қора

Ўзбекча (уз)

Морфологик ва синтактик хусусиятлари

қо-ра

Этимологияси

ҚОРА 'кўмир тусидаги'; ’энг тўқ ранг'. Лаганлар бўшаёзганда эишкдан серсавлат бир ҳ о р а одам кириб келди (Парда Турсун). Қадимги туркий тилда ҳам шундай маънони ва бошқа бир неча маънони англатган бу сифат асли қара тарзида талаффуз қилинган (Девон, ИИИ, 240; ДС, 422; ПДП, 411); ўзбек тилида биринчи бўғиндаги а унлиси â унлисига, иккинчи бўғиндаги а унлиси ä унлисига алмашган: қара > қâрä.
Ўзбек тилининг этимологик луғати (И-жилд) маълумотларидан фойдаланилган; қ. Адабиётлар рўйхати.

Маъновий хусусиятлари

Маъноси

1 Ранг-туси мавжуд рангларнинг барчасидан тўқ; қозонкуя, кўмир тусидаги; зид. оқ. ◆ Қора қозон. Қора соч. Қора кўз. Қора сиёҳ. н ◆ Мўттихон.. буғдойранг, қора қош аёл эди. С. Зуннунова, „Олов“ . ◆ Чайла қамишлари аллақачон ёниб битиб, ёғочларигина қора кўмир бўлиб, чарс-чарс қилиб тутаб ётарди.

Н. Фозилов, Дийдор.

2 Шу тусга мойил тўқ рангли; қорамтир. ◆ Қора нон. Қора гилос. Қора тупроқ. Қора булут. яя Нимқоронғида рухсоридаги нў-хатдек қора холини аниқ кўрди. С. Кароматов, „Олтин қум“ . ◆ Қорани қора деманглар, Қоранинг ори келади. Қора майиз еганда, Қанддай ширин келади. "Қўшиқлар" . ◆ Мулла Обид бўлса, афтига қора балчиқ сачратиб, ўзининг машҳур кетмони билан иш кўради. А. Қодирий, „Обид кетмон“ .

3 Ис, қурум босган, қорайган ёки оқ-ланмаган, пардозланмаган. ◆ Қора уй. яш До-лоннинг ўнг тарафидаги кичик қора ҳужра-да Полвоннинг ота-онаси ва боболари умр кечирган. Ж. Шарипов, „Хоразм“ .

4 Қоронғи; нурсиз, зиёсиз; зид. ёруғ. ◆ Бу кунги кеч Отабек билан Ҳомиднинг ҳаёт ва мамот масалаларини ўзининг қора қучоғига олган қоронғи бир тун эди.. А. Қодирий, „Ўт-ган кунлар“ . ◆ Демак, юзимнинг бир томони кундек ёруғ-у, бир томони тундек қора экан. Х. Тўхтабоев, „Ширин қовунлар мамлакати“ . ◆ Уч қадрдон, уч опа-сингил Зулмат қучган қора ўрмонда. Х. Даврон, „Қақнус“ .

5 Шахмат, шашка каби ўйинларда оққа зид доналар ва шу доналар билан ўйновчи томон. ◆ Қора билан ўйнамоқ. Қоралар ютди.

6 от Қора ёки қорага мойил нарса (кийим, мато ва ш.к.). ◆ Байроқларга қора тут-моқ (тақмоқ), Қозонга яқин юрсанг, қораси юқар.. Мақол . м ◆ Кенг қиииюқни партизан-нинг Мотами қоплаб олди: Қора тақди ҳар билак. А. Умарий .

7 от Бирор нарсанинг узоқдан ёки қо-ронғидан кўзга ташланувчи акси, ифодаси; шарпа. ◆ Оппоқ қорда одам/шрнинг қораси елиб-югурарди. А. Қаҳҳор, „Қўшчинор чироқлари“ . ◆ Машина ёруғидан ҳам талвасага тушиб, олдинда чопиб бораётган жайран қорасига кўзи тушиб, юраги ҳаприқибкетди. М. Мансуров, „Ёмби“ . ◆ Кўп ўтмай ҳаво бурчида азамат ҳаво лайнерининг қораси кўринди. С. Ахмад, „Жимжитлик“ .

