Jump to content

Молиявий пирамида

From Vikipediya
Сергей Мавроди ташкил этган машҳур МММ молиявий пирамидаси логотипи

Молиявий пирамида (Понзи схемаси) фирибгарлик тури бўлиб, унга кўра аввалги инвесторга ваъда қилинган даромад янги келган инвесторлар маблағи ҳисобидан тўлаб берилади. Молиявий пирамидада жабрланувчилар („инвесторлар“) келаётган фойда бошқа инвесторлар ҳисобидан эмас, балки қонуний тижорий операциялардан (масалан, омадли инвестициялар, товар сотуви) келади деб ўйлашади. Янги инвесторлар ўз маблағини ишониб топшириши, инвесторларнинг бир вақтда ўз маблағини қайтариб олиш талаби билан чиқмаслиги ва қалбаки ҳисоботлар омадли инвестицион компания ҳақида иллюзияни пайдо қилади. Молиявий пирамида асосчилари янги аъзоларга нореал даражада юқори фоизли даромадларни таклиф қилишади. Ваҳоланки, бундай фоизли даромадларни узоқ муддатда таъминлаб бўлмайди ёки бу фаолият юқори рискка эга бўлади. Айнан ёлғон ваъдалар, маълумотларни қалбакилаштириш элементлари мавжудлиги сабабли, молиявий пирамидалар фирибгарлик ҳисобланади. Инвесторлардан йиғилган маблағлар ликвид активларни сотиб олишга йўналтирилмайди, балки дарҳол олдинги иштирокчиларга тўловлар, лойиҳа рекламаси ва ташкилотчиларнинг ўз эҳтиёжлари учун сарфланади. Молиявий пирамида ва ҳақиқий бизнес лойиҳаси ўртасидаги асосий фарқ — даромад тўлаш манбаи ҳисобланади. Чарлес Понзи тарихдаги энг катта молиявий пирамидаларнинг бирига асос солганлиги сабабли, молиявий пирамида „Понзи схемаси“ деб ҳам юритилади. Бозордаги баъзи иқтисодий пуфаклар бир гуруҳ шахсларнинг кўпроқ даромад олиш мақсадидаги чайқовчилик ва маълумотларни қалбакилаштириш фаолияти орқали пайдо бўлса-да, иқтисодий пуфакларнинг барчаси ҳам молиявий пирамида ҳисобланмайди. Пирамида схемасининг якуний мақсади ноқонуний тарзда даромад олиш ҳисобланса-да, жараён жиҳатидан Понзи схемасидан фарқ қилади.

Тарихи

[edit | edit source]

Лола васвасаси

[edit | edit source]

1636-1637-йилларда Голландияда лола пиёзи савдоси авж олди[1]. Ноёб, ранг-баранг навларнинг нархи 1620-йилларнинг бошларида бир бош пиёз учун минглаб гулденга етди, аммо 1630-йилларнинг ўрталарига қадар бу гул етиштирувчилар ва бойларнинг тор доирасидаги савдоси эди[2]. 1636-йилнинг ёзида чайқовчилар лолаларнинг фючерс савдосига қўшилдилар. Олти ойлик ажиотаж савдода нодир навларнинг нархи бир неча ўн баробарга ошди ва 1636-йил ноябр ойида оддий, арзон навлар учун спекулятив нарх ўсиши бошланди. 1637-йил феврал ойида лола сотувчилари ўз лолаларини юқорироқ нархда сотиб олувчи харидорларни ортиқ топиб бўлмаслигини англадилар. Сотувчилар оммавий равишда ўз ихтиёрларидаги лолаларни сота бошладилар, шу сабабли лола бозоридаги нархлар кескин пасайиб кетди — иқтисодий пуфак ёрилди[3]. Оқибатда кафолатланмаган лола шартномалари сотувчилари ва харидорлар ўртасида кўп йиллик суд ишлари бошланди. Лола васвасаси иқтисодий пуфакларнинг ёрқин мисоли бўлса-да, уни молиявий пирамида деб ҳам юритишади[4][5].

Понзи пирамидаси

[edit | edit source]
Чарлес Понзи.1920 йил

АҚШда биринчи „пирамида“ Италиядан келган муҳожир Чарлес Понзи томонидан яратилган[6][7]. 1919-йил август ойида испан тадбиркори Чарлесга мактуб орқали „Интернатионал реплй cоупон“ни (халқаро жавоб қайтариш купони) юборди. Купондан фойдаланиш тафсилотларини аниқлагандан сўнг, Понзи валюта курслари нисбати сабабли Европанинг бир қатор мамлакатларида сотиб олинган купонларни АҚШда фойдали нархда қайта сотиш имконини беришини аниқлади. Понзи „Тҳе Сеcуритиэс анд Эхчанге Cомпанй“ни (СХC) ташкил этди ва бир нечта инвесторларни оддий вексел эвазига ўзи таклиф қилган фирибгарликни молиялаштиришга кўндириб, уларга трансатлантик савдодан 45 кун ичида 50 фоиз ёки 90 кун ичида 100 фоиз фойда олишни ваъда қилди[8]. Бу хабардан сўнг Понзига пул берувчилар сезиларли даражада ошиб кетди. Аслида, Понзи купон сотиб олмоқчи эмас эди. Гап шундаки, халқаро жавоб купонини нақд пулга эмас, фақатгина почта маркаларига алмаштириш мумкин эди, яъни купонлар чайқовчилик воситаси ҳисобланмас эди[9]. Бу маълумот сир эмас эди — исталган одам бу ҳақида билиши мумкин эди. Бироқ, 1920-йил июлига келиб, Понзи ўз векселларини кунига 250 000 долларгача сотарди. Бу шов-шув матбуот томонидан чоп этилган тўловлар туфайли ҳам кучайиб кетди (айниқса, Бостон Пост томонидан)[10][11].

Пост Магазине журналида чоп этилган мақоладан сўнг пирамида қулади. Мақолада Понзи компаниясига киритилган инвестицияларни қоплаш учун муомалада 160 миллион купон бўлиши керак эди, лекин ўша йилларда дунё бўйлаб атиги 27 минг купон бор эди[12]. 1920-йил 10-августда компанияни ёпиш ва унинг ички бухгалтерия ҳисобини кўриб чиқишда федерал агентлар СХC умуман инвестиция қилмаганлигини, шунчаки векселларни сотишдан тушган маблағлардан вексел фоизларини тўлаганлигини аниқладилар. Инвесторлар учун пулнинг бир қисми топилди ва қайтарилди. Уларнинг ҳар бири ўртача ҳисобда вексел номинал қийматининг қарийб 37 фоизини олди[13].

