Ўнг қўл қонуни

Математика ва физикада ўнг қўл қонуни (ўнг қўл қоидаси ҳам дейилади) уч ўлчовли фазода ўқларнинг йўналишини тушуниш учун умумий мнемоника ҳисобланади.

Ҳар хил ўнг ва чап қўл қоидаларининг аксарияти уч ўлчовли фазонинг учта ўқи (масалан х, й, з) иккита мумкин бўлган жойлашува эга эканлигидан келиб чиқади. Буни қўлларни ташқарига ва бирга ушлаб, кафтларни юқорига кўтариб, бармоқлар букилган ҳолда ва бош бармоғини чўзилган ҳолда кўриш мумкин (расмга қаранг). Бармоқларнинг бурмаси биринчи (х ўқи) дан иккинчи (й ўқи)гача бўлган ҳаракатни ифодалайди, кейин учинчи (з ўқи) бош бармоғи бўйлаб ишора қилиши мумкин. Ушбу ҳолатлар координата ўқлари билан ишлашда чап ва ўнг қўл қоидалари пайдо бўлади. Ўн ёки чап қўл қоидаси математика ва кимёда магнит майдон, айланиш, спираллар, электромагнит майдонлар, кўзгу тасвирлари йўналишини топиш учун ишлатилиши мумкин.

Одатда қуйидаги кетма-кетлик орқали ўнг қўл қоидасини ҳосил қилиш мумкин: кўрсаткич бармоғи, ўрта бармоқ, бош бармоғи. Бироқ, яна иккита кетма-кетлик ҳам ишлайди, чунки улар сиклни сақлайди:

Ўрта бармоқ, кейин бош бармоғи, кейин кўрсаткич бармоғи.
Бош бармоғи, кейин кўрсаткич бармоғи, кейин ўртаси (масалан, Швейсария 200 франк банкнотининг тўққизинчи сериясига қаранг).

Эгри чизиқ ориэнтацияси ва нормал векторлар

Вектор анализда кўпинча нормал векторни сирт билан чегараловчи эгри чизиқ билан боғлаш керак бўлади. $С$ сиртни чегараловчи мусбат йўналтирилган $C$ эгри чизиғи учун $н̂$ сиртининг нормал вектори шундай аниқланадики, ўнг бош бармоғи $н̂$ йўналишини кўрсатади, бармоқлар эса чегараловчи $C$ эгри чизиқ (ёки сирт) йўналиши бўйлаб эгилади.

Координаталар учун

Ўнг қўл координаталари учун ўнг қўлдан фойдаланинг.
Чап қўл координаталари учун чап қўлдан фойдаланинг.
Ўқлар ёки вектор	Икки бармоқ ва бош бармоғи	Муштланган бармоқлар
х, 1 ёки А	Биринчи ёки индекс	Бармоқлар кенгайтирилган
й, 2 ёки Б	Иккинчи бармоқ ёки кафт	Бармоқлар 90 ° эгилган
з, 3 ёки C	Бош бармоғи	Бош бармоғи

Координаталар одатда ўнг қўл қоидаси бўйича жойлашади.

Ўнг қўл координаталари учун ўнг бош бармоғи з ўқи бўйлаб мусбат йўналишда йўналади ва муштланган бармоқлар биринчи х ўқидан иккинчи й ўқига ҳаракатни ифодалайди. Юқоридан ёки з ўқидан қаралганда, тизим соат милига тескари йўналишда ишлайди .

Айланишлар учун

Айланадиган жисм

Математикада айланувчи жисм одатда айланиш ўқи бўйлаб псевдовектор билан ифодаланади. Векторнинг узунлиги бурчак тезлигини беради ва ўқнинг йўналиши ўнг қўл қоидасига кўра айланиш йўналишини беради. Ўнг бармоқлар айланиш йўналиши бўйича ўралган ва ўнг бош бармоғи ўқнинг мусбат йўналишига ишора қилади. Жисм ҳеч бир қисми з ўқи йўналиши бўйича ҳаракатланмайди. Тасодифан, агар бош бармоғи шимолга ишора қилса, Ер ўнг қўл қоидасига кўра проград йўналишида айланади. Бу Қуёш, Ой ва юлдузларнинг чап қўл қоидасига кўра ғарбга айланаётгандек кўринишига олиб келади .

Ампернинг ўнг қонуни

Майдон йўналишини башорат қилиш (Б), ток И бош бармоғи йўналиши бўйича оқаётганини ҳисобга олган ҳолда

Ампернинг ўнг қўл қонуни^[1] (шунингдек, ўнг винт қоидаси, кофе-кружка қоидаси деб ҳам аталади) жисмнинг, магнит майдоннинг ёки суюқликнинг айланишини ифодалаш учун вектор йўналишини аниқлашда ишлатилади. У ток ҳосил қилган магнит майдондаги оқим ва магнит майдон чизиқлари ўртасидаги алоқани кўрсатиб беради.

Франсуз физиги ва математиги Андрé-Мариэ Ампер, қоида номини олган, магнит игналари билан тажриба ўтказган бошқа физик Ханс Кристиан Эрстеддан илҳомланган. Эрстед электр токини ўтказувчи симга яқин жойда игналар буралишини кузатади ва электр токи магнит майдонни ҳосил қилиши мумкин деган хулосага келди.

Қўлланилиш соҳалари

Ушбу қоида Ампернинг электрон қонунининг икки хил қўлланилишида қўлланади:

Электр токи тўғри сим орқали ўцин. Бош бармоғи ток йўналишига (мусбатдан манфийга) ишора қилганда, ўралган бармоқлар ўтказгич атрофидаги магнит оқим чизиқлари йўналишига ишора қилади.
Электр токи соленоид орқали ўца, натижада магнит майдон пайдо бўлади. Ўнг қўлни соленоид атрофида бармоқлар билан ўрашда электр токи йўналиши бўйича, бош бармоғи магнит шимолий қутб йўналишига ишора қилади.

Яна қаранг

Хираллик (математика)
Эгрилик (математика)
Флемингнинг моторлар учун чап қўл қоидаси
ИСО 2
Эрстед қонуни
Пойнтинг вектори
Псевдовектор
Акс (математика)

Манбалар

↑ ИИТ Фоундатион Сериэс: Пҳйсиcс — Cласс 8, Пеарсон, 2009, п. 312.

Ҳаволалар

Фейнманнинг ўнг қўл қоидаси ҳақидаги маърузаси
Ўнг ва чап қўл қоидалари — Интерактив Жава дарслиги Миллий юқори магнит майдон лабораторияси

[1] ИИТ Фоундатион Сериэс: Пҳйсиcс — Cласс 8, Пеарсон, 2009, п. 312.

[1]