8 от Мўлжалга олинган ёки олинадиган нарса, нишон; мўлжал. ◆ Қорага олмоқ. н ◆ Биринчи отган ёй қорадан бир қулоч юқори кетди. "Латифалар" . ◆ Мерган бўлсанг, ўшал оғочни қорага олиб отғил. М. Осим, „Ўтрор“ .

9 кўчма Умуман, салбий белгини, сал-бий белгига эгаликни билдиради; ёмон. ◆ Қора ният. Қора кучлар. ят Кечирасиз, мен ши-рингина базмингизни қора хабар билан муз-латиб қўйдим. Ойбек, „О“ . в. шабадалар. ◆ Па-ранжи қурсин, мени шундай қора кунларга солди. Ҳамза, „Паранжи сирлари“ . ◆ Калладан қора хаёлларни қувиш керак, тушкунлик — энг ёмон душман. Ф. Мусажонов, Ҳиммат. Шу гап билан бошқа!шр Қолди ер чизиб. Дора, шум тилаютри Ҳар ённи кезиб. Ғайратий.

10 от кўчма Нотўғри, ёмон, ярамас нарса, иш. ◆ Ароқнинг ўзи оқ, қилмиши — қора. "Қанотли сўзлар" . ◆ Гулнор энди ман торт-мади. Соф номусига отилган қорани бутун-лай ювиб ташлашга жазм қилди. Ойбек, „Танланган асарлар“ . ◆ Акангизга қора юқтир-маслик учун Ўктамни ҳам оқлаяпсизми энди? С. Зуннунова, „Кўзлар“ .

11 Баъзи сўзлар билан қўлланиб, улар англатган нарсага хос белги-холатнинг кучли даражасини билдиради. Дора совуқ. Дора қон йиғлатмоқ. шш Дора қишда тўй қилмай, Баттар бўлгур нокас гов.. А. Ори-пов, Йиллар армони. ◆ Нима қилади ўзини қора қийноққа солиб?! А. Мухтор, „Туғилиш“ . ◆ Шундан кейин.. терлаб-пишиб, қора терга тушиб кетди. М. Мансуров, „Ёмби“ .

12 кўчма эск. Маълум миқдордаги яхлит сумма. ◆ Бир қора чўзсак, кифоя дебўйлайман, озми, минг сўлкавой. Ойбек, „Улуғ йўл“ .

