Kontent qismiga oʻtish

Al-Muttaqiy

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
al-Muttaqiy
المتقي
Xalifa
Moʻminlar amiri

al-Muttaqiyning kumush dirhami. Tangada ham xalifa, ham amir al-umaro Bajkam ismlari yozilgan.
Abbosiylar xalifaligining 21-xalifasi
Bagʻdodda hukmronlik qilgan Abbosiy xalifa
Saltanat 940-yil 15-dekabr — 944-yil 26-avgust
Oʻtmishdoshi ar-Radiy
Davomchisi al-Mustakfiy
Tugʻilishi tax. 908-yil
Bagʻdod, Abbosiylar xalifaligi
Vafoti 968-yil iyul (60 yoshda)
Abbosiylar xalifaligi
Turmush oʻrtogʻi Ummu Isʼhoq
Farzandlari Isʼhoq
Toʻliq nomi
Abu Isʼhoq Ibrohim ibn Jaʼfar al-Muqtadir al-Muttaqiy
Sulola Abbosiylar
Otasi al-Muqtadir
Onasi Xalub Zahro
Dini Islom (Sunniylik)

Abu Isʼhoq Ibrohim ibn Jaʼfar al-Muqtadir (arabcha: أبو إسحاق إبراهيم بن جعفر المقتدر), hukmdorlik unvoni al-Muttaqiy ismi bilan mashhur, (908 — 968-yil iyul; المتقي) 940-yildan 944-yilgacha Bagʻdodda xalifalik qilgan Abbosiylar xalifasi. Hukmronlik davri „soʻnggi Abbosiylar davri“ (940—1258) boshlanishi bilan xarakterli.

Al-Muttaqiy al-Muqtadirning[1][2] Xalub, shuningdek Zuhra, ismli kanizakdan tugʻilgan oʻgʻli[3]. Kanizak yunon millatiga mansub boʻlib[4], Ibrohimning (boʻlajak xalifa al-Muttaqiy) onasi boʻlgan[1][2]. Toʻliq ismi Ibrohim ibn Jaʼfar al-Muqtadir, kunyasi esa Abu Isʼhoq boʻlgan.

Bu vaqtda xalifalik ahamiyatsiz boʻlib qolgan edi. Avvalgi xalifa ar-Radiy vafot etgach, amir ul-umaro (amirlar amiri) Bajkam oʻz kotibini Bagʻdodga joʻnatish bilan kifoyalanib, kotib yangi xalifani saylash uchun kengashni toʻplagan. Kengash marhum xalifaning ukasi al-Muttaqiyni tanlagan. Taxt bir necha kun boʻsh qolgach, al-Muttaqiy lavozimni egallagan. Yangi xalifaning birinchi ishi Bajkamga bayroq va sharaf libosini yuborish boʻlib, bu uning martabasini tasdiqlagan.

Bajkam Vositga qaytishdan oldin, oʻz hukumatini tuzgan, ovga chiqqan va ovda ekanida talonchi kurdlar guruhi qoʻlida oʻlgan. Poytaxtda yana anarxiya boshlangan.

Rasmiylar oʻrtasidagi raqobat

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Vazir Abu Abdulloh al-Baridiy ketgach, 3-iyul kuni ojiz xalifa al-Muttaqiy Kurankijni amir ul-umaro etib tayinlagan. O‘sha kechasi Turk Takinak hibsga olinib, cho‘ktirib o‘ldirilgan[5]. Kurankiy oʻziga kotiblik uchun Abulfaraj ibn Abdurrahmon al-Isfahoniyni tanlagan. Ali ibn Iso ibn al-Jarroh va uning ukasi Abdurrahmonni vazir unvonisiz boshqarma boshligʻi boʻlishga taklif qilgan. Biroq bu tartib uzoq davom etmagan. Bir necha kun ichida aka-uka Banul Jarroh ishdan olinib, Abu Isʼhoq Muhammad ibn Ahmad al-Qaroriy vazir etib tayinlangan[6]. Al-Baridiy yangi kuchlar yigʻib, Basradagi qarorgohidan Vositga kelgach, Kuranjiy ularga qarshi turish uchun Daylamiy qoʻmondon Ispaxon boshchiligida qoʻshin yuborgan. Qoʻshin yaqinlashib kelayotgani haqidagi xabarni eshitgan baridiylar Vositni tashlab, Basraga chekingan[7].

Bu orada Suriyaga qochgan avvalgi amir ul-umaro Muhammad ibn Raiq Bag‘dodni tark etgan turkiy qo‘mondonlar oqimi tufayli kuchayib, al-Muttaqiydan Abbosiylar poytaxtiga qaytish taklif qilingan maktub olgan[8]. Kurankij Ibn Raiqning Bagʻdodga yurishi haqidagi xabarni eshitgach, deyarli baridiylar qoʻliga oʻtgan Vositdan Ispaxonni chaqirib olgan. 22-avgustda vazir al-Qaroritiyni ham lavozimidan bo‘shatib, o‘rniga Abu Ja’far Muhammad ibn Qosim al-Karxiyni tayinlagan[9].

