Botulizm

Botulizm
	; Clostridium botulinum mikropreparatining fotografiyasi, gensianviolet bilan ranglangan.
Klassifikatsiyasi va tashqi linklar
Ixtisos	Yuqumli kasalliklar, Gastroenterologiya
KXK-10	A05.1
KXK-9	005.1
Patient UK	Botulizm

Botulizm (lotincha: botulus — „kolbasa“) — odam va hayvonlar (ayrim sut emizuvchilar)da uchraydigan oʻtkir yuqumli kasallik; ovqatdan boʻladigan toksikoinfeksiyalar guruhiga kiradi. Botulizm (Clostridium botulinum) bakteriyalari bilan ifloslangan ovqatlar isteʼmol qilinganda yuzaga keladi. Botulizm qoʻzgʻatuvchilari tabiatda keng tarqalgan boʻlib, chidamli (sporali) va chidamsiz (vegetativ) xillari uchraydi. Sporalari tashqi muhitda yillab saqlanishi mumkin; sporalar tuproqdan suv, meva, sabzavot, oziq-ovqat, yemxashakka oʻtadi, keyin odam va hayvonlar ichagiga tushib, soʻngra najas bilan yer yuziga tarqaladi. Botulizm mikrobi faqat anaerob (havosiz) sharoitda rivojlanadi. Shu sababdan konserva qilingan, tuzlangan, dudlangan mahsulotlar va kolbasaga tushib qolgan sporalar anaerob sharoitda oʻsib, vegetativ shakl (bakteriyalar)ga aylanadi. Ular ana shu sharoitda kuchli zahar (ekzotoksin) hosil qiladi. Bu mahsulotni isteʼmol qilgan odam kasal boʻladi. Botulizm toksini ichakda tez soʻriladi, qonga oʻtadi va butun organizmga tarqalib, asosan nerv sistemasini zararlaydi. Kasallik toʻsatdan boshlanadi. Bemorning boshi ogʻriydi, tinkasi quriydi, koʻzi tinadi, lohaslanadi, koʻngli aynib qusadi, uyqusi qochadi, qorni ogʻriydi, ogʻzi quriydi, tashna boʻladi; koʻpincha qabziyat kuzatiladi. Keyinchalik boshi aylanadi, koʻz xiralashadi, qovoqlar salqiydi, bemor ravon gapira olmaydi yutish, nafas olish faoliyati buziladi; yurak va nafas markazlari falajlanishi tufayli oʻlim sodir boʻlishi mumkin. Bemor faqat kasalxonada davolanadi. Zamonaviy davo usullari: botulizmga qarshi zardob, sunʼiy nafas oldirish apparatlarini oʻz vaqtida qoʻllash yaxshi naf beradi. Kasallikning oldini olish uchun konserva tayyorlash qonun qoidalariga qatʼiy amal qilish, uy sharoitida konserva va oziq-ovqat tayyorlashda sanitariya talablarini oʻrniga qoʻyish talab etiladi. Davosi: botulizmga qarshi maxsus zardob yuboriladi; zond orqali meʼdani yuviladi, huqna qilinadi, yurak dorilari beriladi, nafas olish izdan chiqqanda sunʼiy nafas oldiriladi va boshqa Hayvonlarda botulizm ozuqa (buzilgan silos, kepak va boshqalar)dan zaharlanishdir. Aksariyat ot, qoramol, parranda va norkalar kasallanadi. Kasallikning yashirin davri bir necha soatdan 10—12 kungacha. Kasal hayvonning markaziy nerv sistemasi zararlanadi, hiqildoq, til va pastki jagʻlar falajlanadi, burnidan shilimshiq oqadi, suv yuta olmaydi. Kasallangan hayvonlarning 70—95 % halok boʻladi. Kasal hayvon goʻshtini isteʼmol qilish man etiladi (goʻshti va terisi kuydirib tashlanadi).

Davosi: kasal hayvonning meʼdasi yuviladi, surgi dorilar (arekalin, pilokarpin, ezerin) beriladi, iliq huqna qilinadi. Botulizmga qarshi maxsus zardob yuboriladi. Kasallikning oldini olish uchun mollarga sifatsiz yemxashak bermaslik, kasallik chiqqan hollarda sogʻlom mollarni ham botulizmga qarshi zardob bilan emlash lozim^[1].

