Maag

Die maag (Latyns: ventriculus, gaster) is 'n orgaan in die liggaam wat betrokke is by die vertering van voedsel. Dit het ook 'n belangrike funksie by die uitskakeling van mikro-organismes wat die res van die spysverteringstelsel mag bedreig. Anatomies is die maag 'n meestal boontjievormige, hol en gespierde sak. Dit is betrokke by die tweede fase van spysvertering, na die kouproses.

Funksies

Wanneer die mens kos inneem, stimuleer die aanskoue en geur van die voedsel maagsapsekresie, via die tiende kraniaalsenuwee, die nervus vagus. Die maag se fisiologiese milieu is uiters suur, weens die afskeiding van maagsuur. Die pH-vlak in die maagholte wissel gewoonlik tussen 1 en 2, afhangende van die dierspesie, voedselinname, tyd van die dag, medikasiegebruik, en ander faktore. In die teenwoordigheid van spysverteringsensieme stel so 'n omgewing die liggaam in staat om groot molekules (soos dit voorkom in voedsel) na kleiner molekules af te breek, sodat hierdie molekules uiteindelik absorbeer kan word in die dunderm.

Een van die vernaamste ensieme in die maag is pepsinogeen wat deur die hoofselle afgeskei word en onder lae pH-toestande omgeskakel word na 'n ander ensiem, pepsien, wat 'n voorvereiste is in die vertering van proteien.^[1]

Die menslike maag kan tussen 2,2 en 3 liters maagsuur (HCl) per dag produseer. Basale uitskeiding is tipies die hoogste in die aand. Die maag kan uitrek om tussen twee tot vier liter se voedsel te bevat. Dit is 'n tydelike voedselbergingsarea, en in die spysverteringsproses beland die voedsel eerste in die maag. Gemiddeld bly 'n maaltyd 3 – 4 uur lank in die maag, maar in die geval van vetryke voedsel kan die verblyfsduurte verleng word tot 7 uur of langer.

Absorbsie van vitamien B12 vanuit die dunderm is afhanklik van konjugering daarvan na 'n glikoproteien genoem intrinsieke faktor, laasgenoemde word vervaardig deur die maag se pariëtale selle.

Ander funksies sluit in die absorbsie van sekere ione, water en sommige vetoplosbare molekules soos alkohol, aspirien en kaffeine.

Die maag se rol in Spysvertering

Ongeveer 3 cm onder die diafragma (middelrif) gaan die slukderm (esofagus) oor in die maag. Hierdie sakvormige verwyding van die spysverteringskanaal le links bo in die buikholte, direk teen die diafragma. Die boonste deel van die maag, wat geleë is bo die plek waar die slukderm uitmond (maagmond of kardia), word die maagsak of fundus genoem.

Op röntgenfoto's wat na ete geneem word, word ŉ lugblaas duidelik aangetoon. Die gas kan deur middel van 'n refleks deur die slukderm ontsnap (opbreek van 'n wind). Die volume van die maag verskil baie van persoon tot persoon en hang af van die inhoud.

Wanneer die maag leeg is, lê die slymvlies in plooie, wat verdwyn sodra die maag gevul word. Onder die slymvlies lê baie kliere wat maagsap produseer. Die spiere van die maag is in 3 lae gerangskik, waarvan die binneste by die maaguitgang 'n sluitspier, die pilorus, vorm.

Anatomie

Die maag is aan die linkerkant van die buikholte geleë. In 'n staande posisie in die mens, grens die maag aan die lewer—aan die regterkant daarvan, die milt—aan die linkerkant daarvan, die pankreas—aan die agterkant daarvan, die mantelvlies—aan die bokant daarvan, die groter omentum—aan die voorkant daarvan, en 'n gedeelte van die dikderm—aan die onderkant daarvan. Die maag kan verskillende vorms aanneem, afhanklik van die hoeveelheid voedsel daarbinne en die posisie waarin die liggaam verkeer. Dit kan dus lyk na 'n boontjie, of 'n haak of 'n beeshoring. Die esofagus (slukderm) betree die maag by die maagingang (die pars cardiaca). Net bokant hierdie aansluiting is die maagkoepel (die fundus gastricus). Gas wat ingesluk word, vergader hier.

