Petroqlif

Petroqlifikaya aid olan Qobustan dövlət tarixi-bədii qoruğunda olan qayaüstü rəsmlər petroqlifikaya aid olan ən gözəl nümunələrdən biridir

Petroqlif (Yunanca Petra – qaya və glyphein – oymaq) — qaya üzərində yonulmuş, cızılmış və ya boyamaqla düzəldilmiş arxeoloji rəsm sənətinə Petroqraf deyilir. Petroqlif, piktoqrafiya ilə qarışdırılmamalıdır. Petroqlifikaya aid olan ən gözəl nümunələrdən biri də Qobustan dövlət tarixi-bədii qoruğunda olan qayaüstü rəsmləridir.

Azərbaycan qayaüstü təsvir abidələri arasında ən çox rast gəlinən zoomorf təsvirlərdən biri də öküz rəsmləridir. Qobustan, Abşeron , Kəlbəcər , Gəmiqaya abidələrində xeyli sayda öküz nümunələri var ki, bunlar da dövrlərə, işlənmə texnikasına və çəkilmə məqsədlərinə görə müxtəlifdirlər. Azərbaycan ərazisi ibtidai öküzlərin yaşaması üçün əlvərişli iqlim şəraitinə, zəngin qida ehtiyatına malik olmuşdur. Bunu Abşeron yarmadasının mərkəzində, Binəqədi yaxınlığındakı bitum yataqlarında aparılan qazıntılar zamanı geoloq Ə. S. Məstanzadə tərəfindən aşkarlanan ərazinin florası və faunası haqqında zəngin materiallar təsdiq edir. Binəqədi qır yatağından tapılmış heyvan sümükləri arasında Qobustan qayalarında təsviri olan, "Məstənzadə öküzü" adlanan öküz var. Tədqiqatçıların fikrincə, "Məstənzadə öküzü" buynuzlu heyvanların əcdadı olub, əhilləşdirilmiş bu növ heyvanlar da onun törəməsidir. Ehtimal olunur ki, bir vaxtlar burda şirin su yataqları bol olmuş, vəhşi heyvanlar, həmçinin ibtidai öküzlər bura su içmək üçün gəlmiş, qırlıqda "tələyə" düşüb batıb qalmışlar. Buradan aşkarlanan ibtidai öküz nümunələri vaxtilə Azərbaycan ərazisində çoxlu sayda ibtidai öküzlərin yaşadığına əyani sübutdur. Təbii ki, Qobustanda təsvir olunan öküzlər Binəqədi öküzlərinin yaşından cavandır. Binəqədi faunası dövrü Qobustanda həyatın başlamasından çox-çox öncə olub. Həmçinin qədim Qobustanlılar da ibtidai öküzü görmədən onun təsvirini yarada bilməzdilər. İbtidai öküzlərin nəsli e.ə V–IV min illiklərə kimi davam edib. Rəssamlar mezolit, neolit dövrlərində onları görüb, ovlayıb, müqəddəsləşdirib, təsvirini qayalara həkk ediblər. Qobustanda heyvanların əhilləşdirilməsi öküzləri onların həyatının bir hissəsinə çevirdi. Tədricən öküzlər qayalar arasında saxlanılan balasının yanından getmədiyinə görə insanlardan o qədərdə uzağa qaçmırlar. Qəbilə üzvləri bundan istifadə edib balaları qış vaxtı ot qoymaqla, yedirtməklə özlərinə yaxınlaşdırırdılar, əhilləşdirirlər. Qobustanda digər heyvan təsvirləri içərisində ən qədim və əhəmiyyətliləri öküzlər hesab olunur. Bu təsvirlərə daha çox Böyükdaş, Şonqardağ, Kiçikdaş və qədim insanların daş dövrü düşərgələri yaxınlığında daha çox rast gəlinir. Onlar qayalarda əsasən qazma, cızma üsulu ilə çəkilmişdir. Öküzlər qayalarda çəkilmə səbəbindən , məqsədindən asılı olaraq müxtəlif ölçülərdə təsvir edilmişdilər. Onların nisbətən qədim hesab edilənləri böyük ölçüdə və real təsvir edilmişdilər. Öküz təsvirləri buynuz formaları və ölçüləri ilə fərqlənirlər. Bu təsvirlər sayca çoxdur. Sayın çox olması o dövr