Jump to content

Мозори-Шариф

Координаталари: 35°42′0″Н 67°07′0″Э / 35.70000°Н 67.11667°Э / 35.70000; 67.11667
From Vikipediya
Мозори Шариф
шаҳар
35°42′0″Н 67°07′0″Э / 35.70000°Н 67.11667°Э / 35.70000; 67.11667
Мамлакат Афғонистон
вилоят Балх вилояти
Ҳукумат
 • ҳоким Абдулҳақ Хуррамиз
Майдон 83 км2 (32 кв ми)
Аҳолиси
 (2021-йил)
 500 207 киши[1]
Мозори Шариф харитада
Мозори Шариф
Мозори Шариф
Мовий масжид

Мозори-Шариф (дарийча: مزارشریف) — аҳоли сони бўйича Афғонистоннинг тўртинчи йирик шаҳри бўлиб, 2021-йилда аҳоли сони тахминан 500 207 кишини ташкил қилади[1]. Балх вилоятининг маъмурий маркази. Шарқда Қундуз, жануби-шарқда Кобул, жануби-ғарбда Ҳирот, шимолда Термиз шаҳарлари билан автомобил йўллари орқали боғланган. Шаҳар Ўзбекистон чегарасидан 55 км (34 ми) узоқликда жойлашган. Мозори-Шариф, шунингдек, машҳур зиёратгоҳлари, шунингдек, исломий ва юнон археологик ёдгорликлар туфайли сайёҳларни жалб қилади. Қадимий Балх шаҳри ҳам яқин.

Мозори-Шариф атрофидаги ҳудуд тарихан Хуросоннинг бир қисми бўлиб, асрлар давомида Тоҳирийлар, Саффорийлар, Сомонийлар, Ғазнавийлар, Ғурийлар, Элхонийлар, Темурийлар, Бухоро хонлиги ва Дурронийлар (1751-йилдан) томонидан назорат қилинган. 1849-йилда Афғонистон мустақил бўлгунга қадар шаҳар бир нечта маҳаллий ҳукмдорлар қўл остида бўлди.

Ўрта асрда Мозори-Шариф ўрнида кичик Хайрон қишлоғи (кейинчалик Хўжа-Хайрон) бўлган. Нақлга кўра, бу ерга Ҳазрат Али кўмилган. 1481—1482-йилларда у ерга Мовий масжид (Ҳазрат Али мақбараси) қурилгач, зиёратгоҳга айланган.

Мозори-Шариф — Бақтрия иқтисодий-географик раёнининг йирик ҳунармандчилик, савдо, саноат шаҳри ва транспорт йўллари пункти. Машина таъмирлаш ва металлсозлик, озиқ-овқат (шакарқанд, ун, ёғмой), тўқимачилик (ип газлама ва шойи), тери ошлаш, пахта тозалаш, ғишт ва ойна корхоналари бор. Иссиклик электр стансияси ва азотли ўғитлар заводи қурилган. Гилам тўқилади. Ҳунармандчиликда шойи ва ип газлама, дўппи, уй-рўзғор буюмлари тайёрланади. Шаҳарда қоракўл тери, жун, дон, мева, ёнғоқ ва кўнчарм билан савдо қилинади. Мозори-Шариф шаҳридан жануби-ғарбда йирик олтингугурт кони бор[2].

Мозори Шариф Афғонистон шимолидаги минтақавий марказ бўлиб, Ўзбекистон ва Тожикистонга яқин жойлашган. Бу ерда халқаро аэропорт ҳам фаолият кўрсатади. У барча Афғонистон вилоятлари марказлари ичида энг ўзлаштирилган ерларга (91%) эга[3] эга ва у муниципалитет чегарасидан ташқарида жойлашган, лекин каттароқ шаҳар ҳудудининг бир қисмини ташкил этувчи қўшимча қурилиш майдонига эга. Бу, шунингдек, денгиз сатҳидан тахминан 357 метр (1,171 фт) баландликда жойлашган мамлакатдаги энг пастги нуқтада жойлашган йирик шаҳардир. Шаҳар Совет-Афғон уруши ва ундан кейинги фуқаролар уруши даврида мамлакатнинг бошқа йирик шаҳарларида содир бўлган вайронагарчиликлардан халос бўлган ва узоқ вақт давомида мамлакатдаги энг хавфсиз шаҳарлардан бири ҳисобланган[4].

2021-йил 14-августда Мозори-Шариф Толибон жангарилари томонидан босиб олинди ва бу Толибоннинг 2021-йилги кенг қамровли ҳужуми доирасида босиб олинган йигирма бешинчи вилоят марказига айланди.

Этимологияси

[edit | edit source]

Мозори Шариф номи „муқаддас қабр“ деган маънони англатади, бу ном пайғамбар Муҳаммаднинг амакиваччаси, куёви ва ҳамроҳи Ҳазрати Али ибн Абу Толибнинг қабрига ишорадир. Мақбара шаҳар марказидаги Али зиёратгоҳи ёки Мовий масжид деб номланувчи катта, кўк кошинли зиёратгоҳ ва масжидда жойлашган[5].