Ibn Raiq Bag‘dodga yaqinlashgach, Kurankij shahardan chiqib, Ukbara tomon yo‘l olgan. Ikki qo‘shin bir necha kun jang qilsa-da, Ibn Raiq g‘alabani ta’minlay olmagan. Shunga qaramay, 23-avgust kuni Ibn Muqotil boshchiligidagi Ibn Raiq qo‘shini otryadi Bag‘dodga kirgan. Ikki kundan so‘ng Ibn Raiq qo‘shinining asosiy qismi ham shaharga kirgan. Kuranjiy esa bir kunlik yoʻl ortda qolib ketgan. Xabarlarga koʻra, Kurankij va uning odamlari raqibiga nafrat bilan qaragan. Ibn Raiqning oʻzi Suriyaga qaytishni oʻylagan. Shahar ichida boshlangan jangda Ibn Raiqning ba’zi yigitlari Daylamiylarga orqadan hujum qilishga muvaffaq bo‘lgan. Daylamiylar aholining ham hujumiga uchraganlaridan soʻng, vahimaga tushib qolishgan. Kurankijning chekinib, yashirinishi Raiqning hukmronligini taʼminlagan[10][11]. 22-sentabrda Ibn Raiq tirik qolgan Daylamiylarni qatl etib, ertasi kuni amir ul-umaro darajasiga koʻtarilgan. Kurankij topilib, saroyda qamoqqa tashlangan[11][12].

Xalifaning amir ul-umarosi Muhammad ibn Raiq xalifani oʻzi bilan birga Mosulga ketishga ko‘ndirgan.

Al-Muttaqiyni u yerda uni poytaxtga qaytarish uchun yurish uyushtirgan Hamdoniylar sulolasi kutib olgan. Biroq, ularning maqsadlari xudbinlik boʻlgan. Ular Ibn Raiqni oʻldirib, uning Suriya hukumatini oʻzlariga qoʻshib, Bagʻdod tomon yurishgan. Nosir ad-Davla ismli Hamdoniylar yetakchisi xalifa bilan Bag‘dodga yo‘l olgan.

Hamdoniy rahbarlari arab birodarlari orasida qanchalik qudratli bo‘lishsa-da, yunonlar ustidan gʻalaba qozonishda hissa qoʻshgan xorijlik yollanma askarlar va shahardagi yaxshi uyushgan turk qo‘shinlari tufayli Bag‘dodda hukmronlik qilishni eplay olmadilar. Shunday qilib, Tuzun ismli turk sarkardasi Bagʻdodga gʻalaba bilan kirib, amir ul-umaro darajasiga erishgach, bir yildan kamroq vaqt ichida Hamdoniylar yetakchilari Mosulga qaytishga majbur bo‘lgan. Biroq, uning dushmaniga qarshi boshlangan yangi sud jarayoni Tuzunni poytaxtni tark etishga majbur qilgan. Shaharda yoʻqligida xalifa xavf ostida qolgan fitna boshlanib, yana Hamdoniylar shahzodasidan yordam soʻrashga majbur boʻlgan. Bunga javoban yuborilgan qoʻshinlar qochishga imkon berib, avval Mosulga, keyin Nusaybinga qochib ketgan.

Koʻp oʻtmay, Tuzun va Hamdoniylar yetakchilari oʻrtasida tinchlik oʻrnatilgach, al-Muttaqiy mashhur ajdodlarining magʻrur saroyi boʻlgan Raqqada qarorgoh qilgan.

Qulashi va vorislik masalasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Keyinchalik al-Muttaqiy o‘zini chinakam va sodiq xizmat qilishga astoydil qasam ichgan Tuzunning qo‘liga topshirgan. Biroq, oradan koʻp oʻtmay Tuzun xalifani taxtdan agʻdarib, koʻzini koʻr qilgan. Oʻsha kuni Tuzun sobiq xalifaning amakivachchasini „Xudoning oʻzi kifoya“ — al-Mustakfiy ismi bilan taxtga chiqargan.

  1. 1,0 1,1 Massignon, L.; Mason, H.. The Passion of Al-Hallaj: Mystic and Martyr of Islam, Bollingen Series. Princeton University Press, 1994 — 182-bet. ISBN 978-0-691-01919-2. 
  2. 2,0 2,1 Massignon, L.; Mason, H.. The Passion of Al-Hallaj, Mystic and Martyr of Islam, Volume 1: The Life of Al-Hallaj, Online access with JISC subscription agreement: ACLS Humanities E-Books. Princeton University Press, 2019 — 394-bet. 
  3. Rizvi, Sayyid Saeed Akhtar; Shou, Salman. Utumwa: Mtazamo wa Kiislamu na wa Nchi za Magharibi. Al-Itrah Foundation, 2005 — 63-bet. ISBN 978-9987-9022-4-8. 
  4. الدكتور, عبد القادر بوباية ،الأستاذ. الاكتفاء في اخبار الخلفاء 1-2 ج2, الاكتفاء في اخبار الخلفاء 1-2. Dar Al Kotob Al Ilmiyah دار الكتب العلمية, 2009 — 453-bet. 
  5. Amedroz & Margoliouth 1921, ss. 18–19.
  6. Amedroz & Margoliouth 1921, ss. 18–20.
  7. Amedroz & Margoliouth 1921, s. 20.
  8. Amedroz & Margoliouth 1921, ss. 20–21.
  9. Amedroz & Margoliouth 1921, s. 21.
  10. Amedroz & Margoliouth 1921, ss. 21–23.
  11. 11,0 11,1 Bowen 1928, s. 373.
  12. Amedroz & Margoliouth 1921, ss. 23–24.
al-Muttaqiy
Tavalludi: 908 Vafoti: 968-yil iyul
Sunniylik unvonlari
Oldingisi Abbosiylar xalifaligining xalifasi
940-yil 15-dekabr — 944-yil 26-avgust
Keyingisi