Понзи ҳибсга олиниб, АҚШ Федерал почта хизматига қарши фирибгарликда айбланди ва қамоққа олинди. Умуман олганда, у 17 мингдан ортиқ одамни алдашга муваффақ бўлди. 1924-йилда чув туширилган мижозларнинг бир қисми Чарлес Понзининг қолган бойлигига даъво қилиб АҚШ Олий судига ариза йўллашди. Тергов жараёнида бош судя Wиллиам Ҳоwард Тафт, Понзи ўзининг „маркали“ ташкилотини атиги 150 доллар билан бошлаганини аниқлади[14]. Инвесторлар йўқотиши тахминан 15 млн. долларга тенг эди[7]. Понзи қилган жиноятлари учун 14 йил умрини қамоқда ўтказди[15]. Понзи бизнеси вақтида ҳам, фирибгарликда айбланиб қўлга тушганида ҳам ОАВ томонидан кенг ёритилади. Шу сабабли, молиявий пирамидалар Понзи схемаси деб ҳам юритилади[16].

Бошқа ҳолатлар

[edit | edit source]

Биринчи қайд этилган Понзи схемасига мос фирибгарликлар 1869—1872-йилларда Германияда Аделе Спитзедер томонидан[17], 1880-йилларда АҚШда эса Сараҳ Ҳоwеларнинг „Аёллар депозити“ схемаси орқали содир этилган. Ҳоwе фақат аёл мижозлар учун ойига 8 фоизли омонатни ваъда қилади, кейин эса улардан олган пулларини ўзлаштиради. Охир-оқибат у қўлга тушади ва 3 йилга озодликдан маҳрум этилади[18]. Чарлес Диcкенснинг „Мартин Чуззлеwит“(1844) ва „Литтле Доррит“ (1857) асарларида ҳам шу схема элементлари мавжуд[19].

Усуллар

[edit | edit source]

Одатда молиявий пирамидаларга қўшилиш учун дастлабки инвестициялар талаб қилинади, эвазига эса катта фоизли фойда ваъда қилинади (минимал рискли ўртача омонат ставкасидан 3-4 баробар ёки ундан ортиқроқ фойда)[20]. Улар машҳур, аммо умумий ва аниқ бўлмаган „хеджерланган фючерсли савдо“, „катта даромадли инвестицион лойиҳалар“ ёки офшор инвестицияларни таклиф қилишади. Етарли билимга эга бўлмаган инвестор бу гапларга ишонади. Оператор мижоз билан алоқада кўпинча мижознинг молиявий билим саводхонлиги пастлигидан (ёки умуман билим даражаси етарли эмаслиги) фойдаланади. Мижоз схема ҳақида маълумот олмоқчи бўлганида эса оператор бу махфий инвесторлик стратегияси эканлигига ишонтиришга уринади[21]. Понзи схемасида асосан „Полга фойдасини бериш учун Питерни чув тушир“[22] схемасидан фойдаланилади. Кўпроқ инвесторлар йиғилганида пирамида ҳаракатга кела бошлайди. Пирамида яратувчи дастлабки инвесторларга янги келган инвесторлари ҳисобидан „фойда“ тўлайди. Катта фоиз ставкаси орқали инвесторлар ҳам ўз пулларини олишга шошилишмайди, оқибатда схема яратувчиси кўп даромад сарфламайди. Оқибатда, оператор шунчаки қанча пул ишлаб топганини кўрсатиб мижозни ишонтиришга уринади[23]. Понзи схемасидаги инвесторлар маблағларини қайтариб олишда муаммога дуч келишлари мумкин. Операторлар мижозларга пулларини маълум муддат олмаслик эвазига янада катта фоизли фойдани таклиф қилишади[24]. Агар бир нечта инвесторлар шунча таклифларга қарамай, ўз пулларини олишни қатъиян талаб қилсалар, уларга ўша пуллар тўлаб берилади. Шу орқали пирамиданинг тўловга қобилиятлилиги ҳақида саволлар йўқолади, бу жорий инвесторлар ишончсизлигини йўқотади ва янги инвесторларни жалб этади (ҳатто пулларни олган инвесторлар қайтиб пулларини тикишлари мумкин). Баъзида қонуний молиявий ташкилот сифатида фаолиятини бошлаганлар кейинчалик кутилмаганда пулларни йўқотиш ёки кутилаётган фойдани қонуний тарзда қайтариб олмаслик оқибатида осонгина молиявий пирамидага айланишлари мумкин. Операторлар ишончни оқламаганликларини айтиш ўрнига ёлғон кўрсаткичларга эга ҳисоботлар яратиши ёки аудиторлик ҳисоботини сохталаштириши молиявий пирамида бўлиш учун етарли сабаб ҳисобланади[25]. Молиявий билимга эга инсонларни алдаш учун қонуний молиявий воситалардан фойдаланиш ҳолатлари ҳам бўлган. Масалан, Аллен Станфорд депозит сертификатлари ёрдамида ўн минглаб инсонларни алдаган. Ваҳоланки, депозит сертификатлари паст рискка эга ишончли молиявий восита ҳисобланади. Аммо Аллен Станфорднинг депозит сертификатлари қалбаки эди[26][27].

Назарий жиҳатдан ҳедж фондлар Понзи схемаси орқали „муваффақиятга эришишлари“ мумкин. Яъни, катта рискка эга инвестицион лойиҳани амалга оширгач, компания ўз молиявий ҳисобини „тўғирлаши“ мумкин. Бундан ташқари банкрот бўлиши ва жиноий жавобгарликка тортилиши аниқ бўлган фонд ўзининг жиноий изларини йўқотиш мақсадидаги қўшимча ноқонуний молиявий фаолиятни „қўшимча кичик риск“ сифатида кўриши мумкин (масалан, инсайдерлик савдоси). Айниқса, ҳедж фондлар бошқа шаклдаги инвестицион воситалардан анча юмшоқроқ назорат қилиниши (масалан, Мутуал Фунд) сабабли, агар аниқ кўрсатилган ноқонуний ҳаракат ёки далилга эга шахс бўлмаса, ҳисоботнинг ўзида хатоликни аниқлаш анча қийин кечади[28]. Агар молиявий пирамида фаолияти давлат томонидан тўхтатилмаса, у қуйидаги сабаблар ёки улардан бири туфайли инқирозга учрайди[29][30]:

  1. Ташкилотчи барча пулни олиб қочиб кетади. „Муваффақиятли“ молиявий пирамидада тўланиши керак бўлган даромадлар кутилаётган инвестициялардан баланд бўлганида ташкилотчилар пирамидани қулатишади[31]. Чунки, айнан шу вақт даромад максимал бўлади.
  2. Агар „мижозлар“ бирлашган ҳолда ташкилотчилардан пулларни талаб қилсалар ёки ташкилотчилар риск юқори ҳолатда ҳам яна янги мижозларни куцалар, бу охир оқибат ўз пулларини талаб қилувчи кўп сонли мижозлар пайдо бўлишига олиб келади.
  3. Ташқи иқтисодий омиллар. Масалан, иқтисодий инқироз, шов-шувли хабарлар тарқалиши 2008-йилги молиявий-иқтисодий инқироз даврида Мадоффнинг инвестицион можароси) мижозларнинг ўз пулларини бир қисмини ёки барча инвестицияларини муддатидан олдин қайтариб олишга ундайди. Бундай омиллар ҳаттоки, қонуний банк фаолиятини банкротликка олиб келади (банк рун), Понзи схемасини эса янада тезроқ инқирозга бошлайди[32]. Одатда юқоридаги ҳолатлар иккитаси бирга содир бўлиши мумкин. Масалан, полициянинг компаниянинг қонуний фаолияти бўйича текшируви, имкони борича узоқ фаолият кўришга интилган ташкилотчиларнинг тезроқ жуфтакни ростлаш истаги пайдо бўлишига сабаб бўлади. Оқибатда молиявий пирамида анча тез вақтда қулайди.

Ҳуқуқий нуқтаи назардан молиявий пирамида

[edit | edit source]

Молиявий пирамида ва фирибгарлик

[edit | edit source]

Кўпинча „молиявий пирамида“ „фирибгарлик“ нинг синоними сифатида талқин қилинади. Бироқ, амалда, пирамида схемаси фирибгарлик бўлмаслиги мумкин. МММ-2011 пирамида схемасини ташкил этгани учун Сергей Мавродини жиноий жавобгарликка тортишга уринишлар тарихи бунга ёрқин мисол бўлди. Улар ҳеч қандай фирибгарликда эмас, фақат ноқонуний тадбиркорликка шериклик важлари билан жиноий иш қўзғатишлари мумкин эди[33].

Ўзбекистон Республикасида жиноий жавобгарлик

[edit | edit source]

Ўзбекистон республикасида молиявий пирамидага алоқадор шахслар Жиноят кодексининг 188¹-моддаси „Пул маблағларини ва (ёки) бошқа мол-мулкни жалб этишга доир ноқонуний фаолият“га кўра энг оғир ҳолларда ўн йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади[34].

Молиявий пирамидани тан олиш муаммоси

[edit | edit source]

Пирамидалар қонунчиликдаги камчиликлардан фойдаланади, шу сабабли пирамида қулашидан олдин аниқлаш қийин. Агар фирибгарлик йўли билан маблағларни ўзлаштириш нияти аниқ бўлса ҳам, қурбонлар ҳар доим ҳам шундай деб тан олмаслиги мумкин. Агар фирибгар йиғилган пулни ўзлаштирилмаганлигини, балки тўловларга кетганлигини исботласа, жиноий жавобгарликка тортилмаслиги мумкин. Буни исботлаш учун пирамида ташкилотчисининг омонатчилар пулига сотиб олинган шахсий мулкини топиш керак, бу эса амалда жуда қийин[35].

Молиявий пирамиданинг асосий белгилари

[edit | edit source]

Қуйида молиявий пирамидаларнинг асосий белгилари келтирилган[36][37][38][39][40]:

  • Пирамида аъзоларига амалга оширилган тўловларнинг савдо ҳажми билан боғлиқ эмаслиги.
  • Молия бозори учун ўртача кўрсаткичдан юқори бўлган даромад даражаси билан фоизларни тўлашни (ёки сарфланган маблағларга кўра даромаднинг бошқа турлари орқали) ваъда қиладиган реклама мавжудлиги[41]. Кўпинча, улар нисбатан жуда юқори даромад билан риск бўлмаслигини кафолатлайдилар[42]. Маълумот учун: Ўзбекистон Республикасида 2022-йилнинг май ойида максимал „адолатли“ ставка 26 фоиздан ошмайди, кам ҳолларда йилига 27 фоиз; одатда камроқ[43][44][45][46].
  • Компания менежерларининг эътибори фақат ПРга қаратилганлиги. Маҳоратли сотувчилар, шов-шувли тақдимотлар, юқори сифатли веб-сайтлар, реклама жўнатмаларининг асосий вазифаси — аксиядорларга қанчалик омадли эканликлари ва қанча пул ишлашлари мумкинлигини намойиш этиш ҳисобланади. У мустақил манбалардан олинган маълумотлар асосида текширилиши мумкин бўлган аниқ маълумотларни тақдим этмайди. Кўпинча бу салбий изоҳларга эга маълумотларни тарқатмаслик стратегиясининг бир қисми сифатида тақдим этилади: „Ҳозирда биз сизга барча сирларни ошкор қила олмаймиз, бу маълумотлар махфийдир“. Аслида, қонуний инвестиция компанияси ёки жамғармаси ўз фаолияти тўғрисидаги йиллик баланслар, молиявий ҳисоботлар, транзаксия ҳисоботлари ва бошқа маълумотларни ўз фаолиятининг биринчи кунидан бошлаб тақдим этиши шарт. Агар фонд аксиядорлар номидан фонд биржасида операцияларни амалга оширса, у барча маълумотларни ҳам тақдим этиши керак — активларда қайси компанияларнинг улуши борлиги, уларнинг рентабеллиги қандай ва ҳоказо. Ушбу маълумотлар ошкор қилинган ҳужжатлар асосида текширилиши мумкин ва сир деб эълон қилиниши мумкин эмас.
  • Форех, Стоcкс, Фючерс, Трейдинг каби махсус атамалардан фойдаланиш. Бу атамалар нопрофессионал учун тушунарсиз бўлиши мумкин.
  • Инвестиция қилинган пулларни кўплаб мамлакатлар бўйлаб кўчирилиши (Россияда улар пулни олишади, Швейцарияда суғурта қилинади, АҚШда эса аксияларни сотиб олинади). Натижада, пулларни кузатиш, назорат қилиш ва қайтариб олиш имконияти йўқолади.
  • Ташкилотчилар ва координаторларнинг анонимлиги.
  • Дастлабки иштирок учун катта бўлган, аммо кенг доирадаги одамлар қурби етувчи тўлов суммасини белгилаш (масалан, 300—500 доллар). Бу суд органларига мурожаат қилмасдан, бундай маблағларнинг йўқолиши билан осонгина муросага келадиган кенг оммани қамраб олиш имконини беради.
  • Офис хонаси, расмий рўйхатга олинганлик ҳужжати, низом, мамлакатда фаолият юритиш учун рухсатнинг йўқлиги.
  • Америка Қўшма Штатларида жамғарма фаолиятини амалга оширишда фонд аксиядорларининг Америка солиқ тўловчилари сифатида рўйхатдан ўтмаганлиги. Бу ҳолатда Америка солиқ тизимида „қиммат ва машаққатли“ рўйхатга олиш ўрнига турли хил четлаб ўтиш схемаларини таклиф қилинади. Бу энг ёмон вазиятда қимматли қоғозлар савдоси комиссиясига мурожаат қилишнинг иложи йўқлигига олиб келади[47].
  • Хатарларни минималлаштириш учун бошқа давлатда (масалан, Швейцарияда) фонд операцияларини суғурталаш. Икки мамлакат одатда молиявий-иқтисодий қонунлар ва амалиётлар бўйича бир-биридан фарқ қилганлиги сабабли, турли хил бир-бирига зид қонунларнинг қўлланилишига олиб келиши мумкин. Бундай ҳолат АҚШ солиқ органлари томонидан маблағларни солиққа тортишдан яширишга уриниш сифатида баҳоланади[48][49][50].