Die liggaam van die maag (die corpus gastricum) is regs van en onder dit geleë, en gaan oor in die maaguitgang (die pilorus), wat op sy beurt aan die duodenum grens. Die verskillende anatomiese areas van die maag vloei ineen sonder spesifieke anatomiese grense. Die binnekant van die maag is beklee met 'n dik slymvlies.

Twee gladdespierkleppe, ook bekend as sfinkters, in die maagwand, hou die inhoud van die maag vas. Hulle is die slukdermsfinkter (wat geleë is die kardiale gebied van die maag aan die bokant) tussen die slukderm en die maag, en die piloriese sfinkter tussen die maag en die dunderm.

Die maag word omring deur parasimpatiese (stimulerende) en ortosimpatiese (inhiberende) senuweenetwerke (die anterior gastriese, posterior, superior en inferior, seliak- en misenteriese pleksusse), wat beide die sekreterende aktiwiteit en die motoraktiwiteit van die maagwandspiere beheer.

In die mens het die maag 'n volume van ongeveer 50 mL wanneer dit leeg is. Na 'n maaltyd sit dit uit tot ongeveer 'n liter kos,^[2] maar kan tot 4 liter se inhoud hanteer.^[3] Die maagwand bevat plooie, waarbinne foveolae (gastriese holtes) voorkom. Op sy beurt mond die maagkliere in die foveolae uit.

Diere

Die maag (ventriculus), meestal J - of U-vormig, word saam met die slukderm embriologies benaam as die voorderm. Dit le voor in die buikholte en funksioneer as veral bergplek. Hier vind die proteïenvertering plaas onder die invloed van soutsuur en ensieme wat deur klein kliertjies in die dermwand afgeskei word. By soogdiere en die mens is daar twee aparte seltipes wat hierdie stowwe vorm: die hoofselle produseer pepsien en die dekselle soutsuur.

Die orige maagselle produseer slym wat die maagwand teen die inwerking van soutsuur beskerm. By die laer werweldiere kan daar nie 'n onderskeid gemaak word tussen hoof- en dekselle nie. Die oorgang van die slukderm na die maag (maagwand of kardia) is nie altyd duidelik afgegrens nie; die uitgang na die derm (maagpilorus) is wel duidelik. By krokodille en voëls bestaan die maag uit twee duidelik geskeide dele: die kliermaag en die spiermaag met ŉ harde, verhoringde binnewand.

Dit werk by voëls in kombinasie met ingeslukte klippies as 'n soort meule om die sade fyn te maal. By die herkouers is die maag in 4 dele verdeel; die verdeling berus op hul plantaardige dieet. In die eerste twee kompartemente, die pens (rumen) en die netmaag (retikulum), word die voedsel geknie, bevogtig en met bakterieë vermeng. Hierdie mikroörganismes breek die sellulose op (die belangrikste bestanddeel van die selwand van plante) tot kleiner molekules, wat hierna deur die pens en boekmaag opgeneem kan word.

Tydens die proses kom voedselbrokkies deur antiperistaltiese bewegings nog enkele kere terug in die mond, waar hulle weer gekou word (herkou). Die pens en die netmaag produseer by beeste 60 alkaliese vloeistof per dag, waardeur die sure wat tydens die gistingsproses van sellulose vrykom, geneutraliseer kan word.

Hierna kom die voedsel via 'n groot slukdermgroef te lande in die boekmaag (omasum), waar die voedselbrei as gevolg van wateronttrekking verdik. Die laaste deel van die herkouersmaag word gevorm deur die abomasum. Dit stem ooreen met die maag van ander soogdiere. Kamele het geen omasum nie. Uit die pens stulp groot blase uit (waterselle), wat met sluitspiere afgesluit kan word. Sommige meen dat dit moontlik as 'n waterreservoir kan dien.

Ongewerweldes

Baie Invertebrata het net soos die Vertebrata 'n vergrote gedeelte van die spysverteringskanaal waarin voedsel geberg kan word. Hoewel die voedselreservoir uit 'n ander deel van die spysverteringskanaal as die van die Vertebrata kan ontstaan en gewoonlik nie eie verteringsensieme afskei nie, kan dit nogtans 'n maag genoem word. Die struktuur is gewoonlik baie eenvoudig, maar by die Echinodermata, Mollusca en Arthropoda is gespesialiseerde organe aanwesig.