Ичи (ёки дили, кўнгли, юраги) қора Ўз-ганинг муваффақиятини кўролмайдиган; яхшилик, муваффақият тиламайдиган. ◆ Дили қоранинг қилмиши — қийиқлик. Мақол. н ◆ Э-э-э, бу ҳам бойлар сингари ўз нафсини ўй-лайдиган, ичи қора одам экан-да! Ҳ. Тур-сунқулов, „Ҳаётим қиссаси“ . Юзи (ёки бети) қора қ. юз И. Қора ер бўлмоқ салб. Ўлмоқ, ерга кирмоқ. ◆ Кимсаной у ёқда, куёв бўлмай қора ер бўлгур на ўлигини кўрсатади, на тиригини. А. Қаххор, „Қўшчинор чироқлари“ . Қора киймоқ Аза, мотам либосини киймоқ (қора, кўк каби қора ва қорага мойил кийим ҳақида). ◆ Юсуфбек ҳожи хатми қуръон қилиб, юртга ош берди. Ўзбек ойим қора кийиб, таъзия очди. А. Қодирий, „Ўтган кунлар“ . Қора курси (ёки стул) қ. курси. Дора курсига ўтираётган жиноятчига ўхшаб қол-ганидан, юзлари ловумаб кетди. Ў. Ҳошимов, Қалбингга қулоқ сол. ◆ Унда [cйпамдаж қора стулда ҳукм қилинган гуноҳкорлар ўти-рарди. Газетадан . Қора меҳнат (ёки иш) Маҳорат, малака талаб этмайдиган, оддий, Хатто маълум даражада ифлослиги бўлган меҳнат, иш. ◆ Манглайимизга битилгани шу қора меҳнат экан, нетамиз. С. Сиёев, „Ёруғ-лик“ . ◆ ..ўқув ҳақи жамғариш учун ҳар қандай оғир, қора меҳнатдан ҳазар қилмадим. Ойбек, „Ҳйп қидириб“ . ◆ -Тортинма, Комилжон, — деди у жиддий, — қора ишга ҳам тайёрман. И. Рахим, „Ихлос“ . Қора торгмок, 1) ёрдам, Химоя умидида бўлмоқ; ўзиники (яқин) билмоқ; орқа қилмоқ. ◆ Мен сизни қора тор-тиб келдим, Ўрмонжон ака. Сиздан бошқа ҳеч кимга гапира олмайман. А. Қаххор, „Қўшчинор чироқлари“ . ◆ Кейин бобомизни қора тортиб, бу ерга келдик, хотинлиям бўлдик. "Ёшлик"; 2) бир объектни мўлжал қилиб олмоқ, „иш-харакатнинг боиси деб билмоқ“ . ◆ Ғайрати ичига сиғмаган жон борки, бари қишлоқ биқинидаги тепаликни қора торт-ган. Н. Норқобилов, „Бекатдаги оқуйча“ . Қора халқ (ёки одам) Маданият, маърифат, билим кабиларга эга эмас; оми, тушунмаган. Дора халқда тобелик, икром, андиша қолурми..

С. Сиёев, Аваз. ◆ Қора халқ уни қарсаклар билан олқишлади. К. Яшин, „Ҳамза“ . Оғайни, мен к,ора одамман. Заргар Ёдгорбек бошимни ай-лантирган экан. Н. Сафаров, Шарқ тонги. Қора чақам йўқ айн. сариқ чақам йўқ к- чақа

И. Аммо ёнида кора чақаси йўқ одамга бу [саккиз юз сўм] — жаҳаннамнинг килкўп-ригидай мудҳиш нарса. Ойбек, Танланган асарлар. Қора қилмоқ 1) айн. қора тортмоқ. Қариндошларини кора қштб, бу ерларга келиб қолган; 2) айн. қораламоқ 4. Улар от изини кора қш>иб, бўри учраган тепаликка боришди.. С. Нуров, Нарвой. ◆ Улар эрталаб ўтган кўй сурувларининг изини қора килиб.. тепаликлар оша юришди. А. Ҳасанов, „Чироқ-лар“ . Қораси ўчмоқ Кўринмай кетмоқ, йўқ бўлмоқ. Поезднинг кораси ўчгунча мўлтираб қараб турдим, кейин йиғлаб-йиғлаб, изимга кайтдим. С. Сиёев, Ёруғлик. Қорасини кўр-сатмоқ Кўриниш бермоқ. ◆ Полвон болам-ку, қорасини кўрсатмай, сувга тушгандек ғойиб бўлди. С. Аҳмад, „Уфқ“ . Қорасини олмоқ Кора-сини илғамоқ, кўрмоқ. ◆ Куннинг ўзи пешин вақти бўлганда, Пойгачилар қорасини олади. "Алпомиш" .

13 Қора (эркаклар исми).

Антонимлари

ҚОРА. Ўзбек тилининг изоҳли луғати (2022) маълумотларидан фойдаланилган; қ.Адабиётлар рўйхати.