Криминалист Мариэ Спрингер сўзларига кўра молиявий пирамидалар қуйидаги белгиларга эга[51]:

  • Сотувчи ёки консултантлар нима қилиб бўлса-да мижозни кўндиришга уринади.
  • Мижоз билан биринчи алоқа сарафан реклама, тасодифий қўнғироқ ёки диний радиореклама орқали амалга оширилади.
  • Мижоз амалга оширилган инвестицион шартномалар ҳақида маълумотга эга бўлмайди.
  • Мижозлар юборадиган чекларни корпорация номидан фарқли номга (масалан, жисмоний шахс номига) ёки корпорация манзилидан фарқ қилувчи манзилга юбориш сўралади.
  • Инвестициялар бўйича тўлов қилиш керак бўлганида мижозлар тузган шартномаларни узайтиришга мажбур қилинади[52].

Пирамидаларга мисоллар

[edit | edit source]

Албан пирамидалари

[edit | edit source]

Албания фуқаролар уруши айнан 1996—1997-йилларда Албанияда молиявий пирамидаларнинг қулаши билан боғлиқ. Биринчи пирамидалар 1991-йилда, коммунистлар ҳокимиятдан тўлиқ четлаштирилган пайтда пайдо бўла бошлади. Биринчи пирамидани эса Ҳаждин Сеждиа ташкил этган. Аммо Тирана шаҳри марказида меҳмонхона қурилиш ишлари бошланганидан сўнг миллионлаб долларни олиб Швейцарияга қочиб кетади[53]. 1991-йилда ташкил этилган молиявий пирамидалар 1997-йилгача ўзига аҳолининг кўп қисмини жалб эта олди. 1997-йилда пирамидалар қулаши ва 25 дан ортиқ фирмаларнинг банкрот бўлиши мамлакатни фуқаролар уруши ҳолатига келтириб қўйди. Умумий ҳисобда аҳолидан 1,2 миллиард доллар ўғирлашди[54]. Бу сумма Албаниянинг 1996-йилги ЙИМ нинг 37,5 фоизини, 1997-йилги ЙИМнинг 53,1 фоизини ташкил этади. Ўсиб келаётган Албания иқтисодиёти 1997-йилда 10,9 фоизга қисқарди[55] Мамлакатда тугалланмай қолинган қурилишлар ва лойиҳаларнинг ўзгартирилиши аҳолини ижтимоий-иқтисодий аҳволини оғирлаштирди. Ҳукумат тартибни тиклаш ва ғазабланган инвесторларни тинчлантириш учун армияни жалб қилишга мажбур бўлди. 2000 дан ортиқ аҳоли вафот этди[56][57]. Александр Мекси бошчилигидаги ҳукумат истеъфога чиқди[58]. 1997-йилдаги Албания бош вазирининг иқтисодий масалалар бўйича маслаҳатчиси Фатос Нуно фирибгарлик ва молиявий пирамидаларни тузишда айбланди ва қамоққа олинди[59][60].

Энг йирик 9 та молиявий пирамида

Пирамида Кредиторлар
ВЕФА 59 005
Cенаж 19 078
Камбери 13 241
Суде 12 991
Бено 10 793
Гжаллиcа 8632
Силва 4490
М.Лека 2464
Глобал 1793
Умумий 132 487

МММ

[edit | edit source]

Ҳозирги вақтгача Шарқий Европадаги энг йирик молиявий пирамида айнан МММ ҳисобланади[61]. Унинг қулаши миллионлаб одамлар учун фалокат бўлди. 1989-йилда Москвада яшовчи Сергей Мавроди акаси ва рафиқаси билан биргаликда МММ компаниясига асос солган. Кичик бир фирма бутун Совет Иттифоқи бўйлаб офис жиҳозларини сотар эди. Бизнес муваффақият қозонди ва 1990-йилларнинг бошларида МММ бозор етакчисига айланди. Бироқ, масштабни кенгайтиргандан сўнг, компания қонун билан боғлиқ муаммоларга дуч келди — солиқчилар МММни солиқ тўлашдан бўйин товлашда айблади. Бизнес қилиш қийинлашди ва Мавроди молия секторига ўтишга қарор қилди. 1992-йил 3-декабр санасида Москва регистрация палатаси „МММ-инвест“ очиқ шаклдаги аксионерлик жамияти рўйхатга олинди. 1993-йилда эса „МММ“ қимматли қоғозларни эмиссия қилиш ваколатини берувчи ҳужжатни расмийлаштирди. 1994-йил 1-февралдан бошлаб 1 минг номиналга эга дастлабки аксиялар сотила бошланди. Аксиялар сотуви „Албатта бугун кечагидан қимматроқ“ шиори остида кечганлиги учун, аксиялар тезда ўз харидорларини топди. Россия Молия вазирлиги қўшимча аксиялар эмиссияси рухсат бермаганлиги сабабли Мавроди ўз расми туширилган „МММ билетлари“ни чиқара бошлади. 1 билетнинг нархи 1 аксиянинг 1 фоиз қийматини ташкил этарди. МММ аксия сотиб оладиганларга йиллик 1000 фоизлик дивиденд ваъда қиларди[62]. Лекин 1994-йил 29-июл куни Сергей Мавроди ўз аксиялари нархини 127 баробаргача, дастлабки 1 минг рубл қийматгача пасайтирди. Лекин Мавродининг сўзларига кўра энди аксия нархи аввалгидан 2 баробарга тезроқ ўсарди. Лекин 1994-йил 4-август куни Москва солиқ инспексияси ходимлари милиция ёрдамида „МММ“ марказий офисидаги текширувларига кўра „солиқ қонунчилигини қўпол тарзда бузиш ҳолатлари топилди“. 4 миллиард рубл миқдордаги барча нақд пуллар мусодара қилинди[63]. Бу ҳолатдан сўнг 50 та одам ўз жонига қасд қилишди. МММнинг ўз аксионерлари орасидаги қарздорлиги 100 млрд. рублдан 3 трлн. рублгачани ташкил этди[64]. Мавродининг сўзларига кўра жабрланганлар 15 миллион кишини ташкил этган[65]. „МММ“ очиқ шаклдаги аксионерлик жамияти 1997-йил 22-сентябрда расман банкрот деб эълон қилинди[66].