Die seesterre (klas Asteroidea) kan hul maag na buite uitstulp om ŉ prooi te verteer wat nie deur die mondopening kan beweeg nie. Seesterre het suigvoetjies wat aan die onderkant van hut arms geleë is. Hiermee gryp hulle tweekleppige skulpdiere vas, en deur middel van aanhoudende trekking skei hulle die skulpdoppe van mekaar en stulp daarna hul maag oor die sagte dele van die prooi uit. Die watervaskulêre stelsel is verantwoordelik vir die uitstulping van die maag, terwyl die spiere sorg dat dit teruggetrek word.

By sommige van die Mollusca word die maag in drie dele verdeel. Die eerste deel bestaan uit trilhaarepiteel wat die verskillende voedselartikels uitsorteer en die tweede deel bestaan uit groot epiteelselle wat 'n sterk trilhaarbeweging uitvoer om die voedsel en slym in die rigting van die derms te beweeg. Die derde deet is verantwoordelik vir die fynmaal van die voedsel en help ook om die maagwand teen harde deeltjies te beskerm. Krappe en krewe (klas Decapoda) het 'n maag wat uit twee dele bestaan, naamlik 'n kardiale en ŉ piloriese deel.

Die kardiale gedeelte is 'n koumaag met chitientandjies, terwyl die piloriese deel 'n sifapparaat bevat wat die groter voedselpartikels deurvoer na die laaste deel van die spysverteringskanaal en die kleiner voedseldeeltjies na die middeldermkliere. Spinnekoppe en ander suigende geleedpotiges het 'n suigmaag, wat 'n vergroting van die slukderm (esofagus) is. Tydens die suigaksie strek die spiere die maag terwyl kringspiere die maag na ŉ rusposisie laat terugkeer.

Gewerweldes

By gewerwelde diere bestaan die maag uit 'n gespierde uitsakking van die voorderm (mond en slukderm). Die voedsel kom die maag by die maagingang (kardia) binne, wat met behulp van 'n kringspier oop- of toegemaak kan word. Van die kardia loop die maagsak of fundus, waarin 'n ontelbare aantal buisvormige kliertjies open wat spysverteringsensieme en soutsuur afskei. Die voedsel kom deur die maaguitgang in die twaalfvingerige derm (duodenum) te lande.

Die kringspier wat die maaguitgang afsluit, staan bekend as die pilorussfinkter. By sekere van die lede van die Branchiostoma en Cyclostoma is die maag afwesig en gevolglik vind daar 'n aanhoudende opneem van voedseldeeltjies plaas. Die egte visse wat geen maag het nie (byvoorbeeld die longvisse en sekere beenvisse), het moontlik tog so 'n struktuur tydens die vroeë stadia van hul ontwikkeling gehad, maar dit het verlore gegaan omdat hulle hul prooi in klein stukkies inneem.

'n Maag is nooit 'n leë, hol ruimte nie omdat 'n leë maag plooie vorm en instulp. Die gespierde maagwand knie die voedsel en meng dit met maagsap. By die mens is die maagspierweefsel min of meer eweredig oor die hele wand verdeel, maar by voëls is die spiergedeelte naby die derms meer gekonsentreer en hierdie gedeelte staan bekend as die spiermaag: hier word die kos deur druk- en maalplate opgebreek en fyngemaal. Dit is veral die geval by saadetende voëls wat heel klippies insluk, waardeur die maalwerkingsproses vergemaklik word.

Die slukdermgedeelte van voëls staan bekend as 'n kliermaag. Soortgelyke spesifieke strukture wat verantwoordelik is vir die maalaksie, kom voor by die miereters (familie Myrmecophagidae), wat die harde pantsers van miere en termiete moet verbrysel. Die derde funksie van die maag, wat by die ongewerweldes meestal ontbreek en by die gewerweldes waarskynlik as 'n bykomstige funksie ontstaan het, is die vorming van maagsap. Hoewel die meeste individuele bestanddele min of meer alkalies is, is die maagsap as geheel 'n sterk suur vanweë die groot hoeveelheid soutsuur wat daarin voorkom.

Die sure belemmer die ontwikkeling van mikroörganismes en voorkom daardeur gisting en verrotting in die maag en die dermkanaal. Die kliertjies van die fundus produseer ook ensieme wat verantwoordelik is vir spysvertering, waarvan pepsien en maaglipase die belangrikste is. Maaglipase is ŉ vetopbrekende ensiem, maar is onaktief in die maag omdat dit 'n suur omgewing is. Die ensiem pepsien breek eiwitte op in peptone en werk aktief in 'n suuromgewing.

