Ecology & Evolution 5 (9): 1266–1272. doi:10.1038/s41559-021-01498-w. ISSN 2397-334X. PMID 34211141. https://www.nature.com/articles/s41559-021-01498-w. 
  26. ↑ Mothé, Dimila; dos Santos Avilla, Leonardo; Asevedo, Lidiane; Borges-Silva, Leon; Rosas, Mariane; Labarca-Encina, Rafael; Souberlich, Ricardo; Soibelzon, Esteban et al. (30 September 2016). "Sixty years after 'The mastodonts of Brazil': The state of the art of South American proboscideans (Proboscidea, Gomphotheriidae)". Quaternary International 443: 52–64. doi:10.1016/j.quaint.2016.08.028. http://bibdigital.epn.edu.ec/bitstream/15000/17075/1/Moth%c3%a9%20et%20al.%2c%202016%20-%20Sixty%20years%20proboscideans.pdf. 
  27. ↑ Lister, A. M.; Sher, A. V. (2015-11-13). "Evolution and dispersal of mammoths across the Northern Hemisphere" (en). Science 350 (6262): 805–809. doi:10.1126/science.aac5660. ISSN 0036-8075. PMID 26564853. 
  28. ↑ Lister, Adrian M. (2004), „Ecological Interactions of Elephantids in Pleistocene Eurasia“, Human Paleoecology in the Levantine Corridor, Oxbow Books, 53–60-bet, ISBN 978-1-78570-965-4, qaraldi: 2020-04-14
  29. ↑ Rogers, Rebekah L.; Slatkin, Montgomery (2017-03-02). Barsh, Gregory S.. ed. "Excess of genomic defects in a woolly mammoth on Wrangel island" (en). PLOS Genetics 13 (3): e1006601. doi:10.1371/journal.pgen.1006601. ISSN 1553-7404. PMID 28253255. PMC 5333797. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=5333797. 
  30. ↑ Shoshani, J. (1998). "Understanding proboscidean evolution: a formidable task". Trends in Ecology and Evolution 13 (12): 480–487. doi:10.1016/S0169-5347(98)01491-8. PMID 21238404. https://archive.org/details/sim_trends-in-ecology-evolution_1998-12_13_12/page/480. 
  31. ↑ Sukumar, pp. 31–33.
  32. ↑ Romano, Marco; Manucci, Fabio; Palombo, Maria Rita (2021-03-04). "The smallest of the largest: new volumetric body mass estimate and in-vivo restoration of the dwarf elephant Palaeoloxodon ex gr. P. falconeri from Spinagallo Cave (Sicily)" (en). Historical Biology 33 (3): 340–353. doi:10.1080/08912963.2019.1617289. ISSN 0891-2963. https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/08912963.2019.1617289. 
  33. ↑ 34,0 34,1 Larramendi, A. (2015). "Shoulder height, body mass and shape of proboscideans". Acta Palaeontologica Polonica. doi:10.4202/app.00136.2014. 
  34. ↑ 35,0 35,1 35,2 Shoshani, pp. 42–51.
  35. ↑ Shoshani, pp. 38–41.
  36. ↑ Larramendi, A. (2015). "Shoulder height, body mass and shape of proboscideans". Acta Palaeontologica Polonica. doi:10.4202/app.00136.2014. 
  37. ↑ Shoshani, pp. 38–41.
  38. ↑ Shoshani, J.; Eisenberg, J. F. (1982). "Elephas maximus". Mammalian Species (182): 1–8. doi:10.2307/3504045. Archived from the original on 24 September 2015. https://web.archive.org/web/20150924121940/http://www.science.smith.edu/msi/pdf/i0076-3519-182-01-0001.pdf. Qaraldi: 27 October 2012. Fil]]
  39. ↑ 40,0 40,1 Shoshani, pp. 68–70.
  40. ↑ Somgrid, C. „Elephant Anatomy and Biology: Skeletal system“. Elephant Research and Education Center, Department of Companion Animal and Wildlife Clinics, Faculty of Veterinary Medicine, Chiang Mai University. 2012-yil 13-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 21-sentyabr.
  41. ↑ Kingdon, p. 11.
  42. ↑ Shoshani, J. (1998). "Understanding proboscidean evolution: a formidable task". Trends in Ecology and Evolution 13 (12): 480–487. doi:10.1016/S0169-5347(98)01491-8. PMID 21238404. https://archive.org/details/sim_trends-in-ecology-evolution_1998-12_13_12/page/480. 
  43. ↑ Mole, Michael A.; Rodrigues Dáraujo, Shaun; Van Aarde, Rudi J.; Mitchell, Duncan; Fuller, Andrea (2018). "Savanna elephants maintain homeothermy under African heat". Journal of Comparative Physiology B 188 (5): 889–897. doi:10.1007/s00360-018-1170-5. PMID 30008137. Archived from the original on 15 May 2021. https://web.archive.org/web/20210515162738/https://link.springer.com/article/10.1007/s00360-018-1170-5. Qaraldi: 14 May 2021. Fil]] 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Fil&oldid=4826456" dan olindi