Мадофф Инвестмент Сеcуритиэс

[edit | edit source]

Инвестицион фонд сифатида фаолият юритган тарихдаги энг йирик пирамида айнан Мадофф Инвестмент Сеcуритиэс ҳисобланади[67][68].  Унинг асосчиси Берниэ Мадофф НАСДАҚ фонд биржаси асосчиларидан бири ва хайрия билан шуғулланувчи машҳур киши ҳисобланган. 1960-йилда у Мадофф Инвестмент Сеcуритиэсга асос солади. Компания фонд биржасида қимматли қоғозларнинг савдоси билан шуғулланар ва Wалл-стреэтдаги энг ишончли инвестиция фондларидан бири ҳисобланарди[69][70]. Мадоффнинг нуфузи баланд эди: у миллионлаб долларларни хайрияга сарфлар, компанияси эса фонд бозоридаги энг катта ТОП-25 компаниялардан бири ҳисобланар эди. Бундан ташқари у ўз инвесторларига АҚШ учун катта бўлган нақ 12 фоизлик фойда олиб келарди. Мадофф Инвестмент Сеcуритиэс инвесторлари сафида дунёдаги катта банклар ва машҳур кишилар бор эди[71][72][73]. Уларнинг бари Мадофф инсайдерлик ахборотига эга, шу сабабли шундай фоизларни тўлай олади деб ўйлашарди. Лекин, 40 йилдан сўнг маълум бўлдики, Мадофф аввалги инвесторларга янги инвесторлар топширган маблағлардан фоизлар тўлаб келган. Худди Понзига ўхшаб. Буни Мадоффни ўғиллари билиб қолишди ва давлат вакилларига топширишди. Энг катта молиявий фирибгарлик сабаб 3 млн. инсон зарар кўрди, энг камида 4 киши вафот этди. Мадоффнинг бир қанча вакиллари ва ўғли суиқасд қилишди[74][75]. Мадофф фирибгарлиги учун 2009-йилда 150 йилга озодликдан маҳрум этилди[76][77].

Аҳмадбой васвасаси

[edit | edit source]

Ҳозирча Ўзбекистондаги энг катта пирамида ташкил этган шахс сифатида Аҳмаджон Турсунбоев ҳисобланади. Аҳмаджон Турсунбоев Тошкент вилоятининг Чиноз туманидаги „Чиноз ҳалол чорва“ ва „Чиноз Авто Ҳамкор“ корхоналарига асос солади. У икки баробар қилиб қайтариш ваъдаси билан жуда катта миқдордаги омонат маблағларни миллий ва хорижий валютада қабул қилиш билан 2006-йилдан бери ноқонуний равишда шуғулланади. Бундан ташқари, у фоизлик устама тўлаш шарти билан аҳолига хорижий валютада қарз ҳам бериб келади. Аҳмадбой одамлардан олган пулларининг бир қисмини хорижий давлатлардан турли товар, моддий бойликлар олиб келиб сотиш билан шуғулланувчи шахсларга маълум миқдордаги фойда эвазига қарзга бериб келади. У шундай ноқонуний фаолият билан 4—5 йил шуғулланади. Ноқонуний равишда одамлардан олган пуллари эвазига қимматбаҳо автомобиллар сотиб олади, Чиноз тумани ҳудудидаги ер майдонида чорвачилик хўжалигини ташкил қилади, ўз турар жойларида катта миқдордаги хорижий ва миллий валютадаги нақд пул маблағлари ва қимматбаҳо бойликларни тўплайди. Турсунбоев одамлардан пул қабул қилаётганида ҳеч қандай кафолат бермаган, шундай бўлса-да одамлар ўз пулларини топширишган. Бу ҳодисага сабаблардан бири сифатида Ўзбекистондаги катта ёшдаги кишиларнинг атиги 21 фоизи молиявий саводхон ҳисобланганлиги учундир[78]. Аҳмадбойнинг ноқонуний фаолиятдан кунлик пул айланмаси деярли 4 миллиард сўмни, АҚСҲ долларида 1 миллион атрофидаги суммани ташкил этади. Хусусан, „Тошкент“ телеканалидаги кўрсатувда бу ҳақида айтилади: „Ўтказилган тезкор тадбир давомида Аҳмаджон Турсунбоев ва унинг яқин қариндошларининг уй-жойлари ва уларга қарашли корхоналарда айтиб ўтилган тартибда ўзлаштирилган 13 миллиард 139 миллион сўм ва 7 миллион 900 минг АҚСҲ доллари миқдоридаги маблағлар борлиги аниқланди ва бу пуллар қонунда белгиланган тартибда расмийлаштирилиб, далилий ашё сифатида олинди“. 2018-йилнинг 21-феврал куни Жиноят ишлари бўйича Тошкент вилоят судида Аҳмадбой ва унинг шерикларига нисбатан ҳукм эълон қилинади. Унга кўра, Аҳмадбойга 1 йил муддатга тадбиркорлик билан шуғулланиш ҳуқуқидан маҳрум қилинган ҳолда 13 йил озодликдан маҳрум қилиш ва 52 096 000 сўм миқдорида жарима жазоси тайинланди[79].

Ўхшаш схемалар

[edit | edit source]

Пирамида схемаси

[edit | edit source]

Пирамида схемаси — молиявий пирамидага ўхшаш бўлган, юқори фойда иллюзиясига асосланган схема ҳисобланади[80]. Пирамида схемаси инвестициялар, товарлар ёки хизматларни сотиш орқали эмас, балки схема иштирокчилари сонининг ўсиши орқали нақд тўловлар ёки бошқа даромад шакллари ваъдасига асосланган бизнес модели. Схема аъзоларининг сони геометрик прогрессия даражасида ўсиб бориши сабабли, тез орада янги келганларни жалб қилиш имконсиз бўлиб қолади ва кўпчилик аъзолар даромад ололмайдилар. Пирамида схемалари барқарор эмас ва кўпинча ноқонунийдир. Баъзи кўп даражали маркетинг режалари пирамида схемалари сифатида таснифланган[81]. Пирамида схемаларида ташкилотчилар схемага қўшилишни истаган истовчиладан кириш бадалини тўлашга мажбур қилишади, эвазига эса шулар жалб қилган янги аъзоларнинг бадал пулидан маълум улушини ваъда қилишади. Йиғилган маблағларнинг бир қисми ташкилотчиларнинг даромадлари бўлиб, улар бирон бир ҳақиқий иш билан шуғулланадими ёки йўқми, схемадан фойда кўришади. Схемага аъзолик янги келганларни жалб қилишни давом эттириш ва пулни пирамида тепасига кўчириш учун кучли стимул бўлади. Бундай ташкилотлар камдан-кам ҳолларда реал қийматга эга бўлган товарлар ёки хизматларни сотадилар. Ушбу схема учун асосий даромад манбаи кўплаб янги келганларни жалб қилиш ёки ҳозирги аъзолардан қўшимча тўловларни талаб қилишдир. Молиявий пирамида (Понзи схемаси) жуда кўп ҳолатларда Пирамида схемаси билан чалкаштирилади. Лекин баъзи жиҳатларда Пирамида схемаси молиявий пирамидадан фарқ қилади[82]:

  • Понзи схемасида ташкилотчи бир вақтни ўзида барча „инвесторлар“ билан мулоқот қилишга мажбур. Пирамида схемасида эса янги инвесторларни чақирганлар тўғридан тўғри фойда олади. Одамларни жалб эта олмаслик пирамидани қулатади[83].
  • Понзи схемаси ташкилотчилар қандайдир сеҳрли инвестицион лойиҳалардан фойда олишини таъкидласа, пирамида схемасида янги аъзолардан келувчи пуллар дастлабки инвесторлар учун фойда манбаи эканлиги яширилмайди[84].
  • Пирамида схемаси тезроқ инқирозга учрайди, чунки пирамида схемасини барқарор даражада ушлаш учун янги аъзолар сони геометрик прогрессия даражасида ўсиши керак. Понзи схемасида янги инвесторлар кам сонли бўлган тақдирда ҳам, инвесторлар пулини қайта тикишга ишонтириш орқали узоқроқ вақт давомида фаолият юритиш мумкин[85].

Криптовалюталар

[edit | edit source]

Криптовалюталар шу пайтгача кўп фирибгарлар томонидан „Янги давр молиявий пирамидалари“ сифатида фойдаланилган. Масалан, криптовалюталарни дастлабки жойлаштириш „ИCО“ усули[86] (Инитиал cоин офферинг) Финанcиал Тимес томонидан „Ақлли Понзи усули“ деб эътироф этилди[87]. ИCО билан боғлиқ аниқ белгиланмаган қонунлар мавжуд эмаслиги фирибгарларга криптовалюталар ёрдамида молиявий пирамидалар тузишни осонлаштириб юборди. Бундан ташқари криптовалютлар билан боғлиқ операцийлар иштирокчиларининг анонимлиги уларнинг шахсини аниқлаш ва жавобгарликка тортишни анча қийинлаштирди. 2022-йил май ойида 20 фоизлик даромад олиб келувчи мураккаб тизимга асосланувчи ТерраУСД WИРЕД томонидан Понзи схемаси сифатида эътироф этилди[88].

Иқтисодий пуфаклар

[edit | edit source]

Иқтисодий пуфакларнинг молиявий пирамидаларга ўхшаш томони шундаки, иқтисодий пуфакларда ҳам тизим бузилгунга қадар маълум бир қатнашувчи кейинги қатнашувчи ҳисобига даромад олади. Иқтисодий пуфакларда очиқ бозордаги товарларнинг нархлари доимий ошиши (масалан, аксиялар, кўчмас мулк, лола пиёзлари, криптовалюта) талабнинг ошишига, талабнинг ошиши эса маҳсулот нархининг доимий ошишига сабаб бўлади[89]. Иқтисодий пуфаклар кўпинча „катта аҳмоқ“ назариясига асосланади деб юритилади. Назарияга кўра, қимматли қоғозлар (ёки исталган бошқа товар) бозорида доим фойда кўриш мумкин, чунки худди шу тарзда фикрловчи харидор мавжуд ва у айни шу аксияни сотиб олади[90][91][92][93]. Худди Понзи схемасидек иқтисодий пуфакларда ҳам нарх таннархдан анча баланд нархни ташкил этади, аммо бир қанча ўзгаришлар мавжуд:

  • Кўпгина иқтисодий пуфакларда нархларни атайлаб ўзгартирувчи шахслар бўлмайди. Фақатгина, нархни „шишириш ва ташлаш“ гуруҳи (яъни олдиндан тил бириктирган харидорлар ва кам ликвидликка эга аксиялар эгалари) мавжуд бўлса, бу молиявий пирамида билан кўп жиҳатларга кўра ўхшаш ҳисобланади[94][95].
  • Молиявий пирамидалар деярли ҳар доим жиноий жавобгарликка тортилса, иқтисодий пуфакларда бу ҳол деярли кузатилмайди („шишириш ва ташлаш“ схемасидан ташқари). Агар қайсидир шахс оқибатларини билиб турган ҳолда атайлаб нархни шишириш учун фактларни ўзгартириб кўрсацагина, бу қонун бузилиши ҳисобланиши мумкин. Лекин шунда ҳам қонун бузилишини аниқлаш қийиндир. Шу сабабли пуфакнинг ёрилиши камдан-кам ҳолларда жиноий жавобгарликка олиб келади (Лола васвасаси, Буюк депрессия, доткомлар инқирози ва 2008-йилги молиявий-иқтисодий инқирозда асосий иштирокчилардан ҳеч бири зарар кўрмаган)[96][97].
  • Иқтисодий пуфаклар вақтида савдо қилинувчи товарлар қиймати катта эҳтимол билан бозор нархининг асосий қисмини ташкил этади. Ҳаттоки, пуфак ёрилганидан сўнг ҳам кўчмас мулк, давлат облигациялари сингари инвестиция воситалари кейинчалик ўз қийматини кўпайтира олади[98]. Лекин молиявий пирамидалар асосидаги товарлар ёки фойдасиз буюм, ёки асл қиймати бозор қийматидан бир неча баробар кам товарлар ҳисобланади.

