Azərbaycan mətbuatı: tarixi-xronoloji baxış
�
II yazı
1926-cı
ildə Bakı şəhər komsomol təşkilatının konfransı
çağırılır. Konfransın keçirildiyi
gün bir dəstə fəal məktəbli üzərində
"Pioner" sözü
yazılmış 28 səhifəlik
jurnal hazırlayır.
Uşaqların xətti
ilə yazılmış
cəmi 50 nüsxə
jurnal konfrans iştirakçılarının xoşuna gəlir. Həmin nüsxələr
"Pioner" jurnalının
ilk sayı olur. Aradan bir neçə
ay keçəndən sonra
- 1927-ci ilin fevralında
"Pioner" jurnalı
kütləvi tirajla çıxmağa başlayır.
1934-cü il sentyabrın
2-də "Kommunist maarifi"
qəzeti nəşrə
başladı. 1938-ci ildə
adı dəyişdirilərək
"Müəllim qəzeti"
adlandırılır. Qəzet
1941-ci ilin iyununadək
bu adla nəşr
olunur. 1946-cı ilin aprelindən "Azərbaycan
müəllimi" adı
ilə yenidən nəşrə başlayan
qəzet sonrakı illərdə də bu adla çıxır.
Azərbaycan idman mətbuatımızın
ən böyük tarixə malik nəşri - "İdman"
qəzeti həm də Azərbaycan mətbuatının qocamanlarından
sayılır. 1932-ci ildə
ilk dəfə "Azərbaycan
bədən tərbiyəçisi"
("Fizkulturnik Azerbaydjana")
adı altında işıq üzü görmüş "İdman"
qəzetinin bu sahədə xeyli iş görüb.
Sonrakı illərdə "Ədəbiyyat"
(1933)", Azərbaycan pioneri"
(1938), "Kirpi" jurnalı
(1952), "Bakı" (1958) və s. qəzetlər meydana gəldi.
Azərbaycanda SSRİ dövründə mətbuat bütünlüklə
sovet ideologiyasının
prinsiplərini təbliğ
edirdi. Ötən yüzilin 20-ci illərindən
başlayaraq radionun,
50-ci illərindən isə
televiziyanın inkişafına
baxmayaraq mətuata - yeni-yeni qəzet və jurnalların çıxmasına xüsusi
önəm verilirdi.
Hətta
rayonların da ayrıca mətbuat orqanları - qəzetləri
həftədə 2-3 dəfə
yüksək tirajla
(5-10 min və daha çox tirajla) çıxırdı.
Sovet dövründə şəhər
və rayonlarda nəşr olunan qəzetlər: Bakı -
"Bakı", "Baku"; Gəncə - "Kirovabad kommunisti";
Naxçıvan - "Sovet
Naxçıvanı"; Xankəndi
- "Sovetskiy Karabax";
Mingəçevir - "Mingəçevir
işıqları", "Oqni Minqeçevira"; Sumqayıt - "Sosialist Sumqayıtı", "Kommunist
Sumqaita"; Ağcabədi
- "Sürət"; "Ağdam"; Astara - "Sovet Astarası"; Abşeron - "Abşeron";
Ağdaş - "Əmək";
Ağsu - "Birlik";
Əli Bayramlı -
"İşıq", Mayak";
Bərdə - "Kommunizm
yolu"; Balakən -
"Şən həyat";
Oğuz - "Lenin bayrağı";
Göyçay - "Yeni
həyat"; Daşkəsən
- "Daşkəsən"; Cəlilabad - "Yeni gün"; Cəbrayıl
- "Kolxozçu"; Dəvəçi
- "Qurucu"; Culfa
- "Zəfər"; Yevlax
- "Təşəbbüs"; Beyləqan - "Yüksəliş";
Zaqatala - "Qırmızı
bayraq"; Zəngilan
- "Kənd həyatı";
Zərdab - "Pambıqçı";
Şərur - "İşıqlı
yol"; İsmayıllı
-"Zəhmətkeş"; İmişli - "Qızıl
ulduz"; Qazax - "Qalibiyyət bayrağı";
Gədəbəy - "Tərəqqi";
Goranboy - "Mübariz";
Qax - "Şəlalə";
Kəlbəcər - "Yenilik";
Quba - "Şəfəq";
Qubadlı - "Avanqard";
Qusar - " Qızıl
Qusar"; Qəbələ
- " Qalibiyyət"; Kürdəmir
- "İrəli"; Laçın
- "Laçın"; Lənkəran
- "Leninçi"; Lerik
- "Bolluq uğrunda";
Masallı - "Çağırış";
Tərtər - "Qızıl
bayraq"; Neftçala
- "Oktyabr bayrağı";
Ordubad - "Yeni Ordubad"; Biləsuvar -
" Məhsul"; Sabirabad
- "Muğan"; Saatlı
- "Dönüş"; Salyan - "Qələbə";
Tovuz - "Həqiqət";
Ucar - "Yeni söz"; Füzuli -
"Araz"; Xaçmaz
- "Dostluq"; Xanlar
- "Kommunist əməyi";
Şəmkir - "Ulduz";
Şəki - "Şəki
fəhləsi"; Şamaxı
- "Yeni Şirvan",
"Novıy Şirvan";
Şuşa - "Şuşa";
Şahbuz - "Qabaqcıl";
Yardımlı - "Yeni
kənd"; Babək
- "Əmək bayrağı"
və s.