Die suur veroorsaak geen skade aan die maagwand nie omdat daar slym aanwesig is, wat deur selle in die maagwand afgeskei word. Die voortdurend vernuwende slymlaag wat so gemaak word, word slegs langsaam verteer en beskerm die maag: 'n maag van 'n dooie dier of lyk word wel deur soutsuur verteer. Wanneer daar 'n oormaat soutsuur gevorm word, word die maagwand wel aangetas en 'n maagseer word gevorm. Aktiewe maagsap word slegs afgeskei wanneer daar ŉ behoefte daaraan is: 'n Rustende maag skei 'n neutrale maagsap met 'n hoë slyminhoud af.

Die maagsapkliertjies word deur die sig, reuk en die proe van lekker kos tot afskeiding geprikkel. Die feit dat die oordrag van die sensoriese stimuli na die maagsapkliertjies as ŉ refleksaksie plaasvind, is bewys deur die beroemde fisioloog Ivan Pavlov. Daar is ook 'n hormonale invloed. Sekere bestanddele in voedsel, veral in vleis en vleisekstrak, stimuleer die pilorus om die hormoon gastrien af te skei. Hierdie hormoon bereik die kliere wat die maagsap via die bloed afskei en prikkel hulle tot afskeiding.

'n Derde prikkel tot maagsapafskeiding is die rekking van die maagwand van wee 'n groot hoeveelheid voedsel wat die maag binnekom: die rekking word geregistreer deur die sensoriese sintuigorgaantjies wat deur middel van 'n senuweebaan op die maagsapkliere inwerk. Die maagsap kan deeglik op die maaginhoud inwerk omdat die voedsel wat die maag binnekom, aan die buitekant lê. Nadat die voedsel genoegsaam met die maagsap vermeng is, word dit deur middel van spiersametrekkings (peristalse) na die piloriese deel van die maag gevoer, waar dit kragtig geknie word totdat dit ontvorm is tot 'n homogene, vloeibare massa.

Die pilorussfinkter gaan dan vir 'n kort rukkie oop om die inhoud deur te laat, maar sluit weer gou as gevolg van die invloed van die rekking van die dermwand en die aansuring van die derminhoud. Slegs wanneer die dermwand nie meer gestrek is nie en die suur van die derminhoud geneutraliseer is, sal die pilorussfinkter weer oopgaan. Die funksie van die spiersfinkter word dus nie van die maag af nie, maar van die duodenum af gereguleer.

Herkouers

Plantetende diere het spesiale aanpassings in hul spysverteringskanaal nodig om hulle voedsel, wat bale sellulose bevat, te verteer. Baie diere het nie ensieme om hierdie groot hoeveelheid sellulose te verteer nie, maar daar is wel mikroörganismes wat dit kan verteer. Om die rede het herkouers, soos beeste, skape en wildsbokke, wat groot hoeveelhede plantaardige materiaal in 'n kort tyd eet, verskillende maagdele waar die mikroörganismes hulle werk kan doen.

Die voedsel gaan eers na die grootpens (rumen). waar die bakterieë en die eensellige organismes die sellulose begin verteer. Hierna beweeg die voedsel na die kleinpens (retikulum, netpens), waar dit in klein bolusse of herkoutjies geknie word. Die bolusse word via die slukderm in die mond opgebring om deeglik geherkou te word. Weer eens word die voedsel deur dieselfde siklus gevoer: grootpens – kleinpens -mond. Wanneer die voedsel in die regte hoeveelheid klein stukkies opgebreek is, beweeg dit deur die esofageale groef na die blaarpens (omasum, boekpens) en van daar na die melkpens (abomasum, lebmaag), waar proteïene en vette verteer word en wat as die egte maag beskou kan word. By kalwers, wat nog nie gras vreet nie maar net melk drink, gaan die melk direk na die melkpens (die ander maagdele ontwikkel eers later volledig).

Seksies

Die maag word anatomies verdeel in vier seksies, waarvan elkeen verskillende selbevolkings en gevolglik verskillende funksies het. Hulle is:

Die kardia	Die area waar die inhoud van die esofagus ledig in die maag in.
Die fundus	Gevorm deur die boonste kurwe van die orgaan.
Die liggaam of korpus	Die sentrale hoofgedeelte.
Die pilorus of antrum	Die laerliggende gedeelte van die orgaan, betrokke by die lediging van die maag in die dunderm in.