Alomatlar

Botulizmning mushaklar zaifligi odatda tengka nervlari tomonidan ta'minlanadigan mushaklarda boshlanadi - ko'z harakatlari, yuz mushaklari va masalanishni va yutib yuborish nazorat qiladigan mushaklarni nazorat qiladigan o'n ikki sinirdan iborat guruh. Shu sababli ikki marta ko'rish, ko'z palkalarining tushishi, yuz ifodasini yo'qotish va yutib yuborish muammolari yuzaga kelishi mumkin. Bu o'z-o'zidan bo'lgan mushaklarga ta'sir qilishdan tashqari, autonom mizg'un tizimida ham buzilishi mumkin^[2]. Bu og'iz va qo'l quriganligi (tuxum ishlab chiqarish kamayishi tufayli), posturali hipotenziya (quruq turganda qon bosimining pasayishi, natijada bosh ko'tarish va qora tanlanish xavfi bilan) va oxir-oqibat qotib qo'yish (suyuqlik tarkibining oldinga harakatlanishi pasayishi tufayli) sifatida boshlanadi. Ba'zi zaharlar (B va E) ham pichoqlik, qovurish va gapirishda qiyinchilik keltirib chiqaradi. Keyinchalik zaiflik qo'llar (sholardan boshlanib, oltibaraklarga) va oyoqlar (qayta cho'qqisidan oyoqlargacha) tarqaladi. Og'ir botulizm nafas olish mushaklari harakatini kamaytiradi va shu sababli gaz almashinuvi bilan bog'liq muammolar yuzaga keladi. Bu dispnea (susulish qiyinligi) sifatida ko'rinishi mumkin, ammo og'ir bo'lganda nafas olishning muvaffaqiyatsizligiga olib kelishi mumkin, chunki nafas olmagan karbondioksid to'planadi va bu miyaga tushkunlik ta'sirini beradi. Bu nafas olish yo'nalishidagi muammolarga va davolamasa o'limga olib kelishi mumkin. Kliniklar botulizmning alomatlarini klassik triad sifatida ko'pincha ko'rib chiqadi: bulbar shishish va pastga tushish shishish, issiqlik yetishmasligi va aniq hissiyotlar va psixologik holat ("so'zli hissiyot")^[3].

Bolalarning botulizmi

Bolalarning botulizm (shuningdek, "floppy baby sindrom" deb ham ataladi) birinchi marta 1976-yilda tan olingan va Qo'shma Shtatlarda botulizmning eng keng tarqalgan shaklidir. Bolalar hayotning birinchi yili bo'lganda bola botulizmga qo'l urishadi, bu holatlarning 90% dan oshiq qismi olti oygacha bo'lgan chaqaloqlarda sodir bo'ladi^[4]. Bolalarning botulizmlari C. botulinum sporalarini iste'mol qilish va keyinchalik kichik ichakning kolonizatsiya qilinishi natijasida sodir bo'ladi. Bolalar ichimligi bo'shliq mikroflora (normal flora) tarkibi C. botulinumning o'sishini raqobatbardosh ravishda mansub qilish uchun etarli bo'lmaganida kolonizatsiya qilinishi mumkin C. botulinum darajasi (odatda clostridial o'sishni man qiladi) hayotning oxirgi davrida kamroq bo'lganida. Sporalarning o'sishi botulinum toksin chiqaradi, keyin u qon oqimiga o'tadi va butun tanadagi organizmga qabul qilinadi, bu esa neyromuskulyar bo'shash joyida asetilkolin chiqarilishini to'sib, shollikka olib keladi. Bolalarning botulizmining odatiy belgilariga qurturish, letargiya, zaiflik, ovqatlanishda qiyinchilik va o'zgartirilgan yig'lash kiradi, ko'pincha to'liq pastga tushadigan yumshoq paralizga aylanadi. Garchi qandish odatda chaqaloq botulizmining birinchi alomatidir, ammo u odatda e'tiborsiz qoldiriladi^[5]. C. botulinum sporalarining oziq-ovqat rezervoaridir va chaqaloq botulizm bilan bog'liq. Shu sababli, bir yoshdan kichik chaqaloqlar uchun asal tavsiya etilmaydi^[6]. Biroq, bolalarning botulizm holatlarining aksariyati tabiiy muhitdan sporalar olish tufayli sodir bo'ladi deb hisoblanadi. Clostridium botulinum - bu tuproqda yashaydigan hamma joyda mavjud bakteriya. Ko'pgina chaqaloq botulizm bemorlari qurilish maydonchasi yoki tuproqning buzilishi hududi yaqinida yashaydilar deb isbotlandi. Amerika Qo'shma Shtatlarining 50 shtatidan 49 ta (Rod-Ilandiyadan tashqari) chaqaloq botulizm haqida xabar berilgan va besh qit'adagi 26 mamlakatda holatlar aniqlangan^[7].

Muammolari

Bolalarning botulizmida uzoq muddatli noma'lum ta'sirlar yo'q. Botulizm nafas olishning muvaffaqiyatsiz tugashi tufayli o'limga olib kelishi mumkin. Biroq, so'nggi 50 yilda botulizm bilan kasallangan bemorlarning o'lim darajasi yaxshilab ko'rsatilgan yordam tufayli taxminan 50% dan 7% gacha kamaygan. Og'ir botulizmga chalingan bemorga mexanik ventilatsiya (ventilator orqali nafas olishni qo'llab-quvvatlash) hamda ba'zan bir necha oy davomida intensiv tibbiy va hamshiralar yordamlari kerak bo'lishi mumkin. Shaxs kasalxonadan chiqqanidan keyin reabilitatsiya terapiyasiga muhtoj bo'lishi mumkin^[8].