Elə rayonlar var ki,
qəzet iki dildə çıxırdı.
Bəzi qəzetlərin
adları bir neçə dəfə dəyişib. Ötən
yüzilin 80-ci illərinin
sonlarından başlayaraq
Azərbaycanda milli oyanış yeni səviyyədə yaranmağa
və artmağa başladı. SSRİ-nin rəsmi süqutuna kimi artıq azadfikirli qəzetlər geniş oxucu kütləsinin rəğbətini
qazanmağa başlamışdı.
Onillərlə sovet ideologiyasının təsirində
yaşamağa məcbur
olan xalq azadlığın havasını
doyumluqla ciyərlərinə
çəkməyə başlayırdı.
1989-cu ildən başayaraq
"Azərbaycan", "Azadlıq", 1990-cı ildə
"Zerkalo", "Səs",
1991-92-ci illərdə "Yeni Müsavat", "İki Sahil",
"525-ci qəzet", "Yeni Azərbaycan" qəzetləri nəşr
olunmağa başladı.
İndi
də XIX-XX yüzil Azərbaycanın tanınmış
jurnalistlərinin adlarını
təqdim edirik: Abdulla
Sur, Ağa Məhəmməd
oğlu Məmmədzadə,
Abdulla Tofiq (1882-1912), Abdulla Musa oğlu Əfəndiyev
(1907-1944), Ağayev Eynulla
Xankişi oğlu
(1907-1978), Ağayev Əhməd
bəy Mirzə Həsən oğlu, Ağaoğlu (1869-1939), Ağayev
Mahmud Səfər oğlu
(1897-1937), Ağayeva Şəfiqə
Əli qızı
(1918-1983), Vəzirov Xasay
Həsən oğlu
(1914-1998), Vəzirov Haşım
bəy Mir İman oğlu (1868-1916), Vəlibəyov
Səfərəli bəy
Həsən bəy oğlu (1861-1902), Vəliyev
Əli Qara oğlu (1901-1983), Qarayev Əliheydər Ağakərim
oğlu (1896-1939), Qafarzadə
Əsədulla Qafar oğlu (1885-1918), Qafur Rəşad, Qafur Ələkbər oğlu Mirzəzadə (1884-1943), Qədirzadə
Salam Dadaş oğlu
(1923-1987), Qəmbərov İmamverdi
Əlibala oğlu
(1932-1984), Qəmküsar (Əliqulu
Əliəkbər oğlu
Nəcəfov, 1880-1919), Qənizadə
Mahmud ağa (1878-1934), Qiyasbəyli
Mədinə Mehdi ağa qızı
(1889-1938), Qiyasbəyli Şirin
Mahmud ağa qızı
(1889-1943), Əvəz Sadıq,
Əbülfəz Əli
oğlu Sadıqov
(1898-1956), Əzimzadə Yusif
Əhədulla oğlu
(1917-1983), Əzimov Cümşüd
Əfrasiyab oğlu
(1905-1966), Ələkbərli Məmmədkazım Əliəkbər
oğlu (1905-1938), Əli
Cədid. Əli Hacı Kazım oğlu Sultanzadə (1900-1950),
Sultanov Eynəli bəy (1863-1935), Tofiq Bayram (Tofiq Qulam
oğlu Bayramov,
1934-1991), Kamal Əbdülrəhman
oğlu Ünsizadə
(1857 - ?), Şamilov Seyfulla
Əli oğlu
(1902-1974), Şahgəldiyev Həsən (1918-1961), Şahtaxtinski
İsasultan Nəcəfqulu
oğlu (1851-1894) və
c.
1998-ci il avqustun 6-da ölkə Prezidentinin imzaladığı xüsusi
sərəncamla Azərbaycanda
mətbuat üzərindən
senzura götürüldü.
Eləcə də
1999-cu ildə Kütləvi
İnformasiya Vasitələri
(KİV) haqqında Azərbaycan
Respublikasının qanununun
(ARQ), digər hüquqi-normativ
aktların qəbulu həyata keçirilib. Prezidentin 31 iyul 2008-ci il tarixli sərəncamı
ilə "Azərbaycan
Respublikasında Kütləvi
İnformasiya Vasitələrinin
(KİV) inkişafına Dövlət
Dəstəyi Konsepsiyası
(DDK) kimi mühüm bir sənəd təsdiq olunub. Konsepsiyaya uyğun olaraq 22 may 2009-cu ildə Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya
Vasitələrinin İnkişafına
Dövlət Dəstəyi
Fondu (DDF) yaradılıb.
Sovet dövründən başlayaraq
Azərbaycanda indi də fəaliyyətini davam etdirən AzərTAC - Azərbaycan Dövlət Teleqraf Agentliyi ilə Azərbaycanda informasiya agentliyinin tarixi başlayır.
