Martin Melck

Martin Melck (20 Oktober 1723 – 23 Februarie 1781), stamvader van die Melck-familie in Suid-Afrika, was 'n boorling van Memel in Oos-Pruise (tans Klaipėda, Litaue) wat hom op 21 April 1746 as gekwalifiseerde leerling-messelaar aan die Kaap gevestig en later, onder andere vanweë sy suksesvolle huwelike met welgestelde vroue, een van die grootste bees- en wynboere asook een van die welvarendste en invloedrykste figure in die 18de-eeuse kolonie geword het.

Lewe

In diens van die VOIK

In 1743 is die VOIK se Kaapse winterhawe na Simonsbaai verskuif

Martin Melck is as seun van Georg Melck, 'n bootsman, en sy vrou Katharina Elisabeth Scholer in die Oosseehawe Memel gebore. Sy werk het sy pa dikwels maande lank van die huis weggeneem. Martin het vir 'n ander loopbaan gekies en op 18-jarige leeftyd 'n opleiding as messelaar in Riga (tans Letland) begin. Later het hy na Nederland geëmigreer om as soldaat in diens van die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie (VOIK) te tree. Agttien maande ná die voltooiing van sy beroepsopleiding het hy in die lente van 1746 aan boord van die skip 't Slot van Capelle gegaan. Net soos ander VOIK-skepe het dit vanweë sy diepgang vanuit Texel-hawe vertrek - die hawens in Amsterdam en Rotterdam was in dié tyd nie diep genoeg nie. Drie maande later het die skip op 26 Junie 1746 in die Kaapse winterhawe Simonsbaai aangekom.

Toe Martin voet aan wal gesit het, was hy in 'n statige VOIK-uniform van swaar donker wolstof uitgevat wat soldate gewoonlik self moes koop en betaal, met blink geelkoperknope, rooi sokkies en 'n hoed met 'n een-duim-breë goue band. Aan die Kaap het VOIK-soldate nie noodwendig militêre pligte uitgevoer nie. Dikwels het die Kompanjie die werkvermoë van sy militêre personeel aan burgers verhuur en is soldate as plaaswerkers na boerderye gestuur of het in myne gewerk.

Martin is kort ná sy aankoms aan Johann Philipp Giebeler verhuur om enkele maande as voorman op sy plaas Elsenburg te werk. Op 1 September 1746 is Melck as mynwerker na 'n silwermyn teen die suid-oostelike hellings van Simonsberg gestuur. Hy het later vir 'n kort rukkie na Elsenburg teruggekeer om vervolgens as voorman op Jacob Cloete se plaas Nooitgedacht te werk. Al was die werk hard, is soldate van verblyf en kos voorsien. Martin het twaalf gulden per maand verdien, drie gulden meer as wat die Kompanjie betaal het.

Vryburger en sakeman

'n Historiese kalkoond in Yzerfontein

In 1750, vier jaar ná sy aankoms, is Martin Melck met volle eer uit die Kompanjie se diens ontslaan. Hy het hom vervolgens as vryburger in Stellenbosch gevestig. Nog in dieselfde jaar het hy die plase Aan't Pad (tans Cloetesdal) en Watergang gekoop. Die helfte van die koopprys is in harde kontant betaal. Naas boerdery het hy 'n besigheid begin en vervoerdienste aangebied. Nadat hy in Saldanhabaai op 'n ryk voorkoms van kalk afgekom het (dit was blykbaar gefossileerde mosseldoppe), het hy daar 'n tweede winsgewende bedryf as leweransier van boumateriaal begin. Deur kalksteen in 'n kalkoond te verhit, is brandkalk gemaak wat verder tot boumateriaal verwerk en aan messelaars verkoop kon word.

Ná die afsterwe van sy eerste werkgewer aan die Kaap, Johann Giebeler, in 1752 het hy af en toe na Elsenburg gery om besoeke aan dié se weduwee Anna Margaretha Hop te bring. Twee maande voor sy 29ste verjaardag, op 20 Augustus 1752, het hy met Anna Margaretha getrou. Uit die huwelik is drie kinders gebore. Huwelike was in dié tyd uitsluitlik binne gemeenskap van goedere, en so het Martin die eienaar van twee spogplase, Elsenburg en Hoopenburg (ook Mulders Vallei genoem, tans Muldersvlei) geword. Voor sy huwelik was hy in besit van 'n perd, 48 beeste en 4 000 wingerdstokke. Nou is sy boedel oornag aansienlik vergroot met nuwe bates, waaronder vyftien slawe, veertig perde, sestig beeste, vyfhonderd skape, twintig varke en 30 000 wingerdstokke.