Bloedvoorsiening

Die kleiner kurwe van die maag word deur die regter gastriese slagaar aan die onderkant, en die linker gastriese slagaar aan die bokant voorsien. Laasgenoemde voorsien ook die kardia-gebied. Die groter kurwe word voorsien deur die regter gastro-epiploïese slagaar aan die onderkant en die linker gastro-epiploïese slagaar aan die bokant. Die fundus van die maag en ook die boonste gedeelte van die groter kurwe word deur die kort gastriese slagaar voorsien.

Histologie van die mensmaag

Lae

Soos die ander dele van die gastrointestinale sisteem, bestaan die wand van die maag uit die volgende lae, benoem van die buite- na die binnekant toe:

slymvlies	Dit is die eerste hooflaag. Dit bestaan uit 'n epiteellaag, met die lamina propria net daaronder, en 'n dun laag gladdespier wat die muscularis mucosae genoem word.
subslymvlies	Soos die naam impliseer, lê hierdie laag onder die slymvlies. Dit bestaan uit fibreuse bindweefsel wat die slymvlies van die volgende laag skei. Die pleksus van Meissner is in hierdie laag.
muscularis externa	Onder die subslymvlies lê 'n spierlaag wat, anders as in ander gedeeltes van die spysverteringstelsel, drie lae gladdespier het in plaas van twee: binneste skuinslaag: Hierdie laag is verantwoordelik vir die beweging van die maag wat die kos meng en fisies afbreek. Dit is die laag wat nie in die ander dele van die spysverterinsgtelsel voorkom nie. Die maag se antrum het dikker epiteliële selle in die wand daarvan en trek sterker saam as die fundusgedeelte. middelste sirkelvormige laag: Die pilorusklep is by hierdie laag omring deur 'n dik sirkelvormige wand wat onder normale omstandighede tonies saamgetrek is en sodoende 'n funksionele (maar nie anatomies diskrete) piloriese sfhinkter vorm, en laasgenoemde kontroleer die beweging van die chiem na die duodenum. Hierdie laag is konsentries tot die lengteverlopende as van die maag. buitenste lengteliggende laag: die pleksus van Auerbach word tussen hierdie en die middelste sirkelvormige laag aangetref.
serosa	Hierdie is die diepste laag en bestaan uit bindweefsellae aaneenlopend met die peritoneum.

Kliere

Die maagepiteel vorm diep holtes waarbinne daar sekere kliere geleë is. Hulle word vernoem na die anatomiese maagposisie waarin hulle voorkom:

Kardiale kliere (by die kardia)	Piloriese kliere (by die pilorus)	Fundale kliere (by die maagfundus)

Verskillende seltipes word by verskillende lae in hierdie kliere aangetref:

Maaglaag	Naam	Sekresie	Maaggebied	Histologiese verkleuring
Klier-istmus	mukosale selle	mukusjellaag	fundaal, kardiaal, pilories	Helder
Kliernek	pariëtale selle	maagsuur en intrinsieke faktor	fundaal, kardiaal, pilories	asidofilies
Klierbasis	gastriese hoofselle	pepsinogeen, rennien	slegs fundaal	basofilies
Klierbasis	entero-endokriene (APUD)-selle	die hormone gastrien, histamien, endorfiene, serotonien, cholesistokinien en somatostatien	fundaal, kardiaal, pilories	-

Kontrole van sekresie en motiliteit

Die beweging en vloei van chemiese stowwe in die maag in word beheer deur beide die outonome senuweestelsel en deur die verskillende spysverteringstelselhormone:

Gastrien	Die hormoon gastrien veroorsaak 'n verhoging in die sekresie van HCl, pepsinogeen en intrinsieke faktor vanaf die pariëtale selle in die maag. Dit veroorsaak ook 'n verhoging in die maagmotiliteit. Gastrien word vrygestel deur die G-selle in die maag om distensie van die antrum te veroorsaak vir die voedsel. Dit word geïnhibeer deur 'n pH-waarde minder as 4 (hoë suurvlakke), asook deur die hormoon somatostatien.
Cholesistokinien	Cholesistokinien (CSK) se grootste rol is op die galblaas, maar dit vertraag ook lediging van die maag en verhoog die uitskeiding van pankreatiese sappe (wat alkalies is) en neutraliseer die voedselbry.
Sekretien	Sekretien wat deur die dunderm produseer word het veral 'n invloed op die pankreas, maar verminder ook suursekresie in die maag.
Gastriese inhibitoriese peptied	Gastriese inhibitoriese peptied (GIP) verminder beide maagsuur en -motiliteit.
Enteroglukagon	Enteroglukagon verminder beide maagsuur en -motiliteit.