1920-ci il martın 1-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti
tərəfindən yaradılmış
AzərTAC sovet hakimiyyəti illərində
müxtəlif adlarla fəaliyyət göstərib.
İlk adı Azərbaycan Teleqraf Agentliyi, daha sonra Azərinform olub. Azərbaycan yenidən dövlət müstəqilliyi əldə
etdikdən sonra agentlik özünün tarixi adını bərpa edib. 1995-ci il martın 3-dən Nazirlər Kabineti yanında Dövlət Teleqraf Agentliyi, 2000-ci il yanvarın 17-dən Azərbaycan Dövlət Teleqraf Agentliyi adlandırılıb.
Hazırda AzərTAC rəsmi
dövlət xəbərləri
ilə yanaşı, ictimai-siyasi, iqtisadi mövzularda, elm, təhsil,
mədəniyyət, səhiyyə,
idman, ətraf mühit və s. haqqında fasiləsiz olaraq bütün sutka ərzində Azərbaycan, rus və ingilis dillərində informasiya yayır. Eləcə də Azərbaycanda hazırda fəaliyyət göstərən digər
informasiya agentlikləri
bunlardır: Azəri
Press Agentliyi (APA), "Azadinform"
İnformasiya Agentliyi,
"Assa-irada" İnformasiya
Agentliyi", "Olaylar"
İnformasiya Agentliyi,
"Trend" İnformasiya Agentliyi, "İnterfaks-Azərbaycan"
İnformasiya Agentliyi,
Səs İnformasiya Agentliyi, "Baymedia" İnformasiya Agentliyi və s.
Azərbaycanda internet medianın inkişafı
əsasən 1996-cı ildən
başlanıb. Buna qədər
şəbəkədə məlumat
yayımı kimi elektron məktublaşmadan
istifadə olunurdu. Hazırda demək olar, Azərbaycanda çıxan qəzetlərin
çoxunun internet versiyası
fəaliyət göstərir.
Bu isə informasiyanın
sürətli yayımı
deməkdir.
Hazırda Azərbaycanda xeyli
jurnalist birlik və fondları fəaliyyət göstərir:
Azərbaycan KİV İşçilərinin
Həmkarlar İttifaqı,
Azərbaycan Müstəqil
Jurnalistlər Liqası,
Beynəlxalq Mətbuat
Mərkəzi, Jurnalistlərin
Həmkarlar İttifaqı,
Demokratik Jurnalistlər
Liqası, "RUH" Azərbaycan
Jurnalistləri Müdafiə
Komitəsi, Zərdabi
Mətbuat Mərkəzi,
Tərəfsiz Jurnalistlər
İctimai Birliyi, Mətbuatın İnkişafına
Yardım İctimai Birliyi, Müstəqil Araşdırmaçı Jurnalistlər
Liqası, "İnternyus
Azərbaycan" İctimai
Birliyi, "Yeni Nəsil" Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi,
"Media və mülki
cəmiyyət" İctimai
Birliyi, Azərbaycan Jurnalist Qadınlar Assosiyasıyası, Söz
Azadlığını Müdafiə
Fondu, Kaspi Mətbuat Yayımı Firması və s.
Mətbuat Şurası Azərbaycanda
medianın özünütənzimləməsini
həyata keçirən
orqandır. 15 mart 2003-cü ildə ölkə jurnalistlərinin I qurultayında
180-dək aparıcı kütləvi
informasiya vasitəsinin
təsisçiliyi ilə
yaradılıb. Həmin il aprelin 24-də
Ədliyyə Nazirliyində dövlət qeydiyyatına
alınıb. Mətbuat Şurasının məqsədi
jurnalistlərin öz peşə fəaliyyətlərində
qanunvericiliyin tələblərinə, peşə prinsiplərinə
əməl etməsinə ictimai nəzarətin həyata
keçirilməsi, dövlət orqanları və ictimaiyyətlə
mətbuat arasında əlaqənin və etimadın möhkəmləndirilməsi,
söz, fikir və məlumat azadlığına daha geniş
imkanlar yaradılmasından ibarətdir. Mətbuat Şurası
nizamnamə tələblərinə uyğun olaraq jurnalistlərin
peşə hazırlıqlarının artırılması,
onların ixtisaslaşmalarına dəstək göstərilməsi
məqsədilə müxtəlif layihələr həyata
keçirir.
Azərbaycan
Mətbuat Şurası 2005-ci ildən Ümümdunya Mətbuat
Şuraları Assosiasiyasının və Avropa Mətbuat
Şuraları Alyansının üzvüdür. Mətbuat
Şurası possovet məkanının və Türkiyənin
nüfuzlu media qurumları ilə sıx əlaqədədir.
Bundan başqa qurum Avstriyanın, Böyük Britaniyanın və
Hindistanın mətbuat şuraları ilə əməkdaşlıq
edir. Şura ilə Türkiyə Qəzetəçilər Cəmiyyəti
və Türkiyə Mətbuat Şurası arasında
anlaşma memorandumu mövcuddur.
Uğur
Xalq Cəbhəsi.- 2014.- 21 oktyabr.- S.11.