Op 7 Februarie het Martin Melck die plaas De Driesprong (tans Muratie, 'n bekende wynplaas en steeds in besit van die Melck-familie) in Stellenbosch vir sy dogter Anna Catherina gekoop. Drie jaar later is hy as heemraad van Stellenbosch benoem. Gedurende sy ampstermyn het hy die grenslyn tussen die Stellenbosch- en Swellendam-distrikte bepaal en die Eersterivier se loop verander om oorstromings te voorkom. In die 1770's het hy die eerste wapad tussen die Kasteel en 't Rondebosje gebou. As toegewyde boer het Melck in 1770 nóg plase gekoop - De Laaste Gift (wat tans deel uitmaak van die Lourensford-landgoed), Kersefontein (steeds in besit van Melck se nakomelinge en tans 'n gasteplaas) en St. Helena aan die Bergrivier.

Anna Hop, Martin se eerste gade, is op 22 Mei 1776 oorlede. Melck was op hierdie tydstip die mees welgestelde man aan die Kaap. Sy boedel, waarvan die waarde op 240 000 gulden beraam is (wat gelykstaan aan 2 222 jaar se gemiddelde lone) het tien plase, twee leenplase, 'n woonhuis en twee pakhuise in Kaapstad, 203 slawe, 170 perde, 1 321 beeste, 4 167 skape, 106 varke en sowat 200 000 wingerdstokke ingesluit. Op 2 November 1778 het Melck met sy tweede vrou, Maria Rosina Loubser, weduwee van Hercules Adriaan Malan, getrou. Uit die huwelik is een kind gebore.

Weldoener

Martin Melck-huis in Strandstraat, Kaapstad

Die VOIK se beleid om geen Lutherse kerkgemeentes aan die Kaap toe te laat nie, het by Melck kommer gewek. Hy was, net soos baie Duitse en Skandinawiese immigrante, 'n gelowige Lutheraan. Alle versoeke, wat Melck by die Kompanjie ingedien het om die saak te hersien, is verwerp. So het hy sake in eie hande geneem en 'n saal in Kaapstad se statige Seestraat (tans Strandstraat) laat oprig. Hy het voorgegee dat dit 'n pakhuis sou wees, maar dit is as vanaf 1771 as geheime kerksaal gebruik, net soos Rooms-Katolieke schuilkerke in die Protestantse Nederlande, om Lutherse kerkdienste te hou. Op 6 April 1774 is die kerksaal aan die plaaslike Lutherse gemeente oorhandig.

Die Kaapse goewerneur Ryk Tulbagh, 'n felle teenstander van die Lutherse geloof, het wél kennis van dié geheime kerkdienste gehad, maar as Melck se noue vriend het hy 'n blinde oog gedraai. Naas die kerkgebou, wat teen 'n koste van 45 000 gulden opgerig is, het Melck nog twee erwe langsaan vir die bou van 'n pastorie en 'n kostershuis aan die gemeente geskenk.

In 1780, een jaar voor Melck se afsterwe, het die Here Sewentien, die Nederlandse bestuurders van die VOIK, hul beleid teenoor Lutherane aan die Kaap hersien, en die eerste Lutherse predikant het sy diens in die Kaapse gemeente begin. Met die bou van die pastorie is eers na Melck se dood begin. Die gebou is deur die argitek Louis Thibault ontwerp, Anton Anreith het die versierings by die fasade aangebring. Sedert 1932 staan die gebou, wat in Maart 2013 tot nasionale gedenkwaardigheid verklaar is, as Martin Melck-huis bekend. Die pragtige gebou, die enigste stadhuis in die Kaapse dakkamer-styl wat bewaar gebly het, getuig steeds van die weelde van Melck se huishouding.

Dood

Martin Melck is op 23 Februarie 1781 in die ouderdom van 58 jaar op sy plaas Elsenburg oorlede. Hy is waarskynlik in die Lutherse kerk in Strandstraat ter ruste gelê. 'n Gedenkplaat, wat deur Anton Anreith geskep is, is vier jaar ná die weldoener se afsterwe by die kerk onthul.

Sien ook

• Marie Koopmans-De Wet, 'n agterkleindogter.