Тарихи

[edit | edit source]

Қадимги тарихи

[edit | edit source]

Аҳамонийлар бу ҳудудни милоддан аввалги 6-асрдан бошлаб бошқарган. Александр Македонский бу ҳудудни забт этди, бироқ вафотидан кейин Салавкийлар давлати таркибига қўшилди. Салавкийлар давлатининг таназзулга юз тутиши Юнон-Бақтрия подшолиги вужудга келишига олиб келди. Милоддан аввалги 130-йилларда саклар бу ҳудудни эгаллади ва Юнон-Бақтрия подшолиги қулади. Юечжилар Мозори-Шариф ва унинг атрофидаги ҳудудларни эгаллаб олишди, бу эса Кушон подшолигининг вужудга келишига олиб келди. Кушонлар қулагандан кейин сосонийлар бу ҳудудни назорат қилдилар. Мусулмонлар 651-йилда Мозори-Шарифгача етиб келди[6].

9-асрдан 1919-йилгача

[edit | edit source]

Мозори-Шариф атрофидаги ҳудуд тарихан Катта Хуросон таркибига кирган ва Тоҳирийлар, сўнгра Саффорийлар, Сомонийлар, Ғазнавийлар, Ғурийлар, Элхонийлар, Темурийлар ва Бухоро хонлиги томонидан бошқарилган. Нақлга кўра, Мозори-Шариф шаҳри бир туш сабабли бунёд этилган. 12-аср бошларида маҳаллий муллалардан бири туш кўриб, ҳазрати Али ибн Абу Толибнинг Балх шаҳри яқинида яширинча дафн этилганини маълум қилади.

[[Филе:Мазар-и-Шариф & Банд-э-Амир Фан.жпг|тҳумб|Мозори-Шариф шаҳри ва атрофининг ХКСдан кўриниши, 2016-йил

Машҳур Жалолиддин Румий ҳам шу ҳудудда туғилган, бироқ кўплаб тарихий шахслар сингари унинг аниқ туғилган жойини маълум эмас. Унинг отаси Баҳо Валад биринчи халифа Абу Бакр авлодидан бўлиб, машҳур файласуфнинг укаси Аҳмад Ғаззолий ғоялари таъсирида бўлган. Баҳо Валаднинг ваъзлари нашр этилган ва ҳозиргача „Илоҳий илмлар“ (Маориф) сифатида мавжуд. Румий 1273-йилда вафотидан олдин „Маснавий“ деб номланган олтита тасаввуфий шеър ва эртак китобини ёзиб тугатди.

Салжуқийлар султони Аҳмад Санжар 12-асрда тадқиқотлар амалга ошириб, Али дафн этилган жой атрофида шаҳар ва зиёратгоҳ қуришни буюрди. 13-асрда эса Чингизхон бошчилигидаги мўғуллар томонидан вайрон этилади. Мозор кейинчалик қайта тикланган бўлса-да, қўшниси Балх соясида қоларди. Ўн тўққизинчи асрда, дренаж тизимининг йўқлиги ва минтақанинг заиф иқтисодиёти туфайли, ҳудуддаги ортиқча сув аҳоли пунктлари яқинидаги кўплаб гектар ерларни сув босди ва минтақада безгак эпидемиясини келтириб чиқарди. Шу тариқа Шимолий Марказий Афғонистон ҳукмдори пойтахтни Мозори-Шариф шаҳридан кўчиришга қарор қилди[7].

Шаҳар Амударёнинг жанубидаги минтақа билан бирга тахминан 1751-йилда Дурронийлар давлати таркибига кирди (бироқ минтақанинг аксарият қисми мустақил ўзбек ҳокимлар томонидан назорат қилинган). 1788—1790-йиллардаги Бухоро-Дурроний урушидан сўнг Қилич Алибек Хулмий Балхдан Ойбек Сайғон, Каҳмард, Даррайи-Суф ва Қундузгача чўзилган кичик империя тузди[8]. 1817-йилда у вафот этгач, Балх ва Мозори-Шариф шаҳри Ақчага қарам бўлган мустақил шаҳар-давлатга айланади. 1837-йил ноябрида бухороликлар шаҳарни босиб олишади, аммо Балх ҳали ҳам мухториятни сақлаб қола олди[9][10]. 1849-йилда шаҳар босиб олинди ва Афғонистонга қўшиб олинди.

20-аср охири

[edit | edit source]

1980-йилларда Совет-Афғон уруши даврида Мозори-Шариф Совет армияси учун стратегик аҳамиятга эга бўлган, чунки улар бу аэропортдан туриб мужоҳидларга ҳаво ҳужумлари уюштирган. Мозори-Шариф шимолдаги Совет ҳудуди, айниқса ЎзССРга олиб борувчи йўллар билан боғланган асосий шаҳар ҳам эди. Советлар қўлловидаги афғон армиясининг гарнизони сифатида шаҳар генерал Абдулрашид Дўстум қўмондонлиги остида эди. Ҳизби Ваҳдат ва Жамияти Исломий мужоҳид жангарилари шаҳарни эгаллашга ҳаракат қилишди, бироқ бу ҳужумлар армия томонидан қайтарилди. Дўстум 1992-йилнинг 19-мартида Муҳаммад Нажибулло ҳукуматига қарши исён кўтариб, ҳукумат қулашидан олдин ўзининг Жунбиши Миллий партияси ва армиясини тузди. Эртаси куни партия шаҳарни эгаллаб олди. Кейинчалик Мозори-Шариф Дўстум ҳукмронлиги остидаги Афғонистон шимолидаги нисбатан барқарор ва дунёвий прото-давлатнинг де-факто пойтахтига айланди. Шаҳар тинч ва фаровон бўлиб қолди, Афғонистоннинг қолган қисми эса парчаланиб кетди ва аста-секин фундаменталист Толибон кучлари томонидан босиб олинди[11]. Шаҳар ўша пайтда „Афғонистоннинг калтакланган тожидаги ялтироқ марварид“ деб аталган. Дўстум яқин муносабатлар ўрнатган Россия, Туркия ва яқинда мустақилликка эришган Ўзбекистон ва бошқа хорижий донорлардан пул келиб турган[12]. У минтақа учун ўз валютасини эмиссия қилди ва ўзининг авиакомпаниясини яратди. Мамлакат жанубидаги Толибон ҳукмронлик қилган ҳудудлардан фарқли ўлароқ, қўшма мактаблар ва пул тикиш каби фаолиятлар қонуний бўлган Кобулдаги каби шаҳар нисбатан Мозори-Шариф либерал бўлиб қолди[13].