Al dié hormone, behalwe gastrien, veroorsaak 'n vermindering van die maagorgaan se aksies. Dit gebeur wanneer voedselprodukte in die lewer en galblaas begin voorkom, maar nog nie absorbeer is nie. Die maag se funksie is om die voedsel deur te stoot na die dunderm wanneer die dunderm daarvoor gereed is. As die dunderm egter vol is, besig met voedselvertering, dien die maag as stoorplek vir die voedsel.

Maagsiektes

Vroeër het die meeste kenners geglo dat die maag se hoë suurinhoud dit teen siektes beskerm. 'n Groot aantal studies het egter aangetoon dat Helicobacter pylori-infeksie die meeste van maagsere, gastritis, en maagkanker veroorsaak. 'n Kort lys:

Maagverkleining

In die geval van 'n persoon wat morbied oorgewig is, kan chirurgiese ingrepe, soos maagverkleining of -reduksie, of maagkramming (vertikale bandgastroplastie) oorweeg word. In die eersgenoemde geval word die maag fisies verklein deur 'n gedeelte van die maag weg te sny. In laasgenoemde geval word 'n elastiese band en krammetjies gebruik om 'n klein maagsakkie te vorm, met 'n klein gaatjie op die bodem daarvan waardeur die voedselinhoud deurvloei na die res van die maag. Beide metodes veroorsaak 'n verkleinde maagvolume en gevolglik minder voedselinname op 'n keer.

Sien ook

Maagslang

Verwysings

↑ Maton, Anthea; Hopkins, Jean; McLaughlin, Charles William; Johnson, Susan; Warner, Maryanna Quon; LaHart, David; Wright, Jill D. (1993). Human Biology and Health. Englewood Cliffs, New Jersey, USA: Prentice Hall. ISBN 0-13-981176-1.{{cite book}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
↑ Sherwood, Lauralee (1997). Human physiology: from cells to systems. Belmont, CA: Wadsworth Pub. Co. ISBN 0-314-09245-5.
↑ Miller, Leslie W.; Saladin, Kenneth S. (2004). Anatomy & physiology: the unity of form and function. Boston: McGraw-Hill Higher Education. ISBN 0-07-242903-8.{{cite book}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
↑ Anne M. R. Agur; Moore, Keith L. Essential Clinical Anatomy (Point (Lippincott Williams & Wilkins)). Hagerstwon, MD: Lippincott Williams & Wilkins. ISBN 0-7817-6274-X.{{cite book}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link); p. 150

Bronne

Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409672, volume 26, bl. 139
Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409583, volume 17, bl. 188

Eksterne skakels

Vertering van proteien in die maag Geargiveer 10 Maart 2007 op Wayback Machine
Webwerf met details van hoe herkouendes voedsel verwerk

Notas

Vertaal vanaf Stomach, Maag, en Vertical banded gastroplasty.

[1] Maton, Anthea; Hopkins, Jean; McLaughlin, Charles William; Johnson, Susan; Warner, Maryanna Quon; LaHart, David; Wright, Jill D. (1993). Human Biology and Health. Englewood Cliffs, New Jersey, USA: Prentice Hall. ISBN 0-13-981176-1.{{cite book}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)

[2] Sherwood, Lauralee (1997). Human physiology: from cells to systems. Belmont, CA: Wadsworth Pub. Co. ISBN 0-314-09245-5.

[3] Miller, Leslie W.; Saladin, Kenneth S. (2004). Anatomy & physiology: the unity of form and function. Boston: McGraw-Hill Higher Education. ISBN 0-07-242903-8.{{cite book}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)

[Moore150-4] Anne M. R. Agur; Moore, Keith L. Essential Clinical Anatomy (Point (Lippincott Williams & Wilkins)). Hagerstwon, MD: Lippincott Williams & Wilkins. ISBN 0-7817-6274-X.{{cite book}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link); p. 150

[1]

[2]

[3]

[4]