insanlarının həyatında tutduğu mühüm mövqe ilə bağlıdır. Qobustandakı iri həcimli öküzlər adətən bu qaydada çəkilmişdir – bir xətlə öküzün buynuzu, başı və qabaqdan birinci ayağı ; ikinci xətlə boyun bel xətti və quyruğu ; üçüncü xətlə bir qabaq və bir dal ayağı, qarınaltı xətti ; dördüncü xətlə axırıncı dal ayağı göstərilir. Öküzün rəsmini belə canlı və real təsvir etmək üçün rəsmin kontur xətti yan yana olmaqla qazılmış nöqtələrlə ayrılmış, sonra onların araları birləşdirilərək xəttə çevrilmiş və içərisi sürtülüb hamarlanmışdır. Öküz rəsmlərinin bu cür texnika ilə çəkildiyini Ovçular mağarasında qazıntı zamanı tapılmış daş üzərində və 159 saylı daş üzərində yarımçıq öküz təsvirlərini də müşahidə etmək olar. Qobustanın öküz təsvirlərində xətlərin əyrintisi buynuzda, beldə , ombada, dirsəklərdə çox real görünür. Başın bədənə, hündürlüyün uzunluğa nisbəti düzgün verilmişdir. Qobustan rəssamlarının belə ustalıqla təsvirlər edə bilmələrindən görünür ki, onlar bu heyvanı uzun müddət müşahidə etmiş, heyvanın xüsusiyyətlərinə yaxından bələd olmuşlar. Şonqardağda daş dövrü düşərgəsinin divarlarında bütün öküz təsvirləri ilə yanaşı 2 yerdə öküzün yalnız başı təsvir edilmişdir. Qobustanda öküzün yalnız baş hissəsinin təsvir edilməsi faktına Ovçular mağarasında da rast gəlmək olur. Əvvəllər bir çox tədqiqatçılar bu təsvirlərin yarımçıq qaldığını güman edirdilər. Lakin Şonqar düşərgəsindəki şəkillərin diqqətli öyrənərkən təsvir olunan daşın böyük olmasına baxmayaraq öküzün yalnız başının təsvir edildiyi aydın olmuşdur. Öküzün tək baş hissəsinin təsvir edilməsinə Kiçikdaş dağında, qayaarası düşərgəsində də təsadüf edilmişdir. Görünür ki, öküzün təkcə baş hissəsinin təsvir edilməsi bilərəkdən belə çəkilmiş və hansısa rəmzi məna daşımışdır. Qobustanda öküz təsvirləri çoxdur. Sözsüz ki, onların çox qədimləri də, sonradan çəkilmişləri də var. Qobustanda öküz təkcə ov obyekti olmayib. Qobustanda bir neçə yerdə öküz təsvirləri qadın təsvirləri ilə birlikdə çəkilmişdir. Böyük daş 29,43,78 saylı daşda və qayaaltı sahəsində 5 saylı daşda bu cür təsvirlər var. Öküzlə qadın rəsmlərinin bir yerdə çəkilməsi qadına pərəstişlə öküzün totem olması onların eyni dövrə aid olmasını və qədimliyini göstərir. Qobustan qayaüstü təsvirlərində süjet xətti müxtəlifliyi qədər də müxtəlif səbəblərdən yaradılmışdır. Onlar insanların dünya görüşləri ilə bağlı və təsərrüfat zərurətləri nəticəsində yaradılmışdır. Öküz təsvirləri bir çox hallarda Qobustanlılarının öz totemlərinə qoyduqları abidə hesab oluna bilər, bəzən isə ov arzularının ifadəsi olmuşdur. Öküz təsvirləri əsasən totemdir. Qobustanlılar əsasən ceyran ovlayırdılar. Bunu Qobustandan tapılmış osteoloji (sümük) materiallar da təsdiq edir. Bəzən isə rəsmin qayada döyülməsi uğurlu ovun qeyd olunması idi. Öküz təsvirlərinin bir qismi yay oxla silahlanmış kişi təsvirlərindən sonra yaranmışdır. Gəmiqayada heyvan rəsmlərinin bir qrupunu öküz təsvirləri təşkil edir. Gəmiqayada ölkəmizdə başqa abidələrdə rast gəlinən öküz təsvirlərindən xeyli dərəcədə fərqlənən bir