Бу тинчлик 1997-йил май ойига келиб бузилди. Дўстумнинг генералларидан бири саркарда Абдулмалик Паҳлавон Толибон билан яширин музокаралар олиб бориб, шаҳарни уларга беришга келишади. Толиблар Паҳлавон орқали Мозорни эгаллашга интилаётган пайтда, Дўстум шаҳарни тарк этади. Шундан кейин Паҳлавоннинг ўзи бу келишув бўйича Толибонга исён этди ва 1997-йилнинг май-июл ойларида генерал Паҳлавон 1995-йилда Абдулали Мозорийнинг ўлими учун қасос сифатида минглаб Толибон аъзоларини қатл этгани, кўплаб маҳбусларни шахсан ўзи ўлдиргани хабар қилинди. „У Мозори-Шарифга таклиф қилинган 3000 га яқин Толибон маҳбусларини вахшиёна қирғин қилинишида жавобгар бўлган, деб ишонилади“[14]. Толибоннинг бир қанчаси қирғиндан қочиб, нима бўлганини айтиб беришди. Бу орада Дўстум қайтиб келиб, шаҳарни Паҳлавондан тортиб олади.

Бироқ, Толибон 1998-йилда шаҳарга ҳужум қилиб, тахминан 8000 тинч аҳолини ўлдиради. 1998-йил 8-август куни тонгги соат 10да Толибон шаҳарга кириб келди ва кейинги икки кун мобайнида ўзларининг пикапларини Мозори-Шарифнинг тор кўчалари бўйлаб ҳайдаб „чапга ва ўнгга ўқ узиб, ҳаракатланган ҳамма нарсани — дўкончилар, аравачилар, харидор аёллар, ёш болалар ва ҳатто эчкилар ва эшакларни ўлдирдилар“[15]. 8000 дан ортиқ тинч аҳоли Мозори-Шарифда ва кейинчалик Бомиёнда ўлдирилгани хабар қилинди[16]. Қолаверса, Толибон биринчи олти кун давомида жасадларни дафн этишни тақиқлаб қўйиши натижасида (ислом динининг зудлик билан дафн қилишни талаб қиладиган амрларига зид тарзда) жасадлар ёз жазирамасида чириши ва итлар еб кетиши ортидан танқид қилинди[17]. Хабарларга кўра, Толибон ҳам Мозорни назорат қилган ҳолда ҳазораларни қидириб топиб, қирғин қилган[15].

2001-йилдан кейин

[edit | edit source]

2001-йил 11-сентабр воқеаларидан кейин, Мозори-Шариф АҚШ қўлловидаги Шимолий иттифоқ (Бирлашган фронт) қўлига ўтган биринчи афғон шаҳри бўлди. Толибоннинг Мозордаги мағлубияти Афғонистоннинг қолган шимолий ва ғарбий қисмларидаги мағлубиятларига уланиб кетди. 2001-йил ноябр ойидаги Мозори-Шариф жангидан кейин шаҳар Шимолий иттифоқ кучлари томонидан расман эгалланди. Уларга АҚШ Махсус операциялар кучлари қўшилди ва АҚШ Ҳаво кучлари самолётлари томонидан қўллаб-қувватланди. Таслим бўлган 3000 га яқин Толибон жангарилари жангдан сўнг Шимолий иттифоқ томонидан қирғин қилингани ва хабарларга кўра, қирғин жойида АҚШ Қуруқлик қўшинлари ҳам бўлгани маълум қилинди[18]. Ирландиянинг „Афғон қирғини:Ўлим карвони“ ҳужжатли филми ушбу даъволарни ўрганиб чиқди. Режиссёр Дораннинг айтишича, минглаб қурбонларнинг оммавий қабрлари БМТ терговчилари томонидан топилган[19]. Хабарларга кўра, Буш маъмурияти воқеа бўйича тергов жараёнларга тўсқинлик қилган[20].

[[Филе:Луфтwаффе Торнадос ин Афгҳанистан.жпг|тҳумб|Камп Мармал шаҳарнинг жанубида, Мозори Шариф халқаро аэропорти ёнида жойлашган.]]

Шаҳар 2002-йилдан кейин аста-секин президент Ҳамид Карзай бошчилигидаги Карзай маъмурияти назоратига ўтди. Афғонистон шимолига ҳарбий ёрдам кўрсатадиган Афғон миллий армиясини 209-корпуси (Шоҳин) Мозори-Шарифда жойлашган. Афғонистон чегара полициясининг Шимолий ҳудуд бўйича қароргоҳи ҳам шу шаҳарда жойлашган. Хавфсизлик чоралари кўрилганига қарамай, Толибон ҳаракати ва қабила оқсоқолларининг суиқасди тўғрисида хабарлар чиқиб туради. Мозори-Шариф расмийларининг хабар беришича, сўнгги бир неча йил ичида Балх вилоятида 20-30 нафар афғон қабила оқсоқоллари ўлдирилган. Қотилликлар ортида ким тургани ҳақида аниқ далил йўқ, аммо қурбонларнинг аксарияти Ҳизби Исломий сиёсий партиясига алоқадор бўлгани айтилади[21].