Ichki qismlarning kolonizatsiya qilinishi

G'arb mamlakatlarida eng keng tarqalgan shakl - chaqaloq botulizmidir. Bu kichik ichimlikdagi bakteriya bilan o'z hayotining dastlabki bosqichlarida kolonizatsiya qilingan chaqaloqlarda sodir bo'ladi. Keyin bakteriya toksinni ishlab chiqaradi va uni qon oqimiga o'tkazib yuboradi. Hayotning birinchi yili davomida asal iste'moli chaqaloq botulizmining xavfli omili sifatida aniqlangan; bu barcha holatlarning beshinchisida omil hisoblanadi. Bolalarning botulizmining kattalar shakli kattalar ichimlik toksemiyasi deb nomlanadi va juda kam uchraydi.

Manbalar

↑ "Botulism". Clinical Infectious Diseases 41 (8): 1167–73. October 2005. doi:10.1086/444507. PMID 16163636. https://archive.org/details/sim_clinical-infectious-diseases_2005-10-15_41_8/page/n146.
↑ "Botulism". Clinical Infectious Diseases 41 (8): 1167–73. October 2005. doi:10.1086/444507. PMID 16163636.
↑ „Botulism“. OutbreakID.com. 2012-yil 2-aprelda asl nusxadan arxivlangan.
↑ „Infant Botulism“, Textbook of Pediatric Infectious Diseases, 5th, Philadelphia: WB Saunders, 2004 — 1758–66-bet.
↑ "Clostridium botulinum and the clinical laboratorian: a detailed review of botulism, including biological warfare ramifications of botulinum toxin". Archives of Pathology & Laboratory Medicine 128 (6): 653–62. June 2004. doi:10.5858/2004-128-653-CBATCL. PMID 15163234. http://www.archivesofpathology.org/doi/10.1043/1543-2165(2004)128%3C653:CBATCL%3E2.0.CO;2.
↑ „Infant Botulism“. kidshealth.org. 2016-yil 7-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 28-sentyabr.
↑ "Clostridium botulinum and the clinical laboratorian: a detailed review of botulism, including biological warfare ramifications of botulinum toxin". Archives of Pathology & Laboratory Medicine 128 (6): 653–62. June 2004. doi:10.5858/2004-128-653-CBATCL. PMID 15163234. http://www.archivesofpathology.org/doi/10.1043/1543-2165(2004)128%3C653:CBATCL%3E2.0.CO;2.
↑ "Botulism". Clinical Infectious Diseases 41 (8): 1167–73. October 2005. doi:10.1086/444507. PMID 16163636.

Adabiyotlar

OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
Shovahobov, Shonosir, Yuqumli kasalliklar va epidemiologiya asoslari, Toshkent, 1997.
Shopoʻlatov J., Veterinariya asoslari, Toshkent, 1993.

Havolalar

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

[Sobel2005-1] "Botulism". Clinical Infectious Diseases 41 (8): 1167–73. October 2005. doi:10.1086/444507. PMID 16163636. https://archive.org/details/sim_clinical-infectious-diseases_2005-10-15_41_8/page/n146.

[Sobel20053-2] "Botulism". Clinical Infectious Diseases 41 (8): 1167–73. October 2005. doi:10.1086/444507. PMID 16163636.

[outreakid-3] „Botulism“. OutbreakID.com. 2012-yil 2-aprelda asl nusxadan arxivlangan.

[SSAIBchap-4] „Infant Botulism“, Textbook of Pediatric Infectious Diseases, 5th, Philadelphia: WB Saunders, 2004 — 1758–66-bet.

[Caya2004-5] "Clostridium botulinum and the clinical laboratorian: a detailed review of botulism, including biological warfare ramifications of botulinum toxin". Archives of Pathology & Laboratory Medicine 128 (6): 653–62. June 2004. doi:10.5858/2004-128-653-CBATCL. PMID 15163234. http://www.archivesofpathology.org/doi/10.1043/1543-2165(2004)128%3C653:CBATCL%3E2.0.CO;2.

[Infant_Botulism-6] „Infant Botulism“. kidshealth.org. 2016-yil 7-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 28-sentyabr.

[Caya20042-7] "Clostridium botulinum and the clinical laboratorian: a detailed review of botulism, including biological warfare ramifications of botulinum toxin". Archives of Pathology & Laboratory Medicine 128 (6): 653–62. June 2004. doi:10.5858/2004-128-653-CBATCL. PMID 15163234. http://www.archivesofpathology.org/doi/10.1043/1543-2165(2004)128%3C653:CBATCL%3E2.0.CO;2.

[Sobel20052-8] "Botulism". Clinical Infectious Diseases 41 (8): 1167–73. October 2005. doi:10.1086/444507. PMID 16163636.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]