Сифат

қора

Тиллар

• Эвенкича: коӈномо
• Озарбайжонча: қара, сияҳ
• Туркманча: гара
• Туркча: кара, сияҳ
• Инглизча: блаcк
• Курдча: реş
• Чувашча: хура

Русча _ру

қора
1 прям. и перен. чёрный; ◆ қора бўёқ чёрная краска; ◆ қора гуруҳ ист. полит. чёрная сотня; ◆ қора ер 1) чернозём; 2) земля под огородами; 3) перен. могила; ◆ қора иш чёрная работа; ◆ қора ишчи чернорабочий; ◆ қора кўйлакчи ист. чернорубашечник; ◆ қора тўрдан келган одам = қорачадан келган одам (см. қорача); ◆ қоралар шахм. чёрные; ◆ юриш қоралардан ход чёрных; ◆ қора-қура болалар черномазые дети;
2 тёмный (о цвете), вороной (о масти); ◆ қора от вороная лошадь; ◆ қора қизил темно-бордовый;
3 перен. мрачный, безотрадный; ◆ бахти қора несчастный, злосчастный;
4 перен. преступный, злой, дурной; ◆ қора ниятлар преступные, злые намерения; ичи (или кўнгли) ◆ қора или ◆  қора юрак одам 1) завистливый человек; 2) таящий коварные замыслы человек; зложелатель;
5 тьма, темень; чернота; ◆ Кечанинг тим қорасида юлдузлар ёрқин ёнади (Ойбек, «Ќутлуѓ ќон») В непроглядной тьме ночи ярко горят звёзды;
6 тёмное пятно; силуэт, очертание, тень; ◆ узоқдан бир кишининг қораси кўринди вдали показался силуэт человека; ◆ қораси ўчди он исчез, скрылся, его не видно; ◆ қорангни ўчир или ◆  қорангни кўрсатма скройся; уходи, проваливай;
7 уст. мишень; ◆ Биринчи отган ёй қорадан бир қулоч юқори кетди («Афанди») Первая стрела пролетела на сажень выше мишени;
8 траур, траурная одежда; ◆ қора киймоқ надевать траур; носить траур;
9 Кара (имя собств. мужское);
10 входит в состав названий ряда животных и растений; ◆ қора бош чумчуқ снегирь; ◆ қора илон гадюка; ◆ қора кўза овёс Людовика; ◆ қора олақанот шилоклювка; ◆ қора олу слива домашняя; ◆ қора саксовул чёрный саксаул; ◆ қора сулу овсюг пустой; ◆ қора терак 1) чёрный тополь; 2) осокорь; ◆ қора тупроқ чернозём; ◆ қора тут шелковица, дающая чёрные плоды; ◆ қора чайир пальчатка; ◆ қора чигиртка сверчок; ◆ қора чуғурчуқ скворец чёрный; ◆ қора шувоқ полынь чёрная; ◆ қора экин обл. огородные и бахчевые культуры; ◆ қора урганжи с.-х. ургенчская дыня (название сорта дыни); * ◆ кўз қораси зрачок; ◆ кўз қора сидай сақламоқ хранить как зеницу ока; беречь пуще глаза; ◆ оқ-қорани таниган (букв. отличающий белое от чёрного) бывалый, видавший виды; ◆ юзи қора опозоренный; пристыженный; ◆ сўраганнинг бир юзи қора, бермаганнинг икни юзи қора погов. (букв. у просящего одна щека черна, а у того, кто отказывает, обе) просящему позор, а отказавшему - дважды позор; ◆ юзига қора суртмоқ клеймить позором; предавать позору; юракка (или кўнгилга) ◆ қора олмоқ подозревать, заподозрить; ◆ қора курси скамья подсудимых; ◆ қора чақа медная монета; гроши; ◆ ёнида қора чақаси йўқ у него и гроша ломаного нет; ◆ қора чироқ коптилка; ◆ қора халқ уст. чернь, простонародье; ◆ қора хат извещение о смерти.