Томас де Мезер, Германия мудофаа вазири, Балх губернатори Атта Муҳаммад Нур билан 2010-йил.
2011-йил май ойида Балх университетига ташриф буюрган АҚШ сенатори Жон Керри.
Мозори-Шарифдаги гилам сотувчи

Турли қўмондонларга тегишли бўлган ҳарбийлар ўртасидаги кичик миқёсдаги тўқнашувлар 2002-йил давомида давом этди ва БМТнинг тинчликка воситачилик ва қуролсизланиш бўйича интенсив дастурининг диққат марказида бўлди. Баъзи босимлардан сўнг Афғонистон Инсон ҳуқуқлари бўйича мустақил комиссияси идораси 2003-йил апрел ойида Мозорда ўз ваколатхонасини очди. Шимолий Пуштун аҳолиси бошқа гуруҳлар, асосан этник тожиклар, ҳазоралар ва ўзбеклар томонидан этник жиҳатдан тозалангани ҳақида хабарлар бор эди[22].

Шаҳар ва унинг атрофидаги НАТО бошчилигидаги тинчликпарвар кучлари Афғонистон ҳукуматига ёрдам кўрсатди. Германия бошчилигидаги ИСАФ Шимолий минтақавий қўмондонлиги Мозори Шариф халқаро аэропорти ёнида жойлашган Камп Мармалда жойлашди. 2006-йилдан бери Мозори-Шариф вилоят қайта қуриш гуруҳида Швециядан ИСАФга ижарага олинган бўлинмалар командирлари бор эди. Бирлик Камп Мармалдан ўн километр (олти миля) ғарбда жойлашган Шимолий чироқлар лагерида жойлашган. Камп Мармалнинг ичидаги Камп Нидаросда Латвия ва Норвегиядан аскарлар бор ва уни Норвегиядан келган ИСАФ офицери бошқаради.

2006-йилда янги эллинистик қолдиқлар топилганлиги эълон қилинди[23].

2011-йилнинг 1-апрелида БМТнинг Афғонистонга ёрдам миссиясида (УНАМА) ишлаган ўн нафар чет эллик ходим шаҳарда ғазабланган намойишчилар томонидан ўлдирилган. Намойиш АҚШнинг Флорида штатида 21-март куни пасторлар Терри Жонс ва Уэйн Саппнинг Қур’он ёқиб юборганига ўч олиш мақсадида уюштирилди[24]. Ҳалок бўлганлар орасида беш нафар непаллик, Норвегия, Руминия ва Швеция фуқаролари бўлган, улардан икки нафарининг боши танасидан жудо қилингани айтилган[25]. Исломнинг муқаддас китобини ёқиб юбормоқчи бўлган америкалик пастор Терри Жонс гижгижлаш учун жавобгарлигини рад этди[26]. Президент Барак Обама Қур’онни ёқишни ҳам „ўта муросасизлик ва мутаассиблик“ ҳаракати, ҳам намойишчиларнинг „ғазабнок“ ҳужумларини кескин қоралаб, уларни „инсонлик одоб ва қадр-қимматини ҳақорат қилиш“ деб атади. „Ҳеч бир дин бегуноҳ одамларнинг ўлдирилиши ва боши кесилишига тоқат қилмайди ва бундай шармандали ва аянчли хатти-ҳаракатни оқлаб бўлмайди“[27]. АҚШ қонун чиқарувчилари, хусусан Сенатдаги кўпчилик етакчиси Ҳарри Рид ҳам ёниш ва зўравонликни қоралади[28].

2011-йил июлига келиб зўравонликлар қўзғолонда рекорд даражага кўтарилди[29]. 2011-йил июл ойи охирида НАТО қўшинлари бир неча кишининг ўлимига олиб келган бомбалашдан бир неча кун ўтиб, хавфсизлик хавотирлари кучайган бир паллада Мозори-Шарифда назоратни маҳаллий кучларга топширди. Мозори-Шариф афғон назоратига ўтадиган етти ҳудуднинг олтинчиси бўлса-да, танқидчиларнинг айтишича, вақт сиёсий ва Афғонистоннинг Толибон исёнчиларига қарши курашиш қобилиятига шубҳа бор.

2016-йилнинг 10-ноябрида худкуш ҳужумчи Мозори Шарифдаги Германия консуллиги деворига бомба ўрнатилган юк машинасини уриб юборди. Натижада саккиз киши ҳалок бўлди, яна юздан ортиқ киши яраланди[30] [31].

2017-йил 21-апрелда Мозори-Шарифдаги Афғонистон армияси базаси саналган Камп Шаҳинда Толибоннинг мувофиқлаштирилган ҳужуми натижасида 100 дан ортиқ одам ҳалок бўлди[32].