Манбалар

[edit | edit source]
  1. Гарбер, Петер М. (1990). "Фамоус Фирст Бубблес". Тҳе Жоурнал оф Эcономиc Перспеcтивес 4 (2): 35—54. дои:10.1257/jep.4.2.35. https://archive.org/details/sim_journal-of-economic-perspectives_spring-1990_4_2/page/35. 
  2. Киндлебергер (2011), п. 115
  3. Маcкай, Чарлес (1841), Мемоирс оф Эхтраординарй Популар Делусионс анд тҳе Маднесс оф Cроwдс, Лондон: Ричард Бентлей, 94–95-бет {{cитатион}}: Техт "аутҳор-" игноред (ёрдам)
  4. Билингсой, C. А Ҳисторй оф Финанcиал Cрисес: Дреамс анд Фоллиэс оф Эхпеcтатионс. Роутледге, 2014 — 4—5-бет. ИСБН 9781317703815. 
  5. Даш (2010), п. 120
  6. Зуcкофф (2005), п. 5—6
  7. 7,0 7,1 „Понзи Счеме. Британниcа“.
  8. Киндлебергер (2011), п. 190
  9. „Понзи Счемес“. УС Соcиал Сеcуритй Администратион. 2004-йил 1-октябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 24-декабр 2008-йил.
  10. „Бостон Пост. Понзи Счеме“.
  11. Зуcкофф (2005), п.34—35
  12. „Ҳоw тҳе Понзи сcам wас унcоверед? Интернатионал Банкер“.
  13. „Понзи Счеме“. Инвестор.гов. У.С. Сеcуритиэс анд Эхчанге Cоммиссион. Қаралди: 9-июн 2021-йил.
  14. „Понзи Пйрамид. WСЖ“.
  15. „Субстантиве-Cонсолидатион-Иссуэс-Арисинг-ин-Понзи-Счеме-Банкруптcй-Cасес“.
  16. Пеcк, Сараҳ (2010), Инвестмент Этҳиcс, Жоҳн Wилей анд Сонс, 5-бет, ИСБН 978-0-470-43453-6
  17. Неттершеим, Чристопҳ „Диэ Муттер дес Счнеэбаллсйстемс“, . Счреcклич нетте Фрауэн: 30 криминелл гуте Портраиц (де). Бучер Верлаг, 2011 — 42-бет. ИСБН 978-3-7658-1883-7. ОCЛC 767757034. 
  18. Робб, Георге (Деcембер 2012). "Депиcтинг а Фемале Фрауд: Сараҳ Ҳоwе анд тҳе Бостон Wомен'с Банк". Нинетеэнтҳ-Cентурй Cонтехц 34 (5): 445—459. дои:10.1080/08905495.2012.738086. 
  19. Маркополос, Ҳаррй; Cасей, Франк (2010), Но Оне Wоулд Листен: А Труэ Финанcиал Тҳриллер, Жоҳн Wилей анд Сонс, 50-бет, ИСБН 978-0-470-55373-2
  20. „Wҳат ис а Понзи счеме?“. Мижики. Мижики.cом. Қаралди: 2012-йил 23-июн.
  21. Wилкинс, Анне (2012), Ундерстандинг а Понзи Счеме: Виcтимс’ Перспеcтивес (ПДФ), Жоурнал оф Форенсиc & Инвестигативе Аccоунтинг, 5-бет {{cитатион}}: Техт "Вол.4, Иссуэ 1" игноред (ёрдам)
  22. Бреwер, Эбенезер Cобҳам. Wордсwортҳ Диcтионарй оф Пҳрасе анд Фабле. Wордсwортҳ Эдитионс, 2001 — 923—924-бет. ИСБН 978-18-402-2310-1. 
  23. Франкел 2012, п. 3-4
  24. „Wҳат ис пйрамид счеме? Инвестопедиа“.
  25. „Тҳе Понзи Счеме ин Эверй Ҳедге Фунд. Тиме“.
  26. „Станфорд Индиcтмент п. 10—11“.
  27. „Аллен Станфорд. Реутерс“.
  28. „Ҳедге фунд аcтивисм анд интернал cонтрол wеакнессес“.
  29. „Тҳреэ Реасонс Wҳй а Понзи Счеме Wилл Алwайс Cоллапсе. Инвесторcлаимс.cом“.
  30. Леwис (2016) п. 6—7
  31. Леwис (2016) п. 8
  32. Баррелл, Р.; Давис, Э. П. (2008). "Тҳе эволутион оф тҳе финанcиал cрисис оф 2007—8". Натионал Институте Эcономиc Ревиэw 206 (1): 5—14. дои:10.1177/0027950108099838. 
  33. „В Новосибирской области по требованию прокурора возбуждено уголовное дело в отношении организатора пирамиды «МММ 2011» Сергея Мавроди“. 2012-йил 11-майда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2014-йил 27-июл.
  34. „Жиноят кодекси“.
  35. „Обманываться рад: как устроена «Кэшбери» — самая крупная финансовая пирамида со времен МММ“. 2020-йил 7-ноябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2020-йил 21-декабр.
  36. „Пйрамид счеме. Инвестор.гов“.
  37. „Молиявий фирибгарликдан сақланиш. Марказий банк“.
  38. „Понзи счеме сигнс. Инвестор.гов“.
  39. „Понзи счеме. Монейсмарт.гов.ау“.
  40. „Понзи счемес Усинг виртуал Cурренcиэс . Сеcуритй анд эхчанге cоммиссион“.
  41. Франкел 2012, п. 22—25
  42. Леwис (2016), п. 28—29
  43. „Омонатлар Спот.уз“.
  44. „Марказий Банк Июл ойи о'ртача фоиз ставкалари“. 2022-йил 29-августда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2022-йил 29-август.
  45. Леwис (2016), п. 30
  46. Спрингер (2021), п. 129
  47. Спрингер (2021), п. 297
  48. „Понзи Счемес анд Лаундеринг - Ҳоw Иллиcит Фундс Аре Аcқуиред анд Cонcеалед. У.С. Департмент оф Жустиcе“.
  49. „Пйрамид Счемес“ (эн-ус). Федерал Буреау оф Инвестигатион. Қаралди: 2019-йил 18-апрел.
  50. Cоммиссион, Аустралиан Cомпетитион анд Cонсумер „Пйрамид счемес“. Аустралиан Cомпетитион анд Cонсумер Cоммиссион (14-май 2015-йил).
  51. Спрингер (2021), п. 298—299
  52. Маcкензиэ, Алехандер И. (2005). "Алмост cертаин лосс: тҳе псйчологй оф пйрамид счемес". УC Ресеарч Репоситорй: 20—22. дои:10.26021/7352. 
  53. Андреw Гумбел Лушнже.. „Албаниан 'финанcиэрс' фаил то плай тҳе гаме | Wорлд | Неwс“ (1997-йил 6-феврал). Қаралди: 2016-йил 10-феврал.
  54. „Финанcе & Девелопмент, Марч 2000 - Тҳе Рисе анд Фалл оф Албаниа'с Пйрамид Счемес“. Имф.орг (2000-йил 1-март). Қаралди: 2016-йил 10-феврал.
  55. „Албаниа ГДП“.
  56. Жарвис, Чристопҳер „Тҳе Рисе анд Фалл оф Албаниа'с Пйрамид Счемес“ (2000-йил март).