öküz qeydə alınmışdır. Onun fərqləndirən əsas əlamət onun başının insan başı formasında təsvir olunmasıdır. Məhz belə əlamətinə görə ölkəmizin maddi mədəniyyət abidələrində bu cür təsvirin bənzərinə rast gəlinməmişdir. Tək halda həkk edilmiş öküz rəsmləri sayca çox olmasa da onların hər biri öz müxtəlifliyi ilə seçilir. Bu öküzlərin hər bir buynuzu iri ölçüdə təsvir edilmişdir. Qeyd edilən öküz rəsmləri profildən sağa və sola istiqamətlənmiş vəziyyətdə həkk edilmişlər. Lakin planda təsvir edilmiş, arabalara qoşulmuş öküz rəsmləri də çoxdur. Onlar bir qayda olaraq tək xətlə, sxematik üslubda təsvir edilmiş, buynuzları irəli yönəlmiş, aypara şəklində göstərilmişdir. Burda həmçinin arabaya tək halda qoşulmuş öküz rəsminə də rast gəlinir. Gəmiqaya öküzlərinin ümumi cəhəti onların buynuzlarının əsasən aypara şəklində verilməsidir. 1966-cı ildə ilk dəfə qeydə alınmış Kəlbəcər qayaüstü abidələrində də maraqlı öküz təsvirləri də var. Öküzlər möhkəm bazalt daşlar üzərində təsvir edilmiş, mövzu müxtəlifliyi, orijinal süjet xətti ilə diqqət çəkir. Dəniz səviyyəsindən 3000 m yüksəklikdə qeydə alınan bu rəsmləri Alagöl, Zalxagöl və Qaragölün sahillərində – Ayı çınqılı, Pəri çınqılı, Lülpər, Sarımsaqdağ, Gəlinqaya, Yazyurdu, Taxta adlanan ərazilərdə görmək olur. Burda sal daşların üzərində öküz qoşulmuş iki təkərli araba təsvir edilmişdir. Bu rəsm qonşu Gəmiqayadakı arabaya qoşulmuş öküz təsvirlərinə müəyyən qədər bənzəyir. Buradan aydın olur ki Gəmiqayada olduğu kimi Kəlbəcər ərazisində də öküzlərdən nəqliyyatda geniş istifadə edilmişdir. Burda öküzlərin buynuzu, qövsvari, bir az da içəriyə doğru qatlanmış şəkildə təsvir edilmişdir. Təsvirlər əsasən planda verilmişdir və döymə üsulu ilə çəkilmişdir. Araba qoşulmuş öküz təsvirləri həmçinin maldar tayfaların yeni otlaqlar əldə etməsi üçün yüksək dağlıqlara köç etdiyini söyləməyə imkan verir. Təsvirlər siluet şəklində verilmiş və bütün detallar açıq-aydın görünür. Dəlidağdakı rəsmlərin bir qismi əkinçiliklə bağlıdır. Burda daşların üzərində öküzlərə qoşulmuş ibtidai xışla yerin şumlanması səhnələri verilmişdir. Tədqiqatçı Qüdrət İsmayılzadə bu təsvirlərin eradan əvvəl III minilliklə, eradan əvvəl I minillik arasında çəkildiyini qeyd etməklə Tunc dövr bu ərazilərin təsərrüfatının öyrənilməsində qiymətli mənbələr olduğunu qeyd etmişdir. Abşeron petroqlifləri arasında digər zoomorf təsvirlərlə yanaşı xeyli sayda öküz rəsmləri də var. Abşerondakı öküz təsvirləri Qobustan, Gəmiqaya və Kəlbəcər rəssamlarından fərqli olaraq rəsmlərə həcmlilik , plastiklik vermək üçün təsvirlərin kontur xətlərini dərinləşdirməyə çalışmışdılar. Arxeoloq Q. Aslanovun tədqiq etdiyi bu cür rəsmlər Abşeron yarmadasında – Mərdəkan , Şüvəlan, Türkan, Ramana, Şağan və .s yerlərdə aşkar edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki buradakı öküz rəsmləri eneolit dövrünün sonlarına aiddir. Movuz ilə bağlı Dübəndi dəniz kənarındakı qayalıqlardakı kiçik bir oyuqda aşkar edilmiş təsvirlər çox maraqlıdır. Burda qayanın mərkəzindəki iki böyük öküz təsvirləri oradakı