2018-йил ноябрда „Америка овози“ Мозори-Шариф шаҳри яқинидаги Қозилободдаги 40 та уй қурилиш материаллари сифатида портламай қолган Совет „Град“ ер-ер ракеталаридан фойдалангани ҳақида хабар берди. Натижада бир неча йиллар давомида портлашлар натижасида бир неча киши ҳалок бўлди ва яраланди. 1989-йилда Совет-Афғон уруши охирида Совет Армияси томонидан қолдирилган бу ракеталар қишлоқнинг камбағал аҳолиси томонидан арзон қурилиш материаллари сифатида ишлатилган. Ҳисоб-китобларга кўра, 400 дан ортиқ ракеталар қишлоққа девор ва шифт тўсинлари, эшик тўсиқлари ва ҳатто болалар томонидан фойдаланиладиган пиёда кўприги сифатида киритилган. Дунёнинг қолган қисми бу ҳақиқатни аниқлаганида, Дания Қочқинлар кенгашининг Дания миналардан тозалаш гуруҳи қишлоққа келди ва аҳолидан сўраб, қишлоқни миналардан тозалаш ва қайта қуриш, Ўзбекистон билан чегарада назорат остида портлаш орқали ракеталарни хавфсиз олиб ташлаш ва йўқ қилишни бошлади[33] [34] [35].

Президент Ғани 2021-йил 11-август куни шаҳарга ташриф буюриб, маҳаллий ҳарбий қўмондонларни Толибонга қарши курашиш учун йиғди[36]. 14-август куни Толибон Мозори-Шарифни Пактика ва Кунар вилоятлари марказлари Шарана ва Асадобод билан бирга эгаллаб олди[37][38][39]. Маҳаллий ҳукумат кучлари ва минтақа раҳбарлари Абдулрашид Дўстум ва Ато Муҳаммад Нур қўшни Ўзбекистонга қочиб кетишди[40]

2022-йил 21-апрелда Ислом давлати — Хуросон вилояти шиа масжидини портлатиб, 31 кишини ўлдирди. Орадан бир ҳафта ўтиб, қўшалоқ портлашда 11 киши ҳалок бўлди.

Мозори-Шариф Сарбоннинг „Биа ке берем ба Мозар“ (Келинг, Мозорга борайлик) номли афғонча қўшиғи билан ҳам машҳур[41].

Демографияси

[edit | edit source]
Мозори Шарифликлар 2012-йилда оилавий кичик истироҳат боғида сайр қилишмоқда

Мозори Шариф шаҳрида жами 500 207 киши истиқомат қилади[1] ва аҳоли сони бўйича Афғонистонда тўртинчи ўринда туради[42]. Унинг умумий ер майдони 8304 гектар бўлиб, 77 615 та турар жойдан иборат[43].

Натионал Геограпҳиc журналининг 2003-йил ноябр сонида этник таркиби пуштунлар (30%), ҳазоралар (10%), тожиклар (40%), туркманлар (10%) ва ўзбеклардан (20%) иборат эканлиги кўрсатилган[44]. Сўнгги ўн йилликларда минтақада вақти-вақти билан этник зўравонликлар, асосан, пуштунлар ва бошқа гуруҳлар ўртасида қайд этилган[22][45][46][47]. 2011-йилги хабарларда бу ҳудудда содир этилган суиқасдлар ҳақида сўз борди, лекин уларнинг ортида ким тургани ҳақида ҳеч қандай далил йўқ эди[21].

Мозори Шарифда асосий тил дарий тили, ундан кейин пушту тили ва ўзбек тилидир.

Иқтисодиёти

[edit | edit source]
Мозори Шарифда рус тилида номланган, номи кирилл алифбосида ёзилган дўкон

Мозори Шариф Афғонистон шимолидаги йирик савдо маркази вазифасини ўтайди. Маҳаллий иқтисодиётда савдо, қишлоқ хўжалиги ва қоракўлчилик устунлик қилади. Кичик ҳажмдаги нефт ва газдан фойдаланиш ҳам шаҳар истиқболини оширди. Шунингдек, шаҳарда савдо ва сиёсий алоқалар учун Ҳиндистон ва Покистон, Ўзбекистон консулликлари фаолият олиб боради[48][49] [50].

Диққатга сазовор жойлари

[edit | edit source]

Замонавий Мозори Шариф шаҳри Мовий масжид атрофида жойлашган. Кўп маротаба қайта тикланган, Афғонистоннинг энг улуғвор обидаларидан бири. Мозори Шариф ташқарисида қадимий Балх шаҳри жойлашган. Шаҳар анъанавий кўпкари спорти маркази бўлиб, Мовий масжид Афғонистон шимолидаги Наврўз байрамини нишонлаш маркази ҳисобланади. Аксарият мусулмонлар Алининг ҳақиқий қабри Ироқнинг Нажаф шаҳридаги Имом Али ҳарамида эканлигига ишонишса ҳам, бошқалар Мозори Шарифга ҳурмат бажо келтириш учун келишади.

Америкада ишлаб чиқарилган C-5 Галахй самолёти Мозори Шариф аэропортида
Мовий масжид мусулмон зиёратчилар маскани
Балх ҳокими саройи
Қурилиш жараёнидаги Мозори Шариф дарвозаси (2012-йил июл)
  • Аэропортлар
    • Мозори Шариф халқаро аэропорти — Балх вилояти аҳолисига хизмат кўрсатади ва НАТО бошчилигидаги кучлар, жумладан, Афғонистон ҳаво кучлари томонидан ҳам фойдаланилган. У Афғонистондаги 4-халқаро аэропорт бўлиш учун кенгайтирилмоқда.
  • Масжидлар
  • Боғлар ва ёдгорликлар
    • Ариана боғи;
    • Мавлоно Жалолиддин маданият боғи;
    • Тошқўрғон саройи;
    • Ҳоким саройи;
    • Мозори Шариф дарвозаси.
    • Холид ибн ал-Волид боғи[51]
  • Университетлар
    • Балх университети;
    • Ариа университети;
    • Садат университети;
    • Мавлоно университети;
    • Тож университети;
    • Туркистон унивеситети;
    • Роҳи Саодат университети.

Спорти

[edit | edit source]

Мозори Шарифдаги профессионал спорт жамоалари

Жамоа номи Ўйнаётган лигаси Спорт тури Стадиони Ташкил топган йили
Балх афсоналари (пуштуча: د بلخ اتلان Да Балкҳ Аталāн) Афғонистон Премер-лигаси Крикет Шаржа крикет стадиони 2018-йил
Амо наҳанглари (пуштуча: امو نهنګان Амō Наҳангāн; дарийча: آمو نهنگان) Шпагиза Крикет лигаси Крикет Балх крикет стадиони 2013-йил
Симурғ Элбурс Ф.C. (سیمرغ البرز) Афғонистон Чемпионлар лигаси Футбол Балх стадиони 2012-йил
  • Стадионлари
    • Балх крикет стадиони
    • Бузкаши стадиони

Инфратузилмаси

[edit | edit source]

Транспорт тизими

[edit | edit source]

Темир йўл

[edit | edit source]
Темир йўл терминали

Бу Афғонистоннинг қўшни давлат билан темир йўл орқали боғланган биринчи шаҳри бўлди. Мозори Шарифдан Ўзбекистонга темир йўл қатнови 2011-йил декабр ойида бошланган ва юк поездларидаги юклар Мозори Шариф халқаро аэропорти яқинидаги стансияга[52] етиб келади, у ерда юклар юк машиналари ёки самолётларга қайта юкланади ва Афғонистон бўйлаб сўнгги манзилларига жўнатилади.

Ҳаво транспорти

[edit | edit source]

2016-йил июн ойидан бошлаб Мозори Шариф халқаро аэропорти Кобул, Машад, Теҳрон ва Истанбул шаҳарлари билан тўғридан-тўғри ҳаво алоқаларига эга эди.

Автомобил йўли

[edit | edit source]

АҲ76 автомагистрали Мозори Шарифни ғарбда Шибирғон билан, жануби-шарқда Пули Хумри ва Кобул билан боғлайди. Шарққа йўллар Қундуз билан боғлайди. Шимолга олиб борадиган йўллар уни О'збекистон билан чегарадаги Термиз шаҳри билан боғлайди ва у ердан шимолга Самарқанд ва Тошкентга борадиган М39 автомагистралига айланади. Жанубга олиб борадиган йўллар уни Бомиён вилояти ва марказий Афғонистоннинг тоғ тизмаси билан боғлайди.

Машҳур шахслари

[edit | edit source]
  • Амир Вазир Акбархон, шаҳарда дафн этилган;
  • Амир Шералихон, шаҳарда дафн этилган;
  • Ажабхон Афридий, Британия Ражига қарши озодлик курашчиси;
  • Мурсал Обейди (немис-афғон қотиллиги қурбони) – Мозори Шарифда туғилган,[55] уч ёшида Германияга кўчиб ўтган [56] ва ота-онаси уни исломлаштириш учун юборганидан кейин саккиз ой Мозори Шарифда яшаган.[57]
  • Залмай Халилзод (Афғонистонда туғилган америкалик дипломат);
  • Восиф Бохтарий, форзийзабон афғон шоири, адабиёт арбоби ва зиёлиси, ше’р-и нимаа’и (“Нима ше’рияти”)ни афғон-форс адабиётига биринчи бўлиб киритган форс шоирларидан бири, Мозори-Шарифда улғайган;
  • Абдул Али Мозорий, этник ҳазора ва Ҳизб-и Ваҳдат (Исломий бирдамлик) партиясининг сиёсий раҳбари, Мозори Шариф шаҳри жанубидаги Чоркент қишлоқларидан бириида туғилган.
  • Муҳаммад Моҳақиқ, афғон сиёсатчиси, Афғонистон парламенти аъзоси, Афғонистон Халқ Ислом бирлик партияси асосчиси ва раиси
  • Ата Муҳаммад Нур, Жамият-и Исломийнинг мужоҳидларнинг Советларга қарши қаршилик кўрсатиш собиқ қўмондони, шунингдек, Аҳмадшоҳ Масуд бошчилигидаги Толибонга қарши Бирлашган фронт (Шимолий иттифоқ) қўмондони, айни пайтда Балх вилоятининг собиқ губернатори (2004–2018), Мозори Шарифда туғилган;
  • Фаршод Нур, афғон профессионал футболчиси, Афғонистон миллий футбол жамоасида ярим ҳимоячи сифатида ўйнайди.

Қардош шаҳарлари

[edit | edit source]

Душанбе, Тожикистон (1991-йилдан бери);

Машҳад, Эрон.

Яна қаранг

[edit | edit source]

Қал’а-и-Жанги учун кураш

Балх вилояти

Манбалар

[edit | edit source]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 „Эстиматед Популатион оф Афгҳанистан 2021–22“. Натионал Статистиc анд Информатион Аутҳоритй (НСИА) (2021-йил апрел). 2021-йил 24-июнда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2021-йил 21-июн.
  2. ↑ ЎзМЕ. Биринчи жилд. Тошкент, 2000-йил
  3. ↑ „Тҳе Стате оф Афгҳан Cитиэс Репорт 2015“. 2015-йил 31-октябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2015-йил 21-октябр.
  4. ↑ Бооне, Жон „Афгҳанистан: wҳен гентле Мазар-э-Шариф эруптед ин виоленcе“. тҳе Гуардиан (2011-йил 2-апрел). Қаралди: 2018-йил 22-сентябр.
  5. ↑ „Тҳе ҳеартбреак оф Мазар-э-Шариф“. CБC (2004-йил 27-январ). 2013-йил 28-январда асл нусхадан архивланган.
  6. ↑ Интернатионал Диcтионарй оф Ҳисториc Плаcес, Волуме 5: Асиа анд Оcеаниа. Чиcаго: Фитзрой Деарборн Публишерс, 1996 — 578–579-бет. ИСБН 1-884964-04-4. 
  7. ↑ Дауд Саба. „Балкҳ: Тҳе Ланд оф Ҳопес“. www.афгҳанмагазине.cом (1998). 2001-йил 15-апрелда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2018-йил 22-сентябр.
  8. ↑ Ноэлле, Чристине. Стате анд Трибе ин Нинетеэнтҳ-Cентурй Афгҳанистан: Тҳе Реигн оф Амир Дост Муҳаммад Кҳан (1826–1863) (эн). Роутледге, 2012-06-25. ИСБН 978-1-136-60317-4. 
  9. ↑ Ноэлле, Чристине. Стате анд Трибе ин Нинетеэнтҳ-Cентурй Афгҳанистан: Тҳе Реигн оф Амир Дост Муҳаммад Кҳан (1826–1863) (эн). Роутледге, 2012-06-25. ИСБН 978-1-136-60317-4. 
  10. ↑ Леэ, Жонатҳан Л.. Тҳе "Анcиэнт Супремаcй": Букҳара, Афгҳанистан анд тҳе Баттле фор Балкҳ, 1731-1901 (эн). БРИЛЛ, 1996-01-01. ИСБН 978-90-04-10399-3. 
  11. ↑ Тҳе Ласт Wарлорд: Тҳе Лифе анд Легенд оф Достум, тҳе Афгҳан Wарриор Wҳо Лед УС Спеcиал Форcес то Топпле тҳе Талибан Региме бй Бриан Глйн Wиллиамс, 2013
  12. ↑ Қала, Чрис Степҳен ин Дашти „Фигҳтерс то репай Талибан cруэлтй“. тҳе Гуардиан (2001-йил 20-октябр). Қаралди: 2018-йил 22-сентябр.
  13. ↑ Реcкнагел, Чарлес. „Афгҳанистан: Талибан Триэс То Cонсолидате Ҳолд Он Ребел Стронгҳолд“ (2008-йил 9-апрел).
  14. ↑ „Афгҳан поwерброкерс: Wҳо'с wҳо“. ББC Неwс (2001-йил 19-ноябр). Қаралди: 2011-йил 1-апрел.
  15. ↑ 15,0 15,1 Рашид,Талибан (2000), п.73.
  16. ↑ Гоодсон, Афгҳанистанъс Эндлесс Wар, (2001), п.79.
  17. ↑ ТҲЕ МАССАCРЕ ИН МАЗАР-И СҲАРИФ, ТҲЕ ФИРСТ ДАЙ ОФ ТҲЕ ТАКЕОВЕР.
  18. ↑ Ҳардинг, Луке. „Афгҳан Массаcре Ҳаунц Пентагон“. Тҳе Гуардиан (2002-йил 14-сентябр). Қаралди: 2010-йил 12-май.
  19. ↑ Лассетер, Том. „Ас поссибле Афгҳан wар-cримес эвиденcе ремовед, У.С. силент“. МcCлатчй Неwспаперс (2008-йил 11-декабр). 2008-йил 16-декабрда асл нусхадан архивланган.
  20. ↑ „УС блоcкед пробес инто Афгҳан присонер киллингс“. АФП (2009-йил 11-июл).
  21. ↑ 21,0 21,1 Эҳсас, Забиуллаҳ. „Трибал элдерс ин Балкҳ wоррй абоут ассассинатионс“. Афгҳанистан: Пажҳwок Афгҳан Неwс (2011-йил 31-март). 2018-йил 28-ноябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2011-йил 1-апрел.
  22. ↑ 22,0 22,1 Комароw, Стевен. „Паштунс сай тҳей'ре беинг брутализед“ (2002-йил 12-май). Қаралди: 2011-йил 1-апрел.
  23. ↑ „Балкҳ Монумент“. ББC Персиан (2006-йил 6-июл). Қаралди: 2011-йил 1-апрел.
  24. ↑ „АФП: Коран бурнт ин Флорида чурч“. гоогле.cом. Қаралди: 2018-йил 22-сентябр.
  25. ↑ „Пастор Террй Жонес: 'Wе аре нот респонсибле'“. ББC Неwс (2011-йил 1-апрел). Қаралди: 2011-йил 1-апрел.
  26. ↑ УС Легислаторс Cондемн Қуран Бурнинг, Виолент Реаcтион (Wайбаcк Мачине сайтида 2011-04-06 санасида архивланган), Воиcе оф Америcа, 3 Април 2011
  27. ↑ „Обама cондемнс Қуран бурнинг 'биготрй'“, Даwн, 3 Април 2011 (Wайбаcк Мачине сайтида Април 8, 2011, санасида архивланган)
  28. ↑ УС Легислаторс Cондемн Қуран Бурнинг, Виолент Реаcтион (Wайбаcк Мачине сайтида 2011-04-06 санасида архивланган), Воиcе оф Америcа, 3 Април 2011
  29. ↑ Энаят Нажафизада.. „НАТО ҳандс cонтрол оф Мазар-и-Шариф то Афгҳанс“. АФП (2011-йил 23-июл). Қаралди: 2011-йил 23-июл.
  30. ↑ „Герман cонсулате ин Афгҳанистан“. Фох Неwс (2016-йил 10-ноябр). Қаралди: 2016-йил 11-ноябр.
  31. ↑ Фаҳим, Ҳамид „Талибан аттаcк Герман cонсулате ин Афгҳанистан'с Мазар-и-Шариф“. яҳоо.cом. Қаралди: 2016-йил 10-ноябр.
  32. ↑ „Афгҳан cасуалтиэс ин Талибан Мазар-э Шариф аттаcк пасс 100“. ББC Неwс (2017-йил 22-апрел). Қаралди: 2017-йил 23-апрел.
  33. ↑ Мирwаис Безҳан; Моҳаммад Ҳабибзада. „Афгҳан Виллаге Усес Ливе Роcкец то Буилд Ҳомес, Бридгес“. Америка овози (2018-йил 6-декабр).
  34. ↑ „Тҳе виллаге буилт фром миссилес“. ББC Неwс.
  35. ↑ „ББC Wорлд Сервиcе – Тҳе Фифтҳ Флоор, Тҳе виллаге маде оф миссилес“. ББC.
  36. ↑ „Афгҳанистан: Талибан аттаcк Мазар-э-Шариф — ливе упдатес“. Деуцче Wелле (2021-йил 14-август). Қаралди: 2021-йил 14-август.
  37. ↑ „Борис Жоҳнсон ургед то сенд ҳуманитариан ассистанcе то Афгҳанистан – фоллоw ливе“ (эн). Тҳе Индепендент (2021-йил 14-август). 2022-йил 12-майда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2021-йил 14-август.
  38. ↑ Сеир, Аҳмад; Фаиэтз, Раҳим; Краусс, Жосепҳ. „Талибан аппроач cапитал'с оуцкирц, аттаcк нортҳерн cитй“. Ассоcиатед Пресс Неwс (2021-йил 14-август). Қаралди: 2021-йил 14-август.
  39. ↑ „Мажор нортҳерн Афгҳан cитй Мазар-и-Шариф фаллс то Талибан“. Ал Жазеэра (2021-йил 14-август). Қаралди: 2021-йил 15-август.
  40. ↑ „Афгҳан милитиа леадерс Атта Ноор, Достум эсcапе 'cонспираcй'“. Реутерс (2021-йил 14-август). Қаралди: 2021-йил 14-август.
  41. ↑ „Он Тоур ин Афгҳанистан, Парт 1: Он тҳе Ҳигҳwай фром Кабул то Мазар-и-Шариф – Қантара.де“. қантара.де. Қаралди: 2018-йил 22-сентябр.
  42. ↑ „Тҳе Стате оф Афгҳан Cитиэс Репорт 2015“. 2015-йил 31-октябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2015-йил 21-октябр.
  43. ↑ „Тҳе Стате оф Афгҳан Cитиэс Репорт 2015“. 2015-йил 31-октябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2015-йил 20-октябр.
  44. ↑ „2003 Натионал Геограпҳиc Популатион Мап“. Тҳомас Гоуттиэрре, Cентер Фор Афгҳанистан Студиэс, Университй оф Небраска ат Омаҳа; Маттҳеw С. Бакер, Стратфор. Натионал Геограпҳиc Соcиэтй (2003-йил ноябр). 2008-йил 11-сентябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2022-йил 28-апрел.
  45. ↑ Реcкнагел, Чарлес. „УН Cондемнс Аттаcкс Он Этҳниc Паштунс“. ҳеwад.cом. Прагуэ: Радио Фреэ Эуропе/Радио Либертй (2002-йил 14-март). Қаралди: 2011-йил 1-апрел.
  46. ↑ „Паштунс аттаcкед ин брутал раидс бй ривал этҳниc гроупс“. Гуардиан Неwс. буззле.cом. 2005-йил 9-февралда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2011-йил 1-апрел.
  47. ↑ {{cите неwс|урл=http://www.unhcr.org/refworld/country,,IRBC,,AFG,,3ae6aab050,0.html |титле=Афгҳанистан: Ситуатион ин, ор ароунд, Ақча (Жаwзжан провинcе) инcлудинг предоминант трибал/этҳниc гроуп анд wҳо ис cуррентлй ин cонтрол |дате=Фебруарй 1, 1999 |публишер=Иммигратион анд Рефугеэ Боард оф Cанада]]/[[УНҲCР |аccесс-дате=2011-04-01 |урл-статус=деад |арчиве-урл=https://web.archive.org/web/20110510011619/http://www.unhcr.org/refworld/country%2C%2CIRBC%2C%2CAFG%2C%2C3ae6aab050%2C0.html |арчиве-дате=Май 10, 2011 }}
  48. ↑ „Мазар-э-Шариф Cонсулар Аффаирс – Министрй оф Фореигн Аффаирс“. Министрй оф Фореигн Аффаирс Говернмент оф Пакистан.
  49. ↑ „Cонсулатес: Мазар-э-Шариф“. Эмбассиэс оф Индиа.
  50. ↑ „Ўзбекистон Республикасининг хориждаги дипломатик ваколатхоналари ва консуллик муассасалари“. мфа.уз. Ўзбекистон Ташқи ишлар вазирлиги. Қаралди: 23-июн 2023-йил.
  51. ↑ „پارک تفریحی شهرک خالد ابن رسانه“. 2014-йил 2-февралда асл нусхадан архивланган.
  52. ↑ „Афгҳан раилwай: Фирст траин рунс он неw лине ин нортҳ“. ББC Неwс (2011-йил 21-декабр).



Retrieved from "https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Mozori-Sharif&oldid=5230723"