  57. „Cрисис ин Албаниа“. Публиc Броадcастинг Сервиcе. 2013-йил 30-октябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 23-август 2017-йил.
  58. Жеффриэс (1996), п. 379
  59. Жеффриэс (1996), п. 380
  60. Рехҳина Нано. Тë жетош коҳëн. Ботимет ДУДАЖ, 2008 — 123—124-бет. ИСБН 978-99943-0-045-7. 
  61. „Жаилед Фор Нот Пайинг А Фине, Понзи Счеме Фоундер Плоц 'Финанcиал Апоcалйпсе'“. РадиоФреэЭуропе/РадиоЛибертй. Қаралди: 2017-йил 24-феврал.
  62. https://www.bbc.com/russian/business/2011/01/110111_financial_pyramids_history
  63. „Интервью Сергея Мавроди газете «Деловой Петербург»“. 2010-йил 5-февралда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2010-йил 30-апрел.
  64. „Мавроди Чаргед, Cоулд Фаcе 7 Еарс ин Жаил“. Тҳе Мосcоw Тимес (1994-йил 16-август). 2017-йил 3-декабрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2017-йил 3-декабр.
  65. „Сергей Мавроди. "В гостях у Дмитрия Гордона". 1/2 (2010)“. 2020-йил 3-апрелда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2020-йил 19-апрел.
  66. https://www.bbc.com/russian/russia/2012/05/120531_mavrodi_mmm_new
  67. Брай, Чад. „Мадофф Плеадс Гуилтй то Массиве Фрауд“. Тҳе Wалл Стреэт Жоурнал. Доw Жонес, Инc (2009-йил 12-март). Қаралди: 2015-йил 16-октябр.
  68. „Биггест Фрауд ин Ҳисторй $50 биллион Мадофф Понзи Счеме“ (2008-йил 13-декабр).
  69. Смитҳ, Рандалл.. „Wалл Стреэт Мйстерй Феатурес а Биг Боард Ривал“ (1992-йил 16-декабр).
  70. „Тҳе Оwнер'с Наме ис он тҳе Доор“. Мадофф.cом. 2008-йил 14-декабрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2008-йил 11-декабр.
  71. Флеурй, Мичелле. „Бусинесс | Мадофф виcтимс cоунт тҳеир лоссес“. ББC Неwс (2009-йил 19-феврал). Қаралди: 2009-йил 26-апрел.
  72. „WСЖ: Мадофф Cлиэнт Лист“. Тҳе Wалл Стреэт Жоурнал.
  73. Чеw, Роберт (Фебруарй 5, 2009). „Тҳе Берниэ Мадофф Cлиэнт Лист Ис Маде Публиc“. ТИМЕ. Фебруарй 7, 2009да асл нусхадан архивланди. Қаралди: Април 26, 2009.
  74. [1] (Wайбаcк Мачине сайтида 2022-06-05 санасида архивланган). Тҳе Гуардиан, Деcембер 11, 2010
  75. „Эстатес оф Мадофф’с деад сонс реач $23 миллион У.С. сеттлемент“. 2020-йил 21-октябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2020-йил 28-май.
  76. „Просеcуторс' сентенcинг реcоммендатион“. Усдож.гов. Қаралди: 2021-йил 14-апрел.
  77. Ҳенриқуэс, Диана Б.. „У.С. Пропосес 150 Еарс фор Мадофф“ (эн-УС). Тҳе Неw Ёрк Тимес (2009-йил 27-июн). Қаралди: 2022-йил 13-июл.
  78. „Wҳат ис тҳе Финанcиал Литераcй Ратес Ароунд тҳе Wорлд?“.
  79. „Аҳмадбой молиявий пирамидаси. Дарё.уз“.
  80. „Wҳат Ис а Пйрамид Счеме? Инвестопедиа“.
  81. Смитҳ, Родней К.. Мултилевел Маркетинг. Бакер Публишинг Гроуп, 1984 — 45-бет. ИСБН 0-8010-8243-9. 
  82. „Понзи Счемес – Фреқуэнтлй Аскед Қуэстионс“. У.С Сеcуритиэс анд Эхчанге Cоммиссион. У. С. Сеcуритиэс анд Эхчанге Cоммиссион. 26-июн 2012-йилда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 23-июн 2012-йил.
  83. „Пйрамид Счемес. Инвестор.гов“.
  84. Cоэнен, Траcй. Эхперт Фрауд Инвестигатион: А Степ-бй-Степ Гуиде. Wилей, 2009 — 168-бет. ИСБН 978-0-470-38796-2. 
  85. Ноласcо, Cлаире (2013), Ревиситинг тҳе чоиcе модел оф Понзи анд Пйрамид счемес: Аналйсис оф cасе лаw, Cриме Лаw анд Соcиал Чанге, 13–14-бет, дои:10.1007/с10611-013-9456-8
  86. Моррис, Давид З.. „Тҳе Рисе оф Cрйптоcурренcй Понзи Счемес“ (эн-УС). Тҳе Атлантиc. Қаралди: 2017-йил 28-июн.
  87. Каминска, Изабелла „Ит'с нот жуст а Понзи, ит'с а 'смарт' Понзи“ (эн). ФТ Алпҳавилле (2017-йил 1-июн). Қаралди: 2017-йил 20-июл.
  88. Волпиcелли, Гиан М. „Терра'с Cрйпто Мелтдоwн Wас Иневитабле“. Wиред — www.wиред.cом.
  89. Киндлебергер (2011), п. 275
  90. „Греатер Фоол Тҳеорй Дефинитион - Wҳат ис Греатер Фоол Тҳеорй?“. Инвесторглоссарй.cом. 2015-йил 2-апрелда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2015-йил 6-март.
  91. „Wҳат ис греатер фоол тҳеорй? дефинитион анд меанинг“. Бусинессдиcтионарй.cом. 2007-йил 23-декабрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2015-йил 6-март.
  92. Фох, Жустин „Wҳен Бубблес Бурст Тулипс. Дот-cомс. Ҳей, маниас ҳаппен. Бут мост дон'т леад то эcономиc дисастер. - Жуне 11, 2001“. Моней.cнн.cом (2001-йил 11-июн). Қаралди: 2015-йил 6-март.
  93. Боган, Виcки „Тҳе Греатер Фоол Тҳеорй: Wҳат ис ит?“.
  94. Киндлебергер (2011), п. 13
  95. „БУББЛЕС АНД ФРАУД. соутҳпаcгроуп“. 2022-йил 28-декабрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2022-йил 28-декабр.
  96. „Wҳат Ис ан Эcономиc Буббле анд Ҳоw Доэс Ит Wорк, Wитҳ Эхамплес. Инвестопедиа“.
  97. „Wҳй Онлй Оне Топ Банкер Wент то Жаил. НЙ Тимес“.
  98. Фроот, Кеннетҳ А.; Обстфелд, Мауриcе (1991). "Интринсиc Бубблес: Тҳе Cасе оф Стоcк Приcес". Америcан Эcономиc Ревиэw 81: 1189—1214. дои:10.3386/w3091. https://archive.org/details/sim_american-economic-review_1991-12_81_5/page/1189. 

Адабиётлар

[edit | edit source]