keçi rəsimlərindən boyunlarının uzunluğu və buynuzlarının əyriliyi ilə fərqlənir. Öküz üstündə bir xətlə cızılmış sxematik, nisbətən kiçik öküz rəsmi də sağda verilmişdir. Tədqiqatçı Q. Aslanov bu öküzün balalı olduğunu ehtimal etmişdir. Burada öküzlər realistik xüsusiyyətdə təsvir edilmiş, ətli canlı, qüvvətli olduğunu göstərir. Burada ətrafda xeyli insan təsvirləri də var . Bunlar isə öküzlərin əhilləşdirilmiş , təsərrüfat əhəmiyyətli olduğunu göstərir. Öküzlə bağlı yaxın regionların mifologiyasında, folklorundda xeyli nümunələr var. Qədim Misirdə Apis (bəzən Osirislə eyniləşdirilir) öküzünə sitayiş olunduğu, müasir dövrdə belə bir çox xalqların öküzə (iri buynuzlu mal qaraya) sitayiş etdikləri məlumdur. Dövrümüzdə bir çox kəndlərdə evin giriş qapısından öküz kəlləsinin asıldığını bunun da inanclarla bağlılığını görmək olar. O gücün, qüdrətin yenidəndoğulmanın, əkinçiliyin, bolluğun rəmzidir. Yerin öküz buynuzları üstündə dayanması haqqında olan mif çoxlarına tanışdır. Onun buynuzlarını tərpətməsi zəlzələnin səbəbi hesab olunurdu. Yunan mifalogiyasında, gənc bir qıza aşiq olan Zevs buğa cildinə girmişdir. Səyyah Tur Heyerdal Vikinqlərin Azərbaycandan olmasını deməsi (Odinin axarıışı ilə kitabında) onalrında baş geyimlərində də öküz buynuzlarının olması da diqqət çəkir. Azərbaycan folklorunda ən qədim nümunalər olan Holavarlarında öküzlərlə bağlı olması təsadüfi deyil. Prof. Azad Nəbiyev isə bu məsələyə fərqli yanaşır. Onun fikrinə görə, "Çin, Hind və Skandinaviya xalqlarının folklorundakı "ho", müqəddəs öküz (inək) toteminin adı olmuşdur. Türk xalqlarının Azərbaycan, Özbək, Uyğur və s. folklorundakı mərasim nəğmələrinin əksəriyyətində "ho"lar, müqəddəs varlıq, xoşbəxtlik rəmzi kimi tərənnüm olunur. "Holavar" müqəddəs varlıq – öküz haqqında mahnı mənasını daşıyır . Sonda belə nəticəyə gəlmək olar ki Azərbaycan abidələrində öküz təsvirləri müxtəlif üsullarla və məqsədlərlə çəkilmişdir. İspaniya, Fransa və digər öləkələrdə olan analoji təsvirlərlə müqaisədə Azərbaycanda rənglə işlənmiş öküz təsvirlərinə rast gəlinmir. Azərbaycan öküz təsvirləri ibtidai öküzlər və təsərrüfat öküzləridir. Öküzlərin insan təsərrüfatında dini inanclarına, incəsənətinə güclü təsirinin nəticəsidir ki, Qobustanda, Gəmiqayada, Kəlbəcərdə və Abşeron qayaüstü abidələrində qədim insanlar onları "əbədiləşdirmişdirlər". Öküz Daş dövründən başlayaraq, sonrakı minilliklərdə də sakinlərin sitayiş obyekti, totemi olşdu. Kəlbəcərdə və Gəmiqayada öküzlər qoşqu vasitəsi kimi göstərilsədə Qobustanda bu müşahidə olunmur. Bəzi təsvirlər təəsüf ki lazımınca qorunmamışdır. Tədqiqatçı İshaq Cəfərzadə müəllifi olduğu Qobustan kitabında Böyükdaş dağı sahəsində 15 saylı daşda 2 ədəd öküzə oxşar heyvanın surətini çap etməklə qeyd edir ki, bu daşda təsvirlər çox olub. Lakin nə zamansa inşaat məqsədilə daşı istifadə ediblər. İndi 15 saylı daş yoxdur. Gələcəkdə bu rəsmlərin kompleks tədqiqi Azərbaycanın qədim dövr dini inanclarını, incəsənətini, təsərrüfatını , heyvanat aləmi öyrənilməsi baxımından yeni